Dane szczegółowe książki

83-01-13569-7
Przedmowa........................................ 19
1. Zachowanie jako przedmiot badań................ 21
Pojecie i terminologia zachowania......................... 21
Poglądy na czynność mózgu............................. 22
Zagadnienie relacji psychika - mózg.......,-.............. 22
Behawioryzm .................................. 23
Redukcjonizm i kompozycjonizm ....................... 24
Poglądy na lokalizację czynności w mózgu..................... 26.
Nauki badające zachowanie ............................. 27
Rozwój poglądów na interpretację zachowania ................ 27
Etologia i ekologia behawioralna........................ 28
Neurobiologia .................................. 28
Metody badania czynności mózgu.......................... 30
Eksperyment ostry i chroniczny. Bioetyka eksperymentowania na zwierzętach 30
Stereotaksja ................................... 31
Pobudzanie ośrodków mózgowych ........................ 31
Wyłączanie czynności ośrodków mózgowych ................. 32
Badanie aktywności ośrodków mózgowych metodą radioaktywnej 2-deoksy-
glukozy ..................................... 33
Metody genetyczne stosowane w badaniach zachowania ........... 34
Wykorzystanie zjawisk bioelektrycznych do badania czynności układu nerwowego ..................................... 34
Badanie czynności neuronów (34). Elektroencefalografia (35). Potencjały wywołane (36)
Badanie czynności mózgu u ludzi ....................... 37
Metody wizualizacji struktur mózgowych ................... 37
Tomografia komputerowa (37). Rezonans magnetyczny (38). Emisyjna tomografia pozytonowa (38)
Perspektywy dalszych badań............................. 39

2. Dynamiczna struktura organizmów żywych.
Dziedziczenie cech ............................. 41
Kodowanie struktury białek ............................. 41
Rola kwasów nukleinowych w kodowaniu informacji genetycznej ...... 43
Powstawanie kopii cząsteczek DNA ...................... 45
Przebieg syntezy białek w komórce ...................... 45
Transkrypcja (46). Translacja (48)
Ekspresja genu ................................. 50
Dziedziczenie cech .................................. 51
Struktura i funkcja chromosomów ....................... 52
Podziały komórek ................................ 53
Mitoza (53). Mejoza (54)
Prawa Mendla .................................. 55
Poligenia, plejotropia. Cechy jakościowe i ilościowe ............. 57
Pojęcie gatunku i populacji ............................. 57
Pula genowa populacji i jej zmiany ...................... 58
Mutacje (58). Rekombinacja genów (59). Równowaga genowa populacji.
Teorem (prawo) Hardy'ego i Weinberga (60)
Zagadnienie inbredu i outbredu......................... 60
Dobór naturalny (selekcja naturalna) ........................ 61
Doskonalenie populacji drogą selekcji naturalnej ............... 61
Specjacja..................................... 62
Metody genetyczne w badaniach fizjologicznych.................. 63
Szczepy inbredowe i rekombinacyjne ...................... 63
Selekcja na wybraną cechę fenotypową.................... 64
Zwierzęta transgeniczne ............................. 65
Oligonukleotydy antysensowne ......................... 66

3. Rozwój i budowa układu nerwowego .............. 67
Rozwój układu nerwowego ............................. 67
Rozwój filogenetyczny (rodowy) układu nerwowego ............. 68
Układ nerwowy pragębowców (68). Układ nerwowy wtórnogębowców (70)
Rozwój ontogenetyczny (osobniczy) układu nerwowego ........... 71
Rozwój mikrostruktury układu nerwowego .................. 74
Migracja neuronów i wzrost aksonów (74). Współzawodnictwo neuronów. Czynniki neurotroficzne (75). Dojrzewanie funkcjonalne neuronów i synaps (77). Fizjologiczna śmierć neuronów (78)
Budowa mikroskopowa układu nerwowego..................... 78
Komórki nerwowe................................ 78
Glej ....................................... 80
Włókna i osłonki nerwowe ........................... 81
Istota szara i istota biała ............................... 83
Nerwy ......................................... 84
Części układu nerwowego .............................. 85
Rdzeń kręgowy .................................... 85
Istota szara.................................... 86
Istota biała.................................... 87
Pień mózgu ...................................... 88
Rdzeń przedłużony i most ........................... 89
Śródmózgowie .................................. 90
Nerwy czaszkowe ................................ 92

4

Nerw trójdzielny (93). Nerw twarzowy (93). Nerw statyczno-słuchowy (93). Nerwy językowo-gardlowy, błędny i dodatkowy (94). Nerw podjęzykowy (95)
Komora czwarta ................................. 95
Międzymózgowie ................................... 95
Nadwzgórze ................................... 95
Wzgórze ..................................... 95
Zawzgórze .................................... 98
Podwzgórze ................................... 99
Niskowzgórze .................................. 99
Komora trzecia ................................. 99
Półkule mózgu i kora mózgu ............................ 100
Budowa makroskopowa kory nowej ...................... 101
Węchomózgowie ................................ 104
Istota biała półkul mózgu .............................. 104
Budowa mikroskopowa kory mózgu ........................ 105
Budowa isocortex ................................ 106
Pola cytoarchitektoniczne kory ......................... 107
Unaczynienie mózgowia ............................... 108
Bariera krew-mózg ............................... 109
Przestrzenie płynowe w układzie nerwowym. Płyn mózgowo-rdzeniowy . . 111
Narządy okołokomorowe ............................ 112

4. Czynność neuronów i przekaźnictwo synaptyczne .... 113
Budowa i czynność poszczególnych części neuronu ................ 113
Transport aksonalny ................................. 116
Przekazywanie informacji między neuronami.................... 117
Potencjały elektryczne neuronu......................... 119
Kanały jonowe .................-................ 121
Pompa sodowo-potasowa ............................ 123
Pobudzenie neuronu ............................... 124
Uwalnianie przekaźnika na zakończeniach synaptycznych .......... 125
Hamowanie neuronu ................................. 127
Hamowanie postsynaptyczne .......................... 128
Hamowanie presynaptyczne........................... 128
Przekaźniki i modulatory .............................. 128
Receptory przekaźników ............................... 130
Aminokwasy pobudzające .............................. 131
Aminokwasy hamujące................................ 132
Acetylocholina .................................... 133
Aminy katecholowe i 5-hydroksytryptamina..................... 134
Receptory dopaminy .............................. 136
5-Hydroksytryptamina (serotonina) ....................... 136
Przekazywanie informacji za pomocą przekaźników wtórnych .......... 137
Białka G ..................................... 138
Cykliczny kwas adenozynomonofosforowy (cAMP) ............. 139
Pochodne fosfatydyloinozytolu......................... 139
Cykliczny kwas guanozynomonofosforowy (cGMP) i tlenek azotu...... 140
Wapń . ..................................... 140
Mechanizm działania przekaźników wtórnych................. 141
Kinazy białkowe (141). Fosforylacja białek (141). Wpływ kinaz białkowych na
ekspresję genów (142)
Czynniki wzrostu (neurotroficzne) ....................... 143
Przewodzenie impulsów we włóknach nerwowych................. 144
Przewodzenie impulsów skokowe i ciągłe................... 144
Pobudliwość włókien nerwowych. Szybkość przewodzenia impulsów w zależności od kalibru włókna............................. 145
Sieci nerwowe .................................... 146

5. Ogólne właściwości układów sensorycznych ......... 148
Etapy poznania .................................... 148
Pojęcie bodźca .................................... 149
Rodzaje bodźców ................................ 149
Środowisko zewnętrzne jako źródło bodźców ................. 150
Bodźce kluczowe i wyzwalacze ........................... 151
Zmysły ........................................ 152
Budowa i czynność receptorów ........................... 153
Pobudzenie receptora .............................. 153
Adaptacja receptorów . .............................. 154
Psychofizyczny pomiar intensywności bodźców .................. 155
Budowa dróg czuciowych .............................. 157
Przebieg impulsów na kolejnych etapach drogi czuciowej ............. 159
Organizacja ośrodków sensorycznych kory mózgu................. 160

6. Czucie somatyczne i czucie równowagi ............ 162
Czucie powierzchniowe ............................... 162
Receptory dotyku ................................ 163
Receptory termiczne .............................. 164
Czucie głębokie ................................... 165
Drogi i ośrodki czucia somatycznego........................ 166
Organizacja czucia somatycznego w obszarze tułowia i kończyn....... 166
Organizacja czucia somatycznego w obszarze głowy............. 168
Funkcjonalne znaczenie dwóch systemów dróg czuciowych ......... 170
Ośrodki czuciowe wzgórza ........................... 170
Budowa kory somatosensorycznej .......................... 172
Lokalizacja czynności w korze czuciowej ................... 173
Objawy uszkodzenia kory somatosensorycznej ................ 174
Czucie równowagi .................................. 174
Funkcjonowanie receptorów w narządzie równowagi............. 175
Reakcje statyczne i dynamiczne receptorów równowagi ........... 177
Jądra przedsionkowe ......................,........ 177
Funkcjonowanie mechanizmów utrzymujących równowagę ciała....... 178

7. Układ wzrokowy .............................. 180
Rodzaje narządów wzroku .............................. 180
Budowa oka ssaków ................................. 181
Oko jako układ optyczny ............................ 182
Refrakcja oka ludzkiego ............................ 183
Siatkówka....................................... 183
Budowa siatkówki ................................ 184
Pobudzenie siatkówki .............................. 185

8

Przenoszenie informacji wzrokowej w siatkówce ..............'. 180
Efekty pobudzenia czopków (188). Efekty pobudzenia pręcików (189). Zdolność rozdzielcza oka (189)
Widzenie w różnych warunkach oświetlenia. Adaptacja do światła i ciemności . 189
Adaptacja fotochemiczna ............................ 190
Mechanizm nerwowy adaptacji ......................... 191
Zmiany procesu transdukcji........................... 191
Mechanizm fototopowy i skototopowy w procesie widzenia u człowieka . . 191
Zjawisko Purkinjego .............................. 192
Pola recepcyjne komórek zwojowych ........................ 192
Organizacja pól recepcyjnych w siatkówce .................. 192
Reakcje ON i OFF komórek zwojowych siatkówki (193). Kontrastowość widzenia (194). Stopniowanie reakcji komórek zwojowych (195). Rodzaje komórek zwojowych (197)
Kanały informacji wzrokowej ......................... 197
Widzenie barw ................................. 197
Teoria Younga i Helmholtza (198). Reagowanie komórek zwojowych siatkówki na barwy dopełniające (199)
Pole widzenia..................................... 199
Konsekwencje widzenia stereoskopowego ..................... 201
Organizacja dróg i ośrodków wzroku ........................ 201
Ciało kolankowate boczne ........................... 205
Okolice wzrokowe kory mózgu......................... 206
Reagowanie układu wzrokowego na wzorce bodźców............... 207
Reakcje komórek kory mózgu na bodźce o różnej konfiguracji....... 207
Kolumnowy układ neuronów w korze wzrokowej ............... 208
Ruchy gałek ocznych ................................ 209
Rodzaje ruchów gałek ocznych......................... 210
Ośrodki kontrolujące ruchy gałek ocznych................... 211
Unerwienie wegetatywne oka. Akomodacja..................... 213
Uwaga wzrokowa .................................. 214
Zespół Bślinta .................................. 214
Pomijanie boczne ................................ 215
Widzenie mimo ślepoty............................. 215

8. Układ słuchowy ............................... 217
Budowa i czynność narządu słuchu ......................... 218
Przenoszenie fali akustycznej w uchu środkowym .............. 220
Pobudzenie komórek włoskowatych ...................... 221
Właściwości morfologiczne i elektrochemiczne komórek włoskowatych ... 221
Komórki włoskowate zewnętrzne jako układ rezonatorowy.......... 222
Kodowanie informacji słuchowej w nerwie ślimakowym ............. 225
Zasada częstotliwości .............................. 225
Zasada miejsca ................................. 225
Podkorowe ośrodki słuchu .............................. 226
Reakcje komórek jąder ślimakowych na bodźce akustyczne ......... 226
Ocena kierunku źródła dźwięku ........................ 227
Wzgórki pokrywy śródmózgowia dolne i ciała kolankowate przyśrodkowe . 229
Organizacja okolicy słuchowej kory mózgu .................... 229
Psychofizyczny pomiar natężenia dźwięku ..................... 230
Echolokacja ...................................... 231

9

9. Zmysły chemiczne ............................. 233
Węch ......................................... 233
Budowa narządu węchu............................. 233
Budowa i czynność komórek węchowych ................... 234
Białka receptorowe (235). Transdukcja sygnału w komórce węchowej (236)
Opuszka węchowa................................ 238
Sieć nerwowa opuszki (238). Komórki okołokłębuszkowe i komórki ziarniste (239). Osmatyczna i przestrzenna organizacja opuszki węchowej (240). Wybiórczość percepcji węchowej (241)
Ośrodki węchowe ................................ 242
Plastyczność układu węchowego. Pamięć węchowa.............. 243
Biologiczna rola węchu ............................. 245
Smak ......................................... 245
Receptory smakowe ............................... 247
Drogi czucia smaku. Fizjologiczna rola smaku ................ 248

10. Ból ......................................... 249
Ból fizjologiczny ................................... 249
Receptory bólu (nocyceptory) ......................... 250
Mechanizm pobudzenia receptorów bólowych. Ból ostry i piekący..... 250
Dopływ impulsów czucia bólu do rdzenia kręgowego. Bramka rdzeniowa . 250
Ból patologiczny ................................... 252
Drogi i ośrodki czucia bólu ............................. 253
Metody badania bólu u zwierząt........................... 255
Metody badania bólu u ludzi ............................ 255
Odruchy nocyceptywne jako miernik wrażliwości bólowej .......... 256
Badanie czucia bólu metodą potencjałów wywołanych............ 257
Ocena intensywności bólu patologicznego ................... 258
Ośrodkowy system tłumienia bólu.......................... 259
Przejawy działania ośrodkowego systemu tłumienia bólu........... 259
Analgezja spowodowana stresem (259). Przeciwbólowe działanie akupunktury (260)
Neurochemiczne podłoże analgezji opioidowej ................... 260
Receptory opioidowe .............................. 261
Endorfiny .................................... 262
Terapia bólu ..................................... 263
Bóle pooperacyjne................................ 265
Bóle w chorobie nowotworowej ........................ 265
Bóle fantomowe i zespół fantomu.......................... 266

11. Czynności ruchowe ............................ 267
Organizacja czynności ruchowych u zwierząt bezkręgowych ........... 267
Organizacja sterowania czynnościami ruchowymi u ssaków............ 268
Jednostka ruchowa .................................. 268
Skurcz mięśnia .................................... 269
Energia skurczu mięśnia ............................ 270
Mechanizm pobudzenia komórki mięśniowej ................. 271
Skurcz izotoniczny i izometryczny ....................... 272
Stopniowanie siły skurczu mięśnia....................... 273

10

Pojęcie odruchu ................................... 273
Ośrodki ruchowe rdzenia kręgowego ........................ 274
Unerwienie czuciowe mięśnia ............................ 275
Odruch na rozciąganie (miotatyczny) ..................... 277
Napięcie mięśniowe ............................... 278
Integracja czynności ruchowych ........................... 278
Niższy poziom integracji............................... 280
Rola rdzenia kręgowego w czynnościach ruchowych ............. 280
Rdzeniowe odruchy obronne (281). Czynności ruchowe sterowane przez rdzeń kręgowy (281)
Rola opuszki i mostu w integracji czynności ruchowych........... 282
Zstępująca część tworu siatkowatego (282). Jądro czerwienne, pokrywa śródmózgowia i jądra przedsionkowe (284)
Średni poziom integracji ............................... 285
Kora czuciowo-ruchowa ............................ 285
Działanie kory czuciowo-ruchowej na rdzeń kręgowy ............ 286
Opracowanie planu i wysłanie rozkazu wykonania ruchu........... 286
Znaczenie informacji o stanie narządu ruchu ................. 286
Sterowanie ruchami szybkimi (288). Somatotopowe i funkcjonalne zróżnicowanie okolicy ruchowej (289)
Jądra podstawne ................................. 289
Połączenia pobudzające i hamujące jądra podstawne (290). Oddziaływania jąder podstawnych na korowe i podkorowe ośrodki ruchowe (292)
Objawy uszkodzenia jąder podstawnych .................... 293
Choroba Parkinsona (294). Zespoły hiperkinetyczne (294) ..........
Rola jąder podstawnych w sterowaniu ruchem ................ 295
Wyższy poziom integracji.............................. 295
Czynność neuronów kory ruchowej w zależności od typu ruchu dowolnego 296
Organizacja sterowania ruchami dowolnymi.................. 297
Móżdżek ....................................... 298
Kora móżdżku .................................. 299
Dopływ informacji do móżdżku ........................ 300
Drogi rdzeniowo-móżdżkowe (301). Drogi korowo-móżdżkowe (302)
Drogi odmóżdżkowe .............................. 302
Mechanizm korekcji ruchów przez móżdżek .................... 303
Tłumienie ruchów oscylacyjnych ........................ 303
Korekcja ruchu aktualnie wykonywanego ................... 303
Korekcja planu czynności ruchowej ...................... 304
Ruchy balistyczne ................................ 305

12. Rytmika czynności fizjologicznych ................ 306
Rodzaje rytmów biologicznych. Podstawowe pojęcia i terminologia ....... 306
Genetyczny mechanizm rytmiki czynności biologicznych ............. 307
Neurofizjologiczny mechanizm sterowania rytmem okołodobowym........ 310
Jądro nadskrzyżowaniowe ........................... 311
Synchronizacja rytmów dobowych ....................... 312
Okołodobowa rytmika czynności fizjologicznych i psychicznych u człowieka . . 314
Rytmika czuwania i snu............................. 314
Rytmika czynności fizjologicznych....................... 314
Rytmika czynności psychicznych........................ 315
Choroba transatlantycka (jet lag) ........................ 316
Rola melatoniny w rytmice czynności fizjologicznych ............... 318

11

13. Czuwanie i sen ................................ 320
Badanie czynności czuwającego mózgu metodą elektroencefalografii....... 320
Twór siatkowaty i układ nieswoisty. Nieswoiste działanie na korę mózgu .... 321
Czynności układu siatkowatego ........................... 323
Dopływ impulsów do układu siatkowatego ..................... 325
Zróżnicowane oddziaływania układu siatkowatego................. 325
Drogi noradrenergiczne ............................. 326
Drogi dopaminergiczne ............................. 328
Drogi cholinergiczne i serotoninergiczne.................... 330
Diagnostyka stanów czuwania i snu......................... 331
Elektroencefalograficzne korelaty czuwania u zwierząt............ 331
Elektroencefalograficzne korelaty czuwania u człowieka ........... 332
Wewnątrzmózgowy system sterujący czuwaniem i rola bodźców zewnętrznych 333
Sen .......................................... 335
Czynność EEG podczas snu u zwierząt .................... 335
Fazy i okresy snu u człowieka ......................... 336
Sen REM .................................... 338
Podłoże neuroanatomiczne snu REM...................... 339
Mechanizmy synchronizacji i desynchronizacji EEG................ 341
Pochodzenie fal wolnych podczas snu ..................... 341
Blokowanie wolnych oscylacji. Desynchronizacja EEG............ 342
Marzenia senne .................................... 343
Właściwości czuwania i snu u zwierząt....................... 345
Potrzeba snu a skłonność do snu .......................... 345
Biologiczna rola snu ................................. 347
Zaburzenia wynikające z przesunięcia faz snu i czuwania............. 347

14. Regulacja homeostazy wewnątrzustrojowej ......... 349
Homeostaza wewnątrzustrojowa ........................... 349
Mechanizmy regulacji homeostazy wewnątrzustrojowej .............. 350
Regulacja homeostazy wewnątrzustrojowej przez hormony ............ 351
Powstawanie i wydzielanie hormonów..................... 351
Mechanizm działania hormonów na narządy.................. 352
Hormony przysadki ................................. 352
Płat przedni przysadki.............................. 353
Regulacja wydzielania hormonów przedniego płata przysadki przez podwzgórze (353). Hormon adrenokortykotropowy i kora nadnerczy (354). Oś pod-wzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowa. Glikokortykosteroidy (355). Hormon wzrostu (356). Prolaktyna (357). Hormony tarczycy (357)
Hormony tylnego płata przysadki ....................... 358
Regulacja homeostazy wewnątrzustrojowej przez układ wegetatywny ...... 359
Budowa układu współczulnego ......................... 359
Budowa układu przywspółczulnego ...................... 361
Przekaźnictwo synaptyczne w układzie wegetatywnym............ 362
Działanie układu wegetatywnego na narządy................. 362
Receptory adrenergiczne (363). Napięcie (tonus) układu wegetatywnego (364)
Regulacja czynności układu krążenia...................... 364
Unerwienie wegetatywne serca (364). Unerwienie naczyń krwionośnych. Ciśnienie tętnicze krwi (365). Ośrodkowa kontrola czynności układu krążenia (365). Regulacja objętości krwi (367)
Gospodarka wodno-elektrolitowa .......................... 368
Stężenie osmotyczne i ciśnienie osmotyczne ................. 368

12

Utrzymanie stałego stężenia osmotycznego płynu zewnątrzkomórkowego . . 369
Sprzężenie osmoregulacji z mechanizmem utrzymującym stałą objętość krwi 371
Rola układu renina-angiotensyna w regulacji ciśnienia i objętości krwi ... 371
Pragnienie .................................... 371
Rola bodźca osmotycznego (371). Rola bodźca objętościowego (371)
Głód jonów sodu ................................ 373
Regulacja wewnętrznej temperatury organizmu................... 374
Wytwarzanie i utrata ciepła........................... 375
Sposoby utraty ciepła .............................. 376
Mechanizmy regulujące temperaturę ciała ................... 376
Termodetekcja i ośrodki termoregulacji (376). Termoregulacja behawioral-na (378)

15. Zachowania popędowe i instynktowe. Regulacja nastroju 379
Terminologia zjawisk popędowo-emocjonalnych. Klasyfikacja popędów..... 380
Emocje ........................................ 380
Emocje nabyte. Biologiczne znaczenie emocji................. 381
Emocje człowieka ................................ 382
Pojęcie instynktu ................................... 383
Fazy i etapy zachowania instynktowego ...................... 384
Reakcje przerzutowe i upustowe. Rytualizacja zachowań ............. 386
Neuroanatomiczne podłoże czynności popędowo-emocjonalnych ......... 386
Ośrodki korowe układu limbicznego ...................... 388
Zakręt obręczy (388). Zakręty oczodołowe (389)
Ciało migdałowate ............................... 390
Połączenia ciała migdałowatego (390). Czynność ciała migdałowatego (391)
Podwzgórze ................................... 392
Połączenia podwzgórza (393)
Jądro półleżące ................................. 394
Przegroda przezroczysta............................. 395
Systemy o jednolitym neurochemicznym podłożu transmisji synaptycznej . . 395
Systemy noradrenergiczne (396). Systemy dopaminergiczne (397). System serotoninergiczny (398). Systemy cholinergiczne (398)
Istota szara okołowodociągowa......................... 398
Nastrój...................................... . . . 399
Depresja ..................................... 400
Neuroanatomiczne podłoże depresji (400). Neurochemiczne podłoże depresji (400)
Zwierzęce modele depresji ........................... 402
Modele etologiczne (402). Wyuczona bezradność (403)
Stany przyjemności i przykrości wywołane elektrycznym drażnieniem mózgu 403
Samodrażnienie (403). Efekty awersyjne drażnienia mózgu (406)

16. Pobieranie pokarmu i gospodarowanie energią ...... 407
Pobieranie pokarmu ................................. 407
Optymalne żerowanie .............................. 408
Adaptacja zwierząt do różnych warunków zdobywania pokarmu....... 409
Składniki pokarmów ................................. 409
Glukoza ..................................... 409
Kwasy tłuszczowe ................................ 410
Aminokwasy ................................... 410

13

Regulacja procesów przemiany materii. Insulina.................. 410
Głód i sytość..................................... 411
Rozwój badań nad regulacją pobierania pokarmu ................. 412
Związki chemiczne regulujące przyjmowanie pokarmu .............. 413
Związki zwiększające pobieranie pokarmu (oreksygeny) ........... 413
Neuropeptyd Y (413). Galanina (414). Neuroprzekaźniki o budowie aminokwasów (414). Peptydy opioidowe (414)
Związki hamujące pobieranie pokarmu (anoreksygeny) ............ 415
Hormon a-melanotropowy (415). Hormon uwalniający kortykotropinę (415)
Ośrodki sterujące przyjmowaniem pokarmu .................... 416
Jądro łukowate ................................. 416
Jądro przykomorowe .............................. 417
Jądro brzuszno-przyśrodkowe.......................... 417
Boczna okolica podwzgórza .......................... 417
Rytmika pobierania pokarmu .......................... 418
Przyjmowanie różnych składników pokarmowych ................. 418
Rola sygnałów z przewodu pokarmowego ..................... 419
Homeostaza energetyczna ustroju .......................... 420
Sytość długotrwała .................................. 420
Zaburzenia przyjmowania pokarmu ......................... 422
Otyłość...................................... 422
Jadłowstręt psychiczny ............................. 422
Bulimia ..................................... 423

17. Czynności ochronne ............................ 424
Popędy sterujące reakcjami obronnymi ....................... 424
Strach ...................................... 424
Wściekłość.................................... 425
Walki w świecie zwierząt .............................. 425
Agresja a zachowania agonistyczne ...................... 425
Obrona terytorium ................................ 427
Laboratoryjne badania agresji .........................\ . . 428
Agresja wywołana drażnieniem mózgu .................... 428
Modele agresji u szczurów ........................... 428
Ochrona przed niebezpieczeństwem......................... 429
Ochrona bierna ................................. 429
Zachowanie w przypadku ryzyka spotkania z napastnikiem ......... 430
Ochrona czynna (zachowania obronne) .................... 431
Ucieczka (431). Samoobrona (431)
Neurofizjologiczny mechanizm agresji i czynności obronnych .......... 432
Pobudzanie i hamowanie agresji ........................ 432
Ośrodki sterujące agresywnością u człowieka ................. 435
Wyzwalanie czynności obronnych ....................... 436
Hamowanie czynności obronnych ....................... 437
Agresywność a hormony............................... 437
Rola testosteronu w dominacji u małp..................... 437
Hormony płciowe a agresywność i dominacja u człowieka.......... 438
Stany lękowe ..................................... 439
Klasyfikacja stanów lękowych ......................... 439
Leczenie stanów lękowych ........................... 440
Eksperymentalne badania lęku ......................... 441
Stany lękowe z napadami paniki ........................ 442

14

18. Czynności rozrodcze ........................... 443
Gruczoły płciowe................................... 444
Budowa i czynność jąder. Spermatogeneza .................. 444
Budowa i czynność jajników. Oogeneza.................... 445
Cykl jajnikowy ................................. 446
Hormony płciowe .................................. 446
Testosteron ................................... 447
Estradiol..................................... 447
Progesteron ................................... 447
Hormony gonadotropowe .............................. 448
Działanie hormonów gonadotropowych u samców .............. 448
Działanie hormonów gonadotropowych u samic................ 448
Oś podwzgórze-przysadka-gonady....................... 449
Chromosomy płciowe i płeć chromosomalna .................... 450
Przekształcanie się pierwotnych gonad w jądra lub jajniki............. 450
Zaburzenia determinacji płci wynikające z nieprawidłowości chromosomowych 452
Funkcjonalne zróżnicowanie podwzgórza ze względu na płeć........... 453
Płeć psychiczna.................................... 454
Cykliczność żeńskich czynności rozrodczych.................... 455,
Synchronizacja czynności rozrodczych ....................... 457
Rola bodźców węchowych ........................... 457
Systemy kojarzeń................................... 459
Wybór partnera seksualnego ............................. 460
Gatunkowe mechanizmy izolacyjne ...................... 461
Rola wpajania (imprinting) ........................... 461
Wewnątrzgatunkowe preferencje seksualne .................. 463
Walki godowe .................................. 463
Rola terytorializmu w osiąganiu sukcesu rozrodczego ............... 463
Współdziałanie samców w ubieganiu się o samicę .............. 464
Niezwykłość i nowość jako preferowane cechy partnera ........... 464
Rola hormonów w regulacji popędu płciowego u zwierząt ............ 464

19. Uczenie się i warunkowanie ..................... 466
Pojęcie uczenia się .................................. 466
Rodzaje uczenia się u zwierząt ........................... 467
Uczenie się percepcyjne ............................ 467
Uczenie się utajone (467). Wpajanie (imprinting) (468)
Uczenie się asocjacyjne ............................. 469
Uczenie się metodą prób i błędów (469). Uczenie się przez wgląd (insighf)
(470). Uczenie się przez naśladowanie (470)
Habituacja .................................... 470
Odruchy warunkowe ................................. 472
Warunkowanie klasyczne ............................ 472
Doświadczenia Pawłowa (472). Istota klasycznego odruchu warunkowego (475). Rodzaj asocjacji w odruchach warunkowych (478)
Warunkowanie instrumentalne ......................... 483
Rola popędu w warunkowaniu instrumentalnym (483). Zagadnienie bodźca warunkowego w warunkowaniu instrumentalnym (487). Wzmacnianie częściowe (487). Zachowanie zabobonne (488)
Długotrwałe wzmocnienie synaptyczne ....................... 488

15

20. Pamięć ...................................... 492
Pamięć sensoryczna i pamięć krótkotrwała..................... 492
Pamięć operacyjna .................................. 493
Pętla fonologiczna................................ 494
Diagram wzrokowo-przestrzenny ........................ 495
Ośrodek dyspozycyjny ............................. 495
Pamięć długotrwała ................................. 495
Pamięć opisowa (deklaratywna) ........................... 496
Lokalizacja pamięci opisowej w mózgu .................... 497
Pamięć semantyczna .............................. 497
Pamięć autobiograficzna ............................ 499
Pamięć nieopisowa .................................. 500
Pamięć nieświadoma ................................. 501
Badanie pamięci nieświadomej ......................... 502
Lokalizacja procesów pamięci nieświadomej w mózgu............ 503
Zaburzenia pamięci. Amnezja globalna ....................... 505
Pamięć a hipokamp ................................. 507
Budowa hipokampa i formacji hipokampalnej .............".... 507
Rola hipokampa w mechanizmie pamięci u zwierząt............. 509
Pamięć przestrzeni (509). Wybiórcza rola hipokampa w pamięci rozpoznawczej u małp (511)
Badania pamięci operacyjnej u zwierząt ...................... 514
Rola hipokampa w pamięci operacyjnej .................... 514
Rola okolicy przedczołowej w pamięci operacyjnej .............. 515
Konsolidacja śladu pamięciowego .......................... 518
Co to jest ślad pamięciowy? ............................. 519

21. Środowisko życia. Życie społeczne ................ 520
Miejsca bytowania zwierząt ............................. 520
Wędrowność ..................................... 521
Terytorializm ..................................... 522
Życie zbiorowe zwierząt ............................... 523
Rodzaje zbiorowości zwierząt ......................... 524
„Społeczeństwa" owadów............................ 524
Skutki życia społecznego ............................ 526
Rodziny zwierzęce ............................... 527
Dominacja ...................................... 528
Dominacja w koloniach małp.......................... 528
Biologiczne znaczenie dominacji ........................ 529
Altruizm i dobro grupy ............................... 531
Egoizm i altruizm u zwierząt.......................... 531
Dobór krewniaczy ................................ 534
Altruizm odroczony ............................... 534
Dobór grupowy ................................. 535

22. Myślenie, mowa, inteligencja .................... 536
Właściwości mowy.................................. 536
Mowa a język .................................. 536
Mowa a myślenie................................ 537
Mowa zewnętrzna i mowa wewnętrzna .................... 537

16

Wrodzona predyspozycja człowieka do posługiwania się mową.......... 538
Rozwój mowy u dziecka............................... 540
Organizacja czynności mowy w świetle obserwacji klinicznych.......... 541
Ośrodki mowy i objawy ich uszkodzenia ................... 541
Afazje a funkcjonalne uszkodzenia mózgu................... 545
Badanie mechanizmów mowy u ludzi zdrowych.................. 546
Badanie czynności mowy metodą PET..................... 546
Badania mowy za pomocą potencjałów wywołanych ............. 547
Interpretacja wyników badania mechanizmów mowy............. 549
Funkcjonalna asymetria półkul mózgu ....................... 552
Anatomiczne połączenia między półkulami mózgu .............. 552
Rozdzielna praca półkul mózgu: doświadczenia na zwierzętach ....... 553
Rozdzielna praca półkul mózgu: badania u ludzi ............... 554
Myślenie lewopółkulowe i prawopółkulowe (554).
Objawy uszkodzenia półkuli prawej mózgu (555).
Współdziałanie obu półkul u pacjentów po komisuro-tomii (555)
Rozdzielone półkule - dwie psychiki czy jedna? ............... 556
Różnice między płciami ............................ 557
Okolica przedczołowa ................................ 558
Pamięć u ludzi z uszkodzeniami okolicy przedczołowej ........... 558
Zespół płata czołowego ............................. 559
Okolica przedczołowa a choroby psychiczne ................. 561
Lobotomia czołowa ............................... 561
Skutki uszkodzenia okolicy przedczołowej - podsumowanie......... 562
Bibliografia ..................................... 564