Dane szczegółowe książki

Wstęp do pierwszego wydania................................................................................. V
Wstęp do trzeciego wydania..................................................................................... IX
Spis treści................................................................................................................. XV
Wykaz podręczników...............................................................................................XXVII
Rozdział I. Starożytne podstawy myśli o państwie i prawie
§ 1. Uwagi wstępne............................................................................................ 1
§ 2. Uwarunkowania greckiej filozofii polityki i państwa............................... 2
§ 3. Ideologia demokracji ateńskiej................................................................... 4
§ 4. Idealistyczna nauka Platona o państwie..................................................... 6
§ 5. Utopijne wizje społeczne cyników............................................................. 11
§ 6. Realizm Arystotelesowskiej nauki o państwie.......................................... 11
§ 7. Greckie początki teorii umowy społecznej................................................ 15
§ 8. Grecka filozofia stosunków międzynarodowych....................................... 16
§ 9. Podejście do prawa w myśli starożytnej Grecji........................................ 17
§ 10. Nauka Arystotelesa o sprawiedliwości..................................................... 19
§ 11. Hellenistyczny stoicyzm a myśl o państwie i prawie............................. 21
§ 12. Hellenistyczna koncepcja stosunków międzynarodowych...................... 23
§ 13. Rozwój terytorialny Rzymu a rzymska myśl o państwie i prawie........ 24
§ 14. Początki teorii ustroju mieszanego........................................................... 25
§ 15. Stoicyzm adaptowany do potrzeb państwa - Cyceron........................... 26
§ 16. Ideologia Imperii Romani......................................................................... 28
§ 17. Rzymska myśl prawna i prawnicza - zagadnienia ogólne..................... 29
§ 18. Prawo naturalne w jurysprudencji rzymskiej........................................... 32
Rozdział II. Między starożytnością a średniowieczem -myśl polityczna Ojców Kościoła
§ 19. Uwagi wstępne.......................................................................................... 34
§ 20. Kształtowanie się chrześcijańskiej myśli o państwie.............................. 35
§ 21. Świętego Augustyna nauka o państwie.................................................... 37
Rozdział III. Dorobek myśli politycznej i prawnej wieków średnich
§ 22. Uwagi wstępne.......................................................................................... 40
§ 23. Immanentny konserwatyzm myśli średniowiecza.................................... 41
§ 24. Religia w myśli średniowiecza................................................................. 44
§ 25. Państwo a Kościół w myśli średniowiecza.............................................. 46
§ 26. Średniowieczne koncepcje organizacji Kościoła..................................... 48
§ 27. Średniowieczne koncepcje stosunków międzynarodowych..................... 50
1 4 7 12 23 26 33 36 38 44 49 52 54 56 58 60 63 70
73 75 79
84 85 86 90 97 100
XII Przegląd treści
§ 28. „Wojna sprawiedliwa" i początki myśli o „wiecznym pokoju"............. 51 102
§ 29. Solidaryzm średniowiecza - organiczna teoria państwa
i nauka o państwie św. Tomasza z Akwinu............................................. 54 109
§ 30. Średniowieczna teoria reprezentacji. Początki konstrukcji
„społeczeństwa obywatelskiego"................................................................ 56 114
§ 31. Średniowieczna koncepcja rządów prawa................................................ 59 116
§ 32. Nauka i nauczanie prawa w średniowieczu - zagadnienia ogólne........ 60 121
§ 33. Prawo naturalne w średniowieczu............................................................ 63 128
§ 34. Ku myśli nowożytnej - poglądy Marsyliusza z Padwy.......................... 66 136
Rozdział IV. Kształtowanie się nowożytnej myśli politycznej i prawnej ;
- myśl Renesansu
§ 35. Uwagi wstępne.......................................................................................... 69 139
§ 36. Ideologia humanizmu................................................................................ 72 140
§ 37. Renesansowa koncepcja państwa............................................................. 74 144
§ 38. Realizm psychologiczny - myśli o państwie Niccolo Machiavellego... 76 147
§ 39. Komparatystyczny realizm Jeana Bodina................................................ 80 153
§ 40. Realizm doktrynalny - teoria ustroju mieszanego.................................. 83 159
§ 41. Myśl teologiczno-polityczna Reformacji.................................................. 86 164
§ 42. Renesansowa myśl utopijna...................................................................... 91 171
§ 43. Europa poza chrześcijaństwem zachodnim - myśl polityczna
w państwie moskiewskim w XVI wieku.................................................. 93 174
§ 44. Renesansowe idee stosunków międzynarodowych.................................. 94 176
§ 45. Podejście do prawa w epoce Odrodzenia................................................ 97 182
Rozdział V. Systemy myśli nowożytnej - myśl polityczna i prawna od XVII do początków XIX wieku
§ 46. Uwagi wstępne.......................................................................................... 100 189
§ 47. Pierwszy nowożytny system prawa natury — filozofia prawa
Hugona Grocjusza"....................................................................................... 107 210
§ 48. Szkoła prawa natury w XVII i XVIII wieku
a kodyfikacja prawa i rozwój konstytucjonalizmu................................... 110 215
§ 49. Pierwszy nowożytny system umowy społecznej — nieograniczona
suwerenność władzy u Tomasza Hobbesa................................................. 114 226
§ 50. Umowa społeczna i liberalizm polityczny Johna Locke'a..................... 117 231
§ 51. Umowa społeczna i demokratyzm Jana Jakuba Rousseau..................... 121 238
§ 52. Liberalizm bez umowy społecznej - liberalizm arystokratyczny
Monteskiusza............................................................................................... 126 247
§ 53. Liberalizm bez umowy społecznej - liberalizm integralny
Beniamina Constanta................................................................................. 128 252
§ 54. Zasada podziału władz jako gwarancja liberalizmu politycznego.......... 131 257
§ 55. Narodziny liberalizmu gospodarczego..................................................... 136 266
§ 56. Ideologia absolutyzmu oświeconego i napoleońskiego autokratyzmu... 139 274 § 57. Narodziny nowoczesnego konserwatyzmu »- myśl polityczna
Edmunda Burke'a....................................................................................... 145 285
§ 58. Państwo a religia w myśli XVII i XVIII wieku..................................... 149 290
§ 59. Nowożytna nauka prawa rzymskiego - usus modernus Pandectarum.. 151 297
§ 60. Szkoła historyczna w prawoznawstwie.................................................... 152 300
Przegląd treści
XIII
§ 61. Utylitaryzm Jeremy'ego Benthama i początki nowoczesnego pozytywizmu prawniczego............................................................................... 156 314
§ 62. Filozofia prawa Immanuela Kanta........................................................... 159 323
§ 63. Państwo i prawo w filozofii Hegla.......................................................... 162 332
§ 64. Nowożytne koncepcje stosunków międzynarodowych............................ 167 339
Rozdział VI. Kierunki rozwoju myśli politycznej w XIX i XX wieku
§ 65. Uwagi wstępne.......................................................................................... 171 346
§ 66. Etapy rozwoju nowoczesnej myśli politycznej........................................ 172 347
§ 67. Powstanie i rozwój myśli socjalistycznej................................................ 177 356
§ 68. Rozwój nowoczesnej myśli liberalnej...................................................... 193 392
§ 69. Społeczne nauczanie Kościoła rzymskokatolickiego...............................207 412
§ 70. Inne ideologie poszukujące „trzeciej drogi" - agraryzm i antyglo-
balizm.......................................................................................................... 211 419
§ 71. „Państwo prawne" - „państwo prawne i społeczne"..............................215 422
§ 72. Rasizm, nacjonalizm, autorytaryzm, faszyzm ........................................220 429
Rozdział VII. Kierunki rozwoju myśli prawnej w XIX i XX wieku
§ 73. Uwagi wstępne.......................................................................................... 226 439
§ 74. Kierunki historycystyczne.........................................................................227 442
§ 75. Pozytywizm prawniczy w XIX i XX wieku...........................................230 450
§ 76. Normatywizm............................................................................................235 459
§ 77. Kierunki socjologiczne..............................................................................238 464
§ 78. Psychologizm.............................................................................................247 481
§ 79. Marksistowska koncepcja prawa..............................................................250 488
§ 80. Współczesne teorie prawa natury.............................................................257 499
Rozdział VIII. Podstawowe kierunki rozwoju koncepcji stosunków międzynarodowych w XIX i XX wieku
§ 81. Uwagi wstępne..........................................................................................262 510
§ 82. Podstawowe kwestie i koncepcje stosunków międzynarodowych
w dobie współczesnej.................................................................................263 511
§ 83. Rozwój prawa międzynarodowego a prawo natury................................266 521
Indeks osób...............................................................................................................269
Indeks rzeczowy.......................................................................................................275
Spis treści
Str. Nb.
Wstęp do pierwszego wydania................................................................................. V
Wstęp do trzeciego wydania..................................................................................... IX
Przegląd treści........................................................................................................... XI
Wykaz podręczników...............................................................................................XXVII
Rozdział I. Starożytne podstawy myśli o państwie i prawie
§ 1. Uwagi wstępne............................................................................................ 1 1
§ 2. Uwarunkowania greckiej filozofii polityki i państwa............................... 2 4
§ 3. Ideologia demokracji ateńskiej................................................................... 4 7
I. Brak doktryny demokracji.................................................................. 4 7
II. Zasady ideologii demokratycznej....................................................... 4 8
1. Równość......................................................................................... 4 8
2. Wolność partycypacyjna................................................................ 5 9
III. Antyteza demokracji - „despocja wschodnia"................................... 6 11
§ 4. Idealistyczna nauka Platona o państwie..................................................... 6 12
I. Sylwetka Platona................................................................................ 6 12
II. Idealizm obiektywny.......................................................................... 7 13
III. Podział ustrojów i ich ewolucja.......................................................... 7 16
IV. Państwo idealne.................................................................................. 8 18
V. Państwo „drugiego rzędu".................................................................. 10 22
§ 5. Utopijne wizje społeczne cyników............................................................. 11 23
§ 6. Realizm Arystotelesowskiej nauki o państwie.......................................... 11 26
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 12 26
II. Podstawy myśli o państwie i prawie................................................... 12 27
1. Podstawy filozoficzne................................................................... 12 27
2. Empiryzm....................................................................................... 12 28
3. Człowiek „zwierzęciem społecznym"........................................... 13 29
III. Typologia ustrojów państwowych...................................................... 14 31
IV. Późniejsze nawiązania do myśli Arystotelesa o państwie.................. 15 32
§ 7. Greckie początki teorii umowy społecznej................................................ 15 33
§ 8. Grecka filozofia stosunków międzynarodowych....................................... 16 36
I. Punkt widzenia państwa-miasta.......................................................... 16 36
II. Walka o hegemonię............................................................................. 17 37
§ 9. Podejście do prawa w myśli starożytnej Grecji........................................ 17 38
I. Dominacja prawa stanowionego......................................................... 17 38
II. Początki idei prawa naturalnego......................................................... 19 43
§ 10. Nauka Arystotelesa o sprawiedliwości..................................................... 19 44
I. Sprawiedliwość i jej kategorie............................................................ 20 44
II. Prawość, słuszność, prawo naturalne................................................. 20 47
XVI Spis treści
§ 11. Hellenistyczny stoicyzm a myśl o państwie i prawie............................. 21 49
I. Szkoły filozoficzne w okresie hellenistycznym................................. 21 49
II. Podstawy filozofii stoickiej................................................................ 22 50
1. Życie zgodne z naturą.................................................................... 22 50
2. Kosmopolityzm i udział w życiu politycznym.............................. 22 51
III. Późniejsze oddziaływanie stoicyzmu................................................. 22 51
§ 12. Hellenistyczna koncepcja stosunków międzynarodowych...................... 23 52
§ 13. Rozwój terytorialny Rzymu a rzymska myśl o państwie i prawie........ 24 54
I. Ekspansja terytorialna - od państwa-miasta do imperium................. 24 54
II. Otwarcie na kulturę hellenistyczną..................................................... 25 55
§ 14. Początki teorii ustroju mieszanego........................................................... 25 56
§ 15. Stoicyzm adaptowany do potrzeb państwa - Cyceron........................... 26 58
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 26 58
II. Państwo i prawo.................................................................................. 27 59
III. Humanistyczny program wychowania............................................... 27 59
§ 16. Ideologia Imperii Romani......................................................................... 28 60
§ 17. Rzymska myśl prawna i prawnicza - zagadnienia ogólne..................... 29 63
I. Szczególna rola prawa i prawników................................................... 29 63
II. Cechy rzymskiej klasycznej myśli prawniczej................................... 29 64
1. Unikanie definicji........................................................................... 29 64
2. Zasady prawa................................................................................. 30 65
. 3. Wrażliwość na problemy aksjologiczne......................................... 30 66
III. Kategoria słuszności........................................................................... 31 68
IV. Nauka o źródłach prawa..................................................................... 31 69
§ 18. Prawo naturalne w jurysprudencji rzymskiej........................................... 32 70
Rozdział II. Między starożytnością a średniowieczem - myśl polityczna Ojców Kościoła
§ 19. Uwagi wstępne.......................................................................................... 34 73
§ 20. Kształtowanie się chrześcijańskiej myśli o państwie.............................. 35 75
I. Pierwsi chrześcijanie a państwo......................................................... 35 75
II. Poglądy w Kościele uznanym przez państwo..................................... 36 77
: § 21. Świętego Augustyna nauka o państwie.................................................... 37 79
I. Sylwetka świętego.............................................................................. 37 79
II. Państwo „z powodu grzechu"............................................................. 37 79
III. Późniejsze losy idei augustiańskich.................................................... 38 82
Rozdział III. Dorobek myśli politycznej i prawnej wieków średnich
§ 22. Uwagi wstępne.......................................................................................... 40 84
§ 23. Immanentny konserwatyzm myśli średniowiecza.................................... 41 84
I. Stabilizacja i hierarchia...................................................................... 41 84
II. Bezosobowość, zakony, uniwersytety................................................ 42 84
III. Scholastyka......................................................................................... 42 84
IV. Stopniowa indywidualizacja myśli..................................................... 43 85
§ 24. Religia w myśli średniowiecza................................................................. 44 86
I. Nauka służebnicą teologii................................................................... 44 86
II. Religia jako wyraz kontestacji............................................................ 44 87
III. Dominacja religii................................................................................ 45 88
Spis treści
XVII
§ 25. Państwo a Kościół w myśli średniowiecza.............................................. 46 90
I. „Bogu co boskie, cesarzowi co cesarskie"......................................... 46 90
II. Monarcha najwyższym stróżem religii............................................... 46 91
III. Kościół jako zwierzchnik władzy świeckiej....................................... 47 93
1. Poglądy początkowe...................................................................... 47 93
2. Papalizm Grzegorza VII................................................................ 47 94
3. Hierokratyzm Innocentego III........................................................ 47 95
4. Skrajna doktryna Bonifacego VIII................................................. 48 96
§ 26. Średniowieczne koncepcje organizacji Kościoła..................................... 48 97
I. Papalizm............................................................................................. 48 97
II. Schizma i koncyliaryzm..................................................................... 49 99
§ 27. Średniowieczne koncepcje stosunków międzynarodowych..................... 50 100
I. Uniwersalizm cesarski........................................................................ 50 100
II. „Król cesarzem w swoim królestwie"................................................ 50 101
III. Republiki miejskie.............................................................................. 51 101
§ 28. „Wojna sprawiedliwa" i początki myśli o „wiecznym pokoju"............. 51 102
I. Teorie „wojny sprawiedliwej"............................................................ 52 102
1. Święty Augustyn............................................................................ 52 102
2. Święty Rajmund z Penaforte.......................................................... 52 103
3. Święty Tomasz z Akwinu.............................................................. 52 104
4. Pierwsi prawnicy - Stanisław ze Skarbimierza
i Paweł Włodkowic........................................................................ 53 105
5. Użycie siły w celu nawrócenia...................................................... 53 106
II. Początki myśli o „wiecznym pokoju"................................................ 54 108
§ 29. Solidaryzm średniowiecza - organiczna teoria państwa
i nauka o państwie św. Tomasza z Akwinu............................................. 54 109
I. Organiczna teoria państwa.................................................................. 54 109
1. Podstawy........................................................................................ 54 109
2. Jan z Salisbury............................................................................... 55 111
II. Nauka o państwie św. Tomasza z Akwinu.......................................... 55 112
§ 30. Średniowieczna teoria reprezentacji. Początki konstrukcji
„społeczeństwa obywatelskiego"................................................................ 56 114
I. Teoria reprezentacji............................................................................ 57 114
II. „Społeczeństwo obywatelskie"........................................................... 58 115
§ 31. Średniowieczna koncepcja rządów prawa................................................ 59 116
§ 32. Nauka i nauczanie prawa w średniowieczu - zagadnienia ogólne........ 60 121
I. Glosatorzy........................................................................................... 60 121
II. Postglosatorzy..................................................................................... 61 122
III. Doktrynalna recepcja prawa rzymskiego........................................... 61 124
IV. Szczególne cechy prawa angielskiego................................................ 62 125
V. Nauka prawa a teologia i filozofia...................................................... 63 127
§ 33. Prawo naturalne w średniowieczu............................................................ 63 128
I. Ujęcia prawa naturalnego w średniowieczu....................................... 63 128
II. Prawo naturalne według św. Tomasza z Akwinu............................... 64 132
1. Terminologia.................................................................................. 64 132
2. Hierarchia prawa........................................................................... 65 133
3. Prawo naturalne............................................................................. 66 135
§ 34. Ku myśli nowożytnej - poglądy Marsyliusza z Padwy.......................... 66 136
I. Podstawy myśli Marsyliusza.............................................................. 66 136
XVIII Spis treści
II. Suwerenność ludu............................................................................... 67 137
III. Empiryzm........................................................................................... 68 137
IV. Pozytywistyczna koncepcja prawa naturalnego................................. 68 138
Rozdział IV. Kształtowanie się nowożytnej myśli politycznej i prawnej - myśl Renesansu
§ 35. Uwagi wstępne.......................................................................................... 69 139
I. Ogólne cechy okresu.......................................................................... 69 139
II. Renesans w dziejach myśli politycznej i prawnej.............................. 70 139
36. Ideologia humanizmu................................................................................ 72 140
I. „Człowiek uniwersalny"..................................................................... 72 140
II. Odkrycie druku i upadek Bizancjum jako szczególne czynniki
kształtowania się myśli Renesansu..................................................... 73 141
III. Stoicyzm i pesymizm.......................................................................... 73 142
§ 37. Renesansowa koncepcja państwa............................................................. 74 144
I. Państwo narodowe.............................................................................. 74 144
II. Suwerenność i racja stanu................................................................... 74 145
III. Suweren a prawo - „rządy prawa" .................................................... 75 146
38. Realizm psychologiczny - myśli o państwie Niccolo Machiavellego... 76 147
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 76 147
II. Makiawelizm...................................................................................... 76 148
III. Historiografia nowego typu................................................................ 77 150
IV. Książę w okresie przejściowym......................................................... 78 152
V. Docelowa wizja republiki o ustroju mieszanym................................. 79 152
§ 39. Komparatystyczny realizm Jeana Bodina................................................ 80 153
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 80 153
II. Czynniki wpływające na ustrój........................................................... 80 154
III. Rzeczpospolita.................................................................................... 81 155
1. Pojęcie............................................................................................ 81 155
2. Metoda........................................................................................... 81 156
! 3. Suwerenność.................................................................................. 82 158
4. Forma............................................................................................. 82 158
IV. Charakter poglądów Bodina............................................................... 83 158
§ 40. Realizm doktrynalny - teoria ustroju mieszanego.................................. 83 159
I. Realizm doktrynalny........................................................................... 83 159
II. Podstawy ustroju Anglii i Polski........................................................ 84 159
III. Warianty ustroju mieszanego.............................................................. 84 160
IV. Myśl Wawrzyńca Goślickiego............................................................ 85 162
1. Sylwetka......................................................................................... 85 162
2. Dobry senator................................................................................. 85 163
3. Ustrój mieszany............................................................................. 86 163
4. Wpływ na myśl anglosaską............................................................ 86 163
§ 41. Myśl teologiczno-polityczna Reformacji.................................................. 86 164
I. Podstawy i postulaty........................................................................... 86 164
II. Marcin Luter....................................................................................... 88 165
1. Zła natura człowieka...................................................................... 88 165
2. Państwo „sługą Bożego gniewu".................................................. 88 165
3. Kościół sługą państwa.................................................................... 88 165
\:. III. Jan Kalwin.......................................................................................... 89 166
r 1. Doktryna predestynacji.................................................................. 89 166
Spis treści . XIX
2. Państwo sługą Boga....................................................................... 89 166
3. Ustrój kalwińskiej Genewy............................................................ 90 166
IV. Hugonoci............................................................................................ 90 167
V. Bracia Polscy...................................................................................... 91 169
§ 42. Renesansowa myśl utopijna...................................................................... 91 171
§ 43. Europa poza chrześcijaństwem zachodnim — myśl polityczna
w państwie moskiewskim w XVI wieku.................................................. 93 174
§ 44. Renesansowe idee stosunków międzynarodowych.................................. 94 176
I. Realizm i pesymizm Machiavellego................................................... 94 176
II. Stosunek do wojny - początki pacyfizmu.......................................... 95 177
III. Kształtowanie podstaw prawa międzynarodowego............................ 95 179
1. Prawo wojny.................................................................................. 95 179
2. Prawo narodów.............................................................................. 96 181
§ 45. Podejście do prawa w epoce Odrodzenia................................................ 97 182
I. Prawo naturalne.................................................................................. 97 182
II. Postulaty i praktyka kodyfikacji......................................................... 98 185
III. Postulaty prostoty prawa.................................................................... 98 186
IV. Prawo rzymskie - prawo żywe i przedmiot badań historycznych...... 99 187
Rozdział V. Systemy myśli nowożytnej - myśl polityczna i prawna od XVII do początków XIX wieku
§ 46. Uwagi wstępne.......................................................................................... 100 189
I. Cechy myśli nowożytnej.................................................................... 100 189
1. Epoka systemów............................................................................ 100 189
2. Racjonalizm................................................................................... 101 191
3. Empiria a dedukcja........................................................................ 101 193
4. Praktycyzm.................................................................................... 102 195
5. Wiara w postęp............................................................................... 102 196
6. Prawo natury.................................................................................. 102 199
7. Konstytucjonalizm......................................................................... 103 200
II. Periodyzacja z punktu widzenia historii instytucji............................. 103 201
III. Periodyzacja dziejów myśli................................................................ 104 202
1. Podstawa podziału......................................................................... 104 202
2. Rewolucja naukowa....................................................................... 104 203
3. Rewolucja przemysłowa................................................................ 105 205
4. Dwa pojęcia Oświecenia................................................................ 105 206
IV. Absolutyzm oświecony....................................................................... 107 209
§ 47. Pierwszy nowożytny system prawa natury — filozofia prawa
Hugona Grocjusza....................................................................................... 107 210
I. Definicja prawa natury....................................................................... 107 210
II. Zasady prawa natury........................................................................... 108 211
III. Suwerenność ludu i umowa społeczna............................................... 109 212
IV. Konstrukcja praw podmiotowych....................................................... 109 213
§ 48. Szkoła prawa natury w XVII i XVIII wieku a kodyfikacja prawa
i rozwój konstytucjonalizmu...................................................................... 110 215
I. Prawo natury przedmiotem nauczania................................................ 110 215
II. Prawo natury podstawą kodyfikacji................................................... 111 216
III. Narodziny teorii kodyfikacji............................................................... 112 220
IV. Prawo natury podstawą konstytucjonalizmu...................................... 112 223
XX Spis treści
V. Kodyfikacja prawa a konstytucjonalizm............................................ 113 225
§ 49. Pierwszy nowożytny system umowy społecznej
- nieograniczona suwerenność władzy u Tomasza Hobbesa................... 114 226
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 114 226
II. Zła natura człowieka........................................................................... 114 227
III. Stan natury.......................................................................................... 115 228
IV. Umowa społeczna ucieczką ze stanu natury....................................... 115 229
V. Skutki prawne umowy społecznej...................................................... 116 230
VI. Znaczenie konstrukcji Hobbesa.......................................................... 117 230
§ 50. Umowa społeczna i liberalizm polityczny Johna Locke'a..................... 117 231
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 117 231
II. Liberalizm........................................................................................... 118 232
III. Stannatury.......................................................................................... 118 235
IV. Umowa społeczna realizacją prawa natury........................................ 119 236
1. Prymat jednostki............................................................................ 119 236
2. Odwoływalność umowy................................................................. 120 237
; V. Losy liberalnej koncepcji umowy społecznej..................................... 120 237
§ 51. Umowa społeczna i demokratyzm Jana Jakuba Rousseau..................... 121 238
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 121 238
II. Dobry człowiek natury....................................................................... 121 238
III. Rozwój od stanu natury do stanu społecznego................................... 122 238
1. Powody wyjścia ze stanu natury.................................................... 122 238
2. Etapy rozwoju................................................................................ 122 238
IV. Umowa społeczna jako model urządzenia świata.............................. 123 240
1. Umowa realna i idealna................................................................. 123 240
2. Rządy woli powszechnej................................................................ 124 241
3. Niezbywalna suwerenność ludu..................................................... 124 242
4. Wolność partycypacyjna................................................................ 124 245
V. Oddziaływanie i oceny myśli Rousseau............................................. 125 246
§ 52. Liberalizm bez umowy społecznej - liberalizm arystokratyczny
Monteskiusza............................................................................................... 126 247
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 126 247
II. „Duch praw" i „duch umiarkowania"................................................. 126 248
III. Wolność i jej gwarancje...................................................................... 127 249
IV. Socjologizm........................................................................................ 128 250
V. Liberalizm arystokratyczny a mieszczański....................................... 128 251
§ 53. Liberalizm bez umowy społecznej - liberalizm integralny
Beniamina Constanta.................................................................................. 128 252
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 128 252
II. Klasyczna teoria wolności.................................................................. 129 254
III. Antydemokratyzm.............................................................................. 130 255
IV. Gwarancje wolności........................................................................... 130 256
§ 54. Zasada podziału władz jako gwarancja liberalizmu politycznego.......... 131 257
I. Składnik nowożytnego konstytucjonalizmu....................................... 131 257
II. Podział władz według Johna Locke'a................................................ 131 258
III. Wkład Davida Hume'a....................................................................... 132 259
IV. Teoria Monteskiusza........................................................................... 132 261
1. Trzy władze.................................................................................... 132 261
2. System hamulcowi równowagi..................................................... 133 261
Spis treści XXI
V. Recepcja teorii Monteskiusza............................................................. 133 261
VI. Teoria Beniamina Constanta............................................................... 134 262
1. Pięć władz...................................................................................... 134 262
2. Władza municypalna...................................................................... 134 263
3. Władza królewska.......................................................................... 134 264
§ 55. Narodziny liberalizmu gospodarczego..................................................... 136 266
I. Fizjokratyzm....................................................................................... 136 266
II. Vincent de Goumay............................................................................ 137 269
III. Klasyczna szkoła ekonomii politycznej............................................. 138 271
§ 56. Ideologia absolutyzmu oświeconego i napoleońskiego autokratyzmu... 139 274
I. Oblicza polityczne myśli Oświecenia................................................. 140 274
II. Absolutyzm oświecony....................................................................... 140 274
1. Charakter........................................................................................ 140 274
2. Teoria „oświeconych" monarchów................................................ 140 275
3. Kameralistyka i policystyka........................................................... 141 276
4. Wsparcie filozofów - Wolter......................................................... 142 281
5. „Absolutyzm praworządny"........................................................... 143 282
III. Napoleońska myśl polityczna............................................................. 144 284
§ 57. Narodziny nowoczesnego konserwatyzmu - myśl polityczna
Edmunda Burke'a....................................................................................... 145 285
I. Sylwetka myśliciela............................................................................ 145 285
II. Konserwatyzm organiczny i ewolucyjny............................................ 146 285
1. Przeciw „rewolucji doktryny i teoretycznego dogmatu"............... 146 285
2. Potrzeba partii politycznych.......................................................... 147 285
3. Przeciw postępowi - za „organicznym wzrostem"........................ 147 286
III. Kontynuatorzy myśli Burke'a............................................................ 148 287
1. Joseph de Maistre........................................................................... 148 287
2. Konserwatyzm i nacjonalizm niemiecki........................................ 148 288
3. Konserwatyzm angielski................................................................ 149 289
§ 58. Państwo a religia w myśli XVII i XVIII wieku..................................... 149 290
§ 59. Nowożytna nauka prawa rzymskiego - usus modernus Pandectarum.. 151 297
§ 60. Szkoła historyczna w prawoznawstwie.................................................... 152 300
I. Historyzujące ujęcia prawa................................................................. 152 300
II. Przedstawiciele szkoły........................................................................ 152 301
III. Konserwatyzm i romantyzm............................................................... 153 306
IV. Różnice poglądów przedstawicieli szkoły.......................................... 154 309
1. Romaniści i germaniści.................................................................. 154 309
2. Stosunek do heglizmu.................................................................... 154 310
3. „Prawo prawnicze"........................................................................ 154 311
V. Stosunek do kodyfikacji..................................................................... 155 312
VI. Oddziaływanie szkoły......................................................................... 155 313
§ 61. Utylitaryzm Jeremy'ego Benthama i początki nowoczesnego
pozytywizmu prawniczego......................................................................... 156 314
I. Sylwetka Benthama............................................................................ 156 314
II. Podstawy filozoficzne - utylitaryzm.................................................. 157 315
III. Utylitaryzm a ustawodawstwo............................................................ 157 318
IV. Jurysprudencja analityczna Johna Austina......................................... 158 320
V. Wpływ Benthama i Austina na kodyfikacje anglosaskie................... 159 321
VI. Wpływ na pozytywizm kontynentalny............................................... 159 322
XXII Spis treści
§ 62. Filozofia prawa Immanuela Kanta........................................................... 159 323
I. Sylwetka filozofa................................................................................ 160 323
II. Idealizm transcendentalny.................................................................. 160 325
III. Imperatyw kategoryczny i praktyczny............................................... 160 326
IV. Prawo moralne i zewnętrzne............................................................... 161 329
V. Oddziaływanie myśli Kanta................................................................ 162 331
§ 63. Państwo i prawo w filozofii Hegla.......................................................... 162 332
I. Sylwetka filozofa................................................................................ 163 332
II. Podstawy filozoficzne......................................................................... 163 334
III. Państwo wcieleniem ducha światowego............................................. 164 336
IV. Prawo.................................................................................................. 165 337
V. Interpretacje i oceny myśli Hegla....................................................... 166 338
§ 64. Nowożytne koncepcje stosunków międzynarodowych............................ 167 339
I. Teoria równowagi sił.......................................................................... 167 339
II. Wpływ myśli Hobbesa........................................................................ 167 340
III. Myśl Monteskiusza............................................................................. 168 341
IV. Projekt wiecznego pokoju Kanta........................................................ 168 342
V. Rozwój prawa międzynarodowego.................................................... 169 343
l.HugoGrocjusz............................................................................... 169 343
2. Następcy Grocjusza....................................................................... 169 344
Rozdział VI. Kierunki rozwoju myśli politycznej w XIX i XX wieku
§ 65. Uwagi wstępne.......................................................................................... 171 346
§ 66. Etapy rozwoju nowoczesnej myśli politycznej........................................ 172 347
§ 67. Powstanie i rozwój myśli socjalistycznej................................................ 177 356
I. Prehistoria myśli socjalistycznej........................................................ 178 356
1. Utopie społeczne............................................................................ 178 356
2. Gracchus Babeuf............................................................................ 178 357
II. Socjalizm utopijny.............................................................................. 179 358
1. Kierunek industrialny - Saint-Simon............................................. 179 358
2. Kierunek kolektywistyczny - Owen i Fourier............................... 180 362
3. Socjalizm utopijny a początki spółdzielczości.............................. 180 364
III. Początki anarchizmu........................................................................... 181 365
1. Charakterystyka............................................................................. 181 365
2. Pierre Joseph Proudhon.................................................................. 181 366
IV. Kształtowanie się marksizmu............................................................. 181 367
1. Sylwetki twórców.......................................................................... 181 367
2. „Manifest komunistyczny"............................................................ 182 370
3. Charakterystyka kierunku.............................................................. 182 371
V. Myśl socjalistyczna w opozycji do marksizmu.................................. 183 372
1. Anarchizm Michała Bakunina....................................................... 183 372
2. „Socjalizm państwowy" i „socjalizm z katedry"........................... 183 373
3. Rewizjonizm.................................................................................. 184 375
4. Socjaldemokracja w znaczeniu dzisiejszym.................................. 185 376
5. Syndykalizm.................................................................................. 186 377
6. Kooperatywizm.............................................................................. 187 379
VI. Myśl polityczna W. I. Lenina............................................................. 188 380
v 1. Sylwetka......................................................................................... 188 380
",- 2. Nowe elementy teorii..................................................................... 188 381
Spis treści XXIII
3. Teoria i pragmatyzm...................................................................... 189 383
VII. Marksizm-leninizm............................................................................. 189 384
1. Sylwetka J. W. Stalina.................................................................... 189 384
2. Podstawy teorii stalinizmu............................................................. 190 385
3. Stalinizm a doktryna „demokracji ludowej".................................. 190 386
VIII. Podstawowe kierunki przemian marksizmu postalinowskiego.......... 191 387
1. Próby destalinizacji oficjalnego marksizmu.................................. 191 387
2. Jugosłowiański „socjalizm samorządowy".................................... 191 389
3. Eurokomunizm............................................................................... 192 390
4. Próby reform lat osiemdziesiątych - „pieriestrojka"..................... 192 391
5. Przejęcie programów socjaldemokracji......................................... 193 391
§ 68. Rozwój nowoczesnej myśli liberalnej...................................................... 193 392
I. Przemiany demokratyczne a liberalizm.............................................. 193 392
II. Liberalizm sceptyczny Alexisa de Tocqueville.................................. 194 394
1. Sylwetka myśliciela....................................................................... 194 394
2. Nieuchronność demokracji i społeczeństwa masowego................ 194 395
3. Decentralizacja............................................................................... 195 397
III. Liberalizm demokratyczny J. S. Milla................................................ 195 398
1. Sylwetka myśliciela....................................................................... 195 398
2. Liberalizm J. S. Milla..................................................................... 196 400
3. Demokratyzm................................................................................. 196 401
IV. Henry David Thoreau i nieposłuszeństwo obywatelskie.................... 197 402
V. Liberalizm drugiej połowy XIX i początków XX wieku................... 198 403
VI. Darwinizm społeczny Herberta Spencera i liberalizm
konserwatywny................................................................................... 199 405
1. Sylwetka myśliciela....................................................................... 199 405
2. Zasadnicza opozycja wobec interwencjonizmu państwowego...... 199 406
3. Oddziaływanie myśli Spencera......................................................200 407
VII. Liberalizm a doktryna „państwa dobrobytu"......................................203 408
1. „Państwo dobrobytu" areformizm................................................203 408
2. Podstawy teoretyczne - myśl ekonomiczna J. M. Keynesa...........204 409
3. Losy doktryny................................................................................204 409
VIII. Liberalizm socjalny............................................................................ 205 410
§ 69. Społeczne nauczanie Kościoła rzymskokatolickiego...............................207 412
I. Szczególne cechy kierunku................................................................207 412
II. Punkt wyjścia - encykliki Leona XIII................................................208 413
1. Rerum novarum.............................................................................. 208 413
2. Graves de communi i demokracja chrześcijańska.........................209 415
III. Rozwój - Quadragesimo anno Piusa XI............................................209 416
IV. Aggiornamento - encykliki Jana XXIII..............................................209 417
V. Encykliki Pawła VI i Jana Pawła II....................................................210 418
§ 70. Inne ideologie poszukujące „trzeciej drogi" - agraryzm
i antyglobalizm........................................................................................... 211 419
I. Inne ideologie „trzeciej drogi"........................................................... 211 419
II. Agraryzm............................................................................................ 211 420
III. Antyglobalizm....................................................................................213 421
§ 71. „Państwo prawne" - „państwo prawne i społeczne"..............................215 422
I. Początki konstrukcji „państwa prawnego".........................................215 422
II. Elementy konstrukcji „państwa prawnego".......................................216 423
•v •
XXIV Spis treści
1. Konstytucjonalizm i samorząd terytorialny...................................216 423
2. Sądowa kontrola decyzji administracji..........................................216 424
III. „Państwo prawne i społeczne" Lorenza von Steina...........................217 425
IV. „Państwo społeczne" w ujęciach solidarystycznych
pierwszej poiowy XX wieku: Wacław Makowski..............................217 425
V. Dalsze dzieje konstrukcji „państwa prawnego".................................219 426
VI. „Socjalne państwo prawne" i „społeczna gospodarka rynkowa".......219 427
§ 72. Rasizm, nacjonalizm, autorytaryzm, faszyzm..........................................220 429
I. Prądy antyliberalne i antydemokratyczne...........................................221 429
II. Rasizm................................................................................................221 430
1. Rasizm kulturowy..........................................................................221 430
2. Rasizm biologiczny........................................................................222 432
III. Nacjonalizm........................................................................................222 434
1. Różne pojęcia narodu.....................................................................222 434
2. Narodowa demokracja i nacjonalizm antydemokratyczny............223 435
3. Nacjonalizm a inne kierunki myśli politycznej.............................223 436
IV. Faszyzm..............................................................................................223 437
V. Autorytaryzm......................................................................................224 438
Rozdział VII. Kierunki rozwoju myśli prawnej w XIX i XX wieku
§ 73. Uwagi wstępne..........................................................................................226 439
§ 74. Kierunki historycystyczne.........................................................................227 442
I. Kodyfikacje pod wpływem szkoły historycznej.................................227 442
II. Historyzm Ottona von Gierkego.........................................................229 445
III. Historyzm H. J. S. Maine'a................................................................229 446
IV. Antropologia społeczna — Bronisław Malinowskt..............................229 447
V. Historyzm faszyzmu i marksizmu......................................................230 448
§ 75. Pozytywizm prawniczy w XIX i XX wieku...........................................230 450
I. Pozytywizm filozoficzny....................................................................230 450
II. Cechy pozytywizmu prawniczego......................................................231 452
1. Źródła.............................................................................................231 452
2. Praktycyzm....................................................................................231 452
3. Metoda formalno-dogmatyczna.....................................................232 453
III. Od pozytywizmu do , jurysprudencji interesów"
- Rudolf von Ihering...........................................................................232 455
IV. Pozytywizm z wątkami psychologizmu - Georg Jellinek..................233 457
V. Pozytywizm z wątkami historyzmu - Adhemar Esmein....................233 458
VI. Współczesny pozytywizm prawniczy................................................234 458
§ 76. Normatywizm............................................................................................235 459
I. Sylwetka Hansa Kelsena....................................................................235 459
II. „Czysta nauka prawa"........................................................................236 460
1. Ograniczenie do sfery powinności.................................................236 460
.'•V, 2. Stosunek do pozytywizmu.............................................................236 460
f,. i 3. Prawo jako dynamiczny system norm...........................................237 461
4. Państwo jako porządek prawny.....................................................237 463
5. Normatywizm w Polsce.................................................................238 463
§ 77. Kierunki socjologiczne..............................................................................238 464
I. Różne pojęcia socjologizmu...............................................................239 464
II. „Socjologizm" Emila Durkheima.......................................................239 466
Spis treści
XXV
III. Solidaryzm Leona Duguita.................................................................240 468
IV. Socjologizm w innych kierunkach myśli............................................241 471
V. Socjologizm a „wolne prawo"............................................................241 471
VI. Nurt socjologiczny w nauce prawa karnego.......................................243 472
VII. Funkcjonalizm amerykański............................................................... 244 474
1. Podstawy........................................................................................244 474
2. Poglądy O. W. Holmesa.................................................................245 476
3. Idealizm prawniczy - inżynieria społeczna...................................245 477
4. Realizm prawniczy.........................................................................246 480
5. Znaczenie.......................................................................................246 480
§ 78. Psychologizm.............................................................................................247 481
I. Sylwetka Leona Petrażyckiego...........................................................247 481
II. Emocje moralne i prawne...................................................................248 482
III. Podziały prawa i sprawiedliwość.......................................................248 484
IV. Psychologiczna teoria państwa...........................................................249 486
V. Psychologizm a liberalizm..................................................................249 486
VI. Wpływ L. Petrażyckiego na późniejszą myśl prawniczą...................250 487
§ 79. Marksistowska koncepcja prawa..............................................................250 488
I. Stan marksistowskiej teorii prawa przed rewolucją w Rosji..............251 488
II. Kształtowanie się teorii prawa w Rosji radzieckiej i ZSRR...............251 490
1. Selektywne stosowanie dawnego prawa........................................251 490
2. „Złamanie" dawnego prawa - „socjalistyczna świadomość
prawna"..........................................................................................252 491
3. Poglądy M. A. Reisnera.................................................................253 492
4. Stosunek działaczy bolszewickich do prawa.................................253 493
5. Znaczenie kodyfikacji prawa radzieckiego....................................253 493
6. Prawo jako forma stosunków wymiany towarowej
a dogmat obumierania prawa.........................................................254 494
III. Stalinowska teoria prawa....................................................................255 496
IV. Teoria postalinowska..........................................................................256 498
§ 80. Współczesne teorie prawa natury.............................................................256 499
I. Odrodzenie prawa natury - prawo natury o zmiennej treści..............256 499
II. Drugie odrodzenie prawa natury........................................................257 503
1. Dynamiczne teorie prawa natury...................................................257 503
2. Teoria „ustawowego bezprawia" Gustawa Radbrucha..................258 504
3. Prawo natury formalne i materialne - teoria L. L. Fullera............258 507
4. Współczesne „miękkie" prawnicze koncepcje prawa natury........259 508
III. Trzecie odrodzenie teorii prawa natury?............................................261 509
IV. Odrodzenie prawa natury a jego „pozytywizacja"
poprzez prawo międzynarodowe........................................................261 509
Rozdział VIII. Podstawowe kierunki rozwoju koncepcji stosunków międzynarodowych w XIX i XX wieku
§ 81. Uwagi wstępne..........................................................................................262 510
§ 82. Podstawowe kwestie i koncepcje stosunków międzynarodowych
w dobie współczesnej.................................................................................263 511
§ 83. Rozwój prawa międzynarodowego a prawo natury................................266 521
Indeks osobowy........................................................................................................269
Indeks rzeczowy.......................................................................................................275