Dane szczegółowe książki
Psychologia T. 1: Podręcznik akademicki / Strelau, Jan (1931-)
Autorzy
Tytuł
Psychologia T. 1: Podręcznik akademicki
Wydawnictwo
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2002
ISBN
83-87957-04-6
Hasła przedmiotowe
Informacje dodatkowe
Bibliografia w "Indeksy"
Nr tomu
1
Tomów
3
Spis treści
pokaż spis treści
Przedmowa 11
Biogramy autorów i redaktorów tomu pierwszego 17
Wstęp do tomu pierwszego 21
DZIAŁ I
HISTORIA I TEORIE PSYCHOLOGICZNE 23
Rozdział 1. Historia psychologii: Od Wundta do czasów najnowszych 25
1.1. Wundta koncepcja psychologii jako nauki o świadomych przeżyciach 25
1.1.1. Tlo historyczno-filozoficzne powołania przez Wundta do życia psychologii jako niezależnej nauki 26
1.1.2. Okoliczności wprowadzenia przez Wundta metody eksperymentu laboratoryjnego do psychologii 27
1.1.3. Nieeksperymentalna psychologia historyczno-kulturowa 31
1.2. Reakcja na psychologię Wundta: szkoła wurzburska, psychologia aktów i psychologia postaci 33
1.2.1. Czy myślenie można badać eksperymentalnie? 33
1.2.2. Przedmiotem psychologii jest aktywne i intencjonalne doświadczenie 35
1.2.3. Psychologia postaci neguje Wundtowską zasadę syntezy twórczej 37
1.2.4. Psychologia postaci jako pierwszy przejaw wielkiego kryzysu psychologii 38
1.3. Funkcjonalizm: psychologia ręczy za filozofię. Zastosowanie zasad psychologicznych w praktyce 39
1.3.1. Psychologia bada umysł w działaniu 39
1.3.2. Funkcjonalizm toruje drogę praktycznym zastosowaniom psychologii 41
1.3.3. Psychologia funkcjonalna jako sprawdzian praktycznej użyteczności pragmatycznej teorii prawdy 41
1.4. Psychologia behawiorystyczna: chwilowy rozbrat psychologii z filozofią 42
1.4.1. Zachowanie - a nie świadomość - przedmiotem psychologii 42
1.4.2. W roku 1913 nie było rewolucji w psychologii 44
1.4.3. Kryzys psychologii tłem intelektualnym wystąpienia Watsona 45
1.4.4. Behawioryzm metafizyczny chwilowym rozstaniem się psychologii z filozofią 46
1.5. Neobehawioryzm: psychologia ponownie brata się z filozofią 46
1.5.1. Behawioryzm Watsonowski maksymalnie uprościł przedmiot psychologii 47
1.5.2. Neobehawioryzm jako mariaż amerykańskiego behawioryzmu z europejskim neopozytywizmem 48
1.6. Psychoanaliza: od aspiracji naukowych do mitu 51
1.6.1. Nieświadoma świadomość 51
1.6.2. Nieświadome jako zjawisko i jako system 53
1.6.3. Psychoanaliza jako teoria osobowości 53
1.6.4. Adlerowsko-Jungowska alternatywa 54
1.7. Psychologia humanistyczna: nauka czy filozofia życia? 56
1.7.1. Psychologia humanistyczna jako reakcja na ograniczenia psychoanalizy i behawioryzmu 57
1.7.2. Samoaktualizacja a samotranscendencja 57
1.8. Zarys historii polskiej psychologii 58
1.8.1. Pierwsze pracownie psychologii eksperymentalnej w Polsce 59
1.8.2. Pierwsze zastosowania psychologii w praktyce 60
1.8.3. Psychologiczna szkoła lwowska i narodziny szkoły warszawskiej 61
1.8.4. Psychologia eksperymentalna Heinricha i kontynuacja jego idei 63
1.8.5. Psychologia polska po roku 1945 64
1.9. Podsumowanie 64
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 66
LITERATURA ZALECANA 66
Rozdział 2. Psychologiczne koncepcje człowieka 67
2.1. Założenia wstępne dotyczące koncepcji psychologicznych 68
2.1.1. Ile jest psychologii? 68
2.1.2. Wspólne założenia 70
6
SPIS TREŚCI
2.2. Koncepcje człowieka w psychologii 70
2.2.1. Początki 72
2.2.2. Psychoanalityczna koncepcja człowieka 73
2.2.3. Behawiorystyczna koncepcja człowieka 75
2.2.4. Psychologia humanistyczna i jej koncepcja natury ludzkiej 77
2.2.5. Koncepcja człowieka w psychologii poznawczej 79
2.2.6. Koncepcja człowieka w socjobiologii 82
2.2.7. Postmodernistyczna (ponowoczesna) koncepcja człowieka 84
2.2.8. Koncepcje potoczne człowieka 87
2.2.9. Metafory stosowane do opisu ludzkiej natury 89
2.2.10. Wnioski 90
2.3. Podsumowanie 91
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 91
LITERATURA ZALECANA 92
DZIAŁ II
BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA 93
Rozdział 3. Psychologia fizjologiczna 95
3.1. Podstawowe wiadomości o układzie nerwowym 96
3.1.1. Metody i techniki badań 96
3.2. Komórka nerwowa 97
3.3. Organizacja układu nerwowego 103
3.3.1. Ośrodkowy układ nerwowy 104
3.3.2. Obwodowy układ nerwowy 108
3.4. Biologiczne podstawy motywacji 109
3.4.1. Autonomiczny układ nerwowy i hormony 111
3.4.2. Podwzgórzowe mechanizmy regulacyjne 114
3.4.3. Fizjologiczne podstawy motywacji biologicznej 115
3.5. Mechanizmy aktywacji 119
3.5.1. Sen 119
3.5.2. Wzbudzenie i uwaga 121
3.6. Biologiczne podstawy uczenia się i pamięci 123
3.6.1. Fizjologiczne podstawy uczenia się 123
3.6.2. Fizjologiczne podstawy pamięci 125
3.7. Podsumowanie 127
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 129
LITERATURA ZALECANA 129
Rozdział 4. Psychofizjologia 131
4.1. Wstęp 131
4.2. Podstawowe pojęcia i koncepcje psychofizjologii 132
4.2.1. Zmiany fazowe i toniczne 133
4.2.2. Prawo wartości początkowej 133
4.2.3. Odruch orientacyjny, obronny i zaskoczenia 133
4.2.4. Równowaga autonomiczna 134
4.2.5. Teoria aktywacji 135
4.2.6. Specyfika reakcji 137
4.2.7. Biofeedback 139
4.3. Aktywność elektryczna mózgu 140
4.3.1. Generowanie aktywności elektrycznej mózgu 141
4.3.2. Rejestracja sygnału EEG 142
4.3.3. Analiza sygnału EEG 142
4.3.4. Charakterystyka aktywności spontanicznej 145
4.3.5. Potencjały wywołane mózgu 146
4.3.6. Klasyfikacja potencjałów wywołanych 147
4.3.7. Potencjały endogenne 147
SPIS TREŚCI
7
4.3.8. Niektóre nowe metody badania czynności mózgu 150
4.4. Aktywność elektryczna mięśni 151
4.4.1. Podstawy fizjologiczne i pomiar 151
4.4.2. Zastosowanie EMG w psychologii 152
4.5. Aktywność oka 155
4.5.1. Ruchyoczu 155
4.5.2. Zmiany szerokości źrenicy 158
4.5.3. Reakcja mrugania 160
4.6. Aktywność układu sercowo-naczyniowego 161
4.6.1. Podstawowe wskaźniki aktywności sercowo-naczyniowej 162
4.6.2. Aktywność sercowo-naczyniowa a procesy emocjonalno-motywacyjne 165
4.6.3. Aktywność sercowo-naczyniowa a procesy poznawcze 169
4.7. Aktywność elektryczna skóry 171
4.7.1. Mechanizm fizjologiczny 172
4.7.2. Wskaźniki i terminologia 172
4.7.3. Reakcja elektrodermalna jako wskaźnik odruchu orientacyjnego 173
4.7.4. Warunkowanie klasyczne reakcji elektrodermalnych 173
4.7.5. Wrodzona podatność na warunkowanie 174
4.7.6. Warunkowanie a procesy świadome 175
4.8 Podsumowanie 177
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 178
LITERATURA ZALECANA 178
Rozdział 5. Psychologia ewolucyjna 179
5.1. Podstawowe pojęcia klasycznej etologii 180
5.1.1. Elementarne składniki zachowania 180
5.1.2. Zachowanie złożone 184
5.2. Socjobiologia i psychologia ewolucyjna 192
5.2.1. Agresja 194
5.2.2. Rozród i opieka nad potomstwem : 196
5.2.3. Dzieciobójstwo 199
5.2.4. Życie w grupie 199
5.2.5. Ewolucja społeczeństw 200
5.2.6. Mechanizmy ewolucji zachowań społecznych 202
5.3. Podsumowanie 203
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 203
LITERATURA ZALECANA 203
Rozdział 6. Elementy genetyki zachowania 205
6.1. Podstawowe założenia genetyki zachowania 206
6.1.1. Charakterystyka składników zmienności fenotypowej 207
6.1.2. Pojęcie odziedziczalności 214
6.2. Metody badawcze stosowane w genetyce zachowania człowieka 216
6.2.1. Metoda bliźniąt 216
6.2.2 Studia rodzinne 218
6.2.3. Metoda adopcyjna 218
6.3. Metody analizy wyników: dopasowanie modelu 219
6.4. Podsumowanie 224
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 225
LITERATURA ZALECANA 226
DZIAŁ III
PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA 227
Rozdział 7. Wprowadzenie do psychologii rozwoju 229
7.1. Pojęcie zmiany rozwojowej 229
7.1.1. Przedmiot zainteresowań psychologii rozwoju człowieka 230
7.1.2. Pojęcie rozwoju 232
8
SPIS TREŚCI
7.1.3. Przedmiot rozwoju 233
7.1.4. Podstawowe pytania psychologii rozwoju człowieka 235
7.1.5. Modele zmiany rozwojowej 236
7.2. Modele i strategie badania zmiany rozwojowej 238
7.2.1. Problemy badawcze psychologii rozwoju człowieka 239
7.2.2. Obszary i poziomy analizy zmiany rozwojowej 240
7.2.3. Strategie badań nad rozwojem 247
7.3. Koncepcje rozwoju człowieka 256
7.3.1. Poglądy na temat natury zmian rozwojowych 257
7.3.2. Sposoby wyjaśniania zmian rozwojowych 277
7.3.3. Jedna czy wiele koncepcji rozwoju psychicznego? 280
7.4. Podsumowanie 282
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 282
LITERATURA ZALECANA 283
Rozdział 8. Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia 285
8.1. Rozwój w okresie prenatalnym i perinatalnym 287
8.1.1. Rozwój w okresie prenatalnym 287
8.1.2. Stadium noworodka 290
8.2. Rozwój w okresie dzieciństwa 292
8.2.1. Wczesne dzieciństwo 292
8.2.2. Średnie dzieciństwo -okres od 3 do 6 lat 299
8.2.3. Późne dzieciństwo -okres od 7 do 11 lat 306
8.3. Okres dorastania 309
8.3.1. Dojrzewanie biologiczne ' 310
8.3.2. Rozwój motoryczny 310
8.3.3. Rozwój psychoseksualny 311
8.3.4 Zmiany w sferze poznawczej 311
8.3.5. Rozwój tożsamości 314
8.3.6. Światopogląd młodzieży 315
8.3.7. Zmiany w sferze społeczno-moralnej 315
8.4. Rozwój w okresie dorosłości 317
8.4.1 Wiek młodzieńczy 317
8.4.2. Człowiek dorosły 320
8.5. Starzenie się, umieranie, koniec drogi życiowej 324
8.5.1. Biopsychologiczny obraz starości 325
8.5.2. Zmiany funkcji psychicznych 325
8.5.3. Bilans życia 326
8.5.4. Wydarzenia życiowe w starości 326
8.5.5. Śmierć i żałoba 327
8.6. Ku czemu zmierza rozwój - rola aktywności własnej w rozwoju 329
8.7. Podsumowanie 331
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 332
LITERATURA ZALECANA 332
DZIAŁ IV
METODOLOGIA BADAŃ NAUKOWYCH I DIAGNOSTYCZNYCH 333
Rozdział 9. Poznanie naukowe - poznanie psychologiczne 335
9.1. Cechy charakterystyczne poznania naukowego 335
9.1.1. Wiedza naukowa - zasada racjonalności 336
9.1.2. Schemat poznania naukowego - indukcjonistyczny versus hipotetystyczny 337
9.1.3. Cele poznania naukowego - wewnętrzne i zewnętrzne 340
9.2. Język psychologii jako nauki empirycznej 340
9.2.1. Zmienna 341
9.2.2. Zmienność-wariancja jako miara zmienności wyników 343
9.2.3. Istotność - statystyczny sens istotności 348
\
SPIS TREŚCI
9
9.3. Proces badania naukowego w psychologii 349
/ 9.4. Podsumowanie 353
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 354
LITERATURA ZALECANA 354
Rozdział 10. Podstawowe modele badawcze: eksperymentalny I korelacyjny 335
10.1. Model eksperymentalny 357
10.1.1. Charakterystyka modelu eksperymentalnego 357
10.1.2. Podstawowe plany eksperymentalne i quasi-eksperymentalne 364
10.1.3. Trafność planu eksperymentalnego 368
10.1.4. Pretest zmiennej zależnej - problemy metodologiczne 374
t* 10.1.5. Zalety i wady planów eksperymentalnych „zero-jedynkowych" 381
10.2. Model korelacyjny 381
10.2.1. Związek korelacyjny a związek przyczynowo-skutkowy 382
10.2.2. Silą związku między zmiennymi 383
I 10.2.3. Podstawowe współczynniki korelacji między zmiennymi 384
10.3. Podsumowanie 385
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 386
LITERATURA ZALECANA 387
Rozdział 11. Podstawowe metody badawcze - teoria I praktyka testowania 389
11.1. Operacjonalizacja terminów teoretycznych: czynnik, wielkość, zmienna 389
11.1.1. Procedura operacjonalizacji - podstawowe założenia 391
11.1.2. Etapy procedury operacjonalizacji 394
11.2. Teoria testów psychologicznych: ABC psychometru 400
11.2.1. Definicja testu psychologicznego 401
\ 11.2.2. Kto jest uprawniony do posługiwania się testami psychologicznymi? 403
11.2.3. Podstawowe założenia klasycznej teorii testów psychologicznych - pojęcie rzetelności testu psychologicznego 404
11.2.4. Trafność testu psychologicznego 408
11.2.5. Normalizacja testu psychologicznego 411
11.2.6. Standaryzacja i obiektywizacja testu psychologicznego 414
11.3. Adaptacja kulturowa testów psychologicznych 415
11.3.1. To, co wspólne, i to, co specyficzne dla porównywanych warunków kulturowych, a praktyka adaptacji testów 416
11.3.2. Zasady adaptacji lingwistycznej 418
11.3.3. Czy możliwe jest skonstruowanie testu niezależnego kulturowo? 420
™ 11.3.4. Kryteria równoważności testu 423
' 11.4. Stronniczość testów psychologicznych 426
11.4.1. Pojęcie stronniczości testu psychologicznego 427
11.4.2. Metody badania stronniczości - kryteria zewnętrzne 428
11.4.3 Metody badanie stronniczości - kryteria wewnętrzne 430
11.5. Podsumowanie 432
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 434
LITERATURA ZALECANA 434
J Rozdział 12. Podstawowe metody badawcze 437
ł ;.'.■ 12.1. Obserwacja, wywiad i rozmowa psychologiczna 438
\: 12.1.1. Źródła danych obserwacyjnych 439
11, 12.1.2. Posługiwanie się metodą obserwacji w psychologii 441
i I 12.1.3. Wykorzystanie rozmowy i wywiadu w psychologii 445
\ i 12.1.4. Zasady prowadzenia rozmowy i wywiadu psychologicznego 446
■ 12.2. Testy inteligencji i zdolności 448
12.2.1. Cechy testów 449
12.2.2. Rodzaje testów 450
12.2.3. Typy zadań testowych 453
12.2.4. Wybrane testy 460
12.2.5. Uwagi krytyczne pod adresem testów 467
12.3. Kwestionariusze osobowości 469
12.3.1. Kwestionariusz osobowości jako metoda badawcza 470
i ■
1 O SPIS TREŚCI
12.3.2. Kwestionariusz jako metoda badania osobowości 482
12.3.3. Przeszłość i przyszłość inwentarzy 489
12.4. Testy projekcyjne 491
12.4.1. Metoda projekcyjna 491
12.4.2. Konstrukcja testów projekcyjnych 492
12.4.3. Test projekcyjny jako narzędzie diagnozy psychologicznej 496
12.4.4. Charakterystyka wybranych testów projekcyjnych 499
12.5. Symulacje komputerowe 503
12.5.1. Precyzja i kompletność modelu 503
12.5.2. Emergencja 505
12.5.3. Dynamika 507
12.6. Problemy teoretyczne diagnozy psychologicznej 509
12.6.1. Pojęcie diagnozy w psychologii 509
12.6.2. Etapy procesu diagnozowania 510
12.6.3. Sposoby ujmowania procesu diagnozowania 513
12.6.4. Zachowania testowe i rzeczywiste (pozatestowe) jako przedmiot interpretacji 514
12.6.5. Diagnostyka tradycyjna a diagnostyka behawioralna 515
12.6.6. Diagnoza czy terapia? 516
12.6.7. Diagnozowanie jako czynność poznawcza 517
12.6.8. Etyczne problemy diagnozy 518
12.7. Podsumowanie 519
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 521
LITERATURA ZALECANA 521
Rozdział 13. Problemy etyczne badań naukowych i diagnostycznych 523
13.1. Standardy etyczne prowadzenia badań psychologicznych z udziałem ludzi w roli „obiektów" badanych 524
13.2. Czy psychologowi wolno okłamywać osoby badane? 529
13.3. Czy psycholog może zadawać cierpienie? 532
13.4. Aspekty etyczne związane z wykorzystywaniem testów psychologicznych w badaniach naukowych i diagnostycznych 533
13.5. Podsumowanie 536
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 537
LITERATURA ZALECANA 537
SŁOWNIK 539
BIBLIOGRAFIA 587
INDEKS RZECZOWY 627
INDEKS NAZWISK 633
SPIS I ŹRÓDŁA FOTOGRAFII 639
Biogramy autorów i redaktorów tomu pierwszego 17
Wstęp do tomu pierwszego 21
DZIAŁ I
HISTORIA I TEORIE PSYCHOLOGICZNE 23
Rozdział 1. Historia psychologii: Od Wundta do czasów najnowszych 25
1.1. Wundta koncepcja psychologii jako nauki o świadomych przeżyciach 25
1.1.1. Tlo historyczno-filozoficzne powołania przez Wundta do życia psychologii jako niezależnej nauki 26
1.1.2. Okoliczności wprowadzenia przez Wundta metody eksperymentu laboratoryjnego do psychologii 27
1.1.3. Nieeksperymentalna psychologia historyczno-kulturowa 31
1.2. Reakcja na psychologię Wundta: szkoła wurzburska, psychologia aktów i psychologia postaci 33
1.2.1. Czy myślenie można badać eksperymentalnie? 33
1.2.2. Przedmiotem psychologii jest aktywne i intencjonalne doświadczenie 35
1.2.3. Psychologia postaci neguje Wundtowską zasadę syntezy twórczej 37
1.2.4. Psychologia postaci jako pierwszy przejaw wielkiego kryzysu psychologii 38
1.3. Funkcjonalizm: psychologia ręczy za filozofię. Zastosowanie zasad psychologicznych w praktyce 39
1.3.1. Psychologia bada umysł w działaniu 39
1.3.2. Funkcjonalizm toruje drogę praktycznym zastosowaniom psychologii 41
1.3.3. Psychologia funkcjonalna jako sprawdzian praktycznej użyteczności pragmatycznej teorii prawdy 41
1.4. Psychologia behawiorystyczna: chwilowy rozbrat psychologii z filozofią 42
1.4.1. Zachowanie - a nie świadomość - przedmiotem psychologii 42
1.4.2. W roku 1913 nie było rewolucji w psychologii 44
1.4.3. Kryzys psychologii tłem intelektualnym wystąpienia Watsona 45
1.4.4. Behawioryzm metafizyczny chwilowym rozstaniem się psychologii z filozofią 46
1.5. Neobehawioryzm: psychologia ponownie brata się z filozofią 46
1.5.1. Behawioryzm Watsonowski maksymalnie uprościł przedmiot psychologii 47
1.5.2. Neobehawioryzm jako mariaż amerykańskiego behawioryzmu z europejskim neopozytywizmem 48
1.6. Psychoanaliza: od aspiracji naukowych do mitu 51
1.6.1. Nieświadoma świadomość 51
1.6.2. Nieświadome jako zjawisko i jako system 53
1.6.3. Psychoanaliza jako teoria osobowości 53
1.6.4. Adlerowsko-Jungowska alternatywa 54
1.7. Psychologia humanistyczna: nauka czy filozofia życia? 56
1.7.1. Psychologia humanistyczna jako reakcja na ograniczenia psychoanalizy i behawioryzmu 57
1.7.2. Samoaktualizacja a samotranscendencja 57
1.8. Zarys historii polskiej psychologii 58
1.8.1. Pierwsze pracownie psychologii eksperymentalnej w Polsce 59
1.8.2. Pierwsze zastosowania psychologii w praktyce 60
1.8.3. Psychologiczna szkoła lwowska i narodziny szkoły warszawskiej 61
1.8.4. Psychologia eksperymentalna Heinricha i kontynuacja jego idei 63
1.8.5. Psychologia polska po roku 1945 64
1.9. Podsumowanie 64
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 66
LITERATURA ZALECANA 66
Rozdział 2. Psychologiczne koncepcje człowieka 67
2.1. Założenia wstępne dotyczące koncepcji psychologicznych 68
2.1.1. Ile jest psychologii? 68
2.1.2. Wspólne założenia 70
6
SPIS TREŚCI
2.2. Koncepcje człowieka w psychologii 70
2.2.1. Początki 72
2.2.2. Psychoanalityczna koncepcja człowieka 73
2.2.3. Behawiorystyczna koncepcja człowieka 75
2.2.4. Psychologia humanistyczna i jej koncepcja natury ludzkiej 77
2.2.5. Koncepcja człowieka w psychologii poznawczej 79
2.2.6. Koncepcja człowieka w socjobiologii 82
2.2.7. Postmodernistyczna (ponowoczesna) koncepcja człowieka 84
2.2.8. Koncepcje potoczne człowieka 87
2.2.9. Metafory stosowane do opisu ludzkiej natury 89
2.2.10. Wnioski 90
2.3. Podsumowanie 91
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 91
LITERATURA ZALECANA 92
DZIAŁ II
BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA 93
Rozdział 3. Psychologia fizjologiczna 95
3.1. Podstawowe wiadomości o układzie nerwowym 96
3.1.1. Metody i techniki badań 96
3.2. Komórka nerwowa 97
3.3. Organizacja układu nerwowego 103
3.3.1. Ośrodkowy układ nerwowy 104
3.3.2. Obwodowy układ nerwowy 108
3.4. Biologiczne podstawy motywacji 109
3.4.1. Autonomiczny układ nerwowy i hormony 111
3.4.2. Podwzgórzowe mechanizmy regulacyjne 114
3.4.3. Fizjologiczne podstawy motywacji biologicznej 115
3.5. Mechanizmy aktywacji 119
3.5.1. Sen 119
3.5.2. Wzbudzenie i uwaga 121
3.6. Biologiczne podstawy uczenia się i pamięci 123
3.6.1. Fizjologiczne podstawy uczenia się 123
3.6.2. Fizjologiczne podstawy pamięci 125
3.7. Podsumowanie 127
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 129
LITERATURA ZALECANA 129
Rozdział 4. Psychofizjologia 131
4.1. Wstęp 131
4.2. Podstawowe pojęcia i koncepcje psychofizjologii 132
4.2.1. Zmiany fazowe i toniczne 133
4.2.2. Prawo wartości początkowej 133
4.2.3. Odruch orientacyjny, obronny i zaskoczenia 133
4.2.4. Równowaga autonomiczna 134
4.2.5. Teoria aktywacji 135
4.2.6. Specyfika reakcji 137
4.2.7. Biofeedback 139
4.3. Aktywność elektryczna mózgu 140
4.3.1. Generowanie aktywności elektrycznej mózgu 141
4.3.2. Rejestracja sygnału EEG 142
4.3.3. Analiza sygnału EEG 142
4.3.4. Charakterystyka aktywności spontanicznej 145
4.3.5. Potencjały wywołane mózgu 146
4.3.6. Klasyfikacja potencjałów wywołanych 147
4.3.7. Potencjały endogenne 147
SPIS TREŚCI
7
4.3.8. Niektóre nowe metody badania czynności mózgu 150
4.4. Aktywność elektryczna mięśni 151
4.4.1. Podstawy fizjologiczne i pomiar 151
4.4.2. Zastosowanie EMG w psychologii 152
4.5. Aktywność oka 155
4.5.1. Ruchyoczu 155
4.5.2. Zmiany szerokości źrenicy 158
4.5.3. Reakcja mrugania 160
4.6. Aktywność układu sercowo-naczyniowego 161
4.6.1. Podstawowe wskaźniki aktywności sercowo-naczyniowej 162
4.6.2. Aktywność sercowo-naczyniowa a procesy emocjonalno-motywacyjne 165
4.6.3. Aktywność sercowo-naczyniowa a procesy poznawcze 169
4.7. Aktywność elektryczna skóry 171
4.7.1. Mechanizm fizjologiczny 172
4.7.2. Wskaźniki i terminologia 172
4.7.3. Reakcja elektrodermalna jako wskaźnik odruchu orientacyjnego 173
4.7.4. Warunkowanie klasyczne reakcji elektrodermalnych 173
4.7.5. Wrodzona podatność na warunkowanie 174
4.7.6. Warunkowanie a procesy świadome 175
4.8 Podsumowanie 177
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 178
LITERATURA ZALECANA 178
Rozdział 5. Psychologia ewolucyjna 179
5.1. Podstawowe pojęcia klasycznej etologii 180
5.1.1. Elementarne składniki zachowania 180
5.1.2. Zachowanie złożone 184
5.2. Socjobiologia i psychologia ewolucyjna 192
5.2.1. Agresja 194
5.2.2. Rozród i opieka nad potomstwem : 196
5.2.3. Dzieciobójstwo 199
5.2.4. Życie w grupie 199
5.2.5. Ewolucja społeczeństw 200
5.2.6. Mechanizmy ewolucji zachowań społecznych 202
5.3. Podsumowanie 203
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 203
LITERATURA ZALECANA 203
Rozdział 6. Elementy genetyki zachowania 205
6.1. Podstawowe założenia genetyki zachowania 206
6.1.1. Charakterystyka składników zmienności fenotypowej 207
6.1.2. Pojęcie odziedziczalności 214
6.2. Metody badawcze stosowane w genetyce zachowania człowieka 216
6.2.1. Metoda bliźniąt 216
6.2.2 Studia rodzinne 218
6.2.3. Metoda adopcyjna 218
6.3. Metody analizy wyników: dopasowanie modelu 219
6.4. Podsumowanie 224
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 225
LITERATURA ZALECANA 226
DZIAŁ III
PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA 227
Rozdział 7. Wprowadzenie do psychologii rozwoju 229
7.1. Pojęcie zmiany rozwojowej 229
7.1.1. Przedmiot zainteresowań psychologii rozwoju człowieka 230
7.1.2. Pojęcie rozwoju 232
8
SPIS TREŚCI
7.1.3. Przedmiot rozwoju 233
7.1.4. Podstawowe pytania psychologii rozwoju człowieka 235
7.1.5. Modele zmiany rozwojowej 236
7.2. Modele i strategie badania zmiany rozwojowej 238
7.2.1. Problemy badawcze psychologii rozwoju człowieka 239
7.2.2. Obszary i poziomy analizy zmiany rozwojowej 240
7.2.3. Strategie badań nad rozwojem 247
7.3. Koncepcje rozwoju człowieka 256
7.3.1. Poglądy na temat natury zmian rozwojowych 257
7.3.2. Sposoby wyjaśniania zmian rozwojowych 277
7.3.3. Jedna czy wiele koncepcji rozwoju psychicznego? 280
7.4. Podsumowanie 282
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 282
LITERATURA ZALECANA 283
Rozdział 8. Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia 285
8.1. Rozwój w okresie prenatalnym i perinatalnym 287
8.1.1. Rozwój w okresie prenatalnym 287
8.1.2. Stadium noworodka 290
8.2. Rozwój w okresie dzieciństwa 292
8.2.1. Wczesne dzieciństwo 292
8.2.2. Średnie dzieciństwo -okres od 3 do 6 lat 299
8.2.3. Późne dzieciństwo -okres od 7 do 11 lat 306
8.3. Okres dorastania 309
8.3.1. Dojrzewanie biologiczne ' 310
8.3.2. Rozwój motoryczny 310
8.3.3. Rozwój psychoseksualny 311
8.3.4 Zmiany w sferze poznawczej 311
8.3.5. Rozwój tożsamości 314
8.3.6. Światopogląd młodzieży 315
8.3.7. Zmiany w sferze społeczno-moralnej 315
8.4. Rozwój w okresie dorosłości 317
8.4.1 Wiek młodzieńczy 317
8.4.2. Człowiek dorosły 320
8.5. Starzenie się, umieranie, koniec drogi życiowej 324
8.5.1. Biopsychologiczny obraz starości 325
8.5.2. Zmiany funkcji psychicznych 325
8.5.3. Bilans życia 326
8.5.4. Wydarzenia życiowe w starości 326
8.5.5. Śmierć i żałoba 327
8.6. Ku czemu zmierza rozwój - rola aktywności własnej w rozwoju 329
8.7. Podsumowanie 331
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 332
LITERATURA ZALECANA 332
DZIAŁ IV
METODOLOGIA BADAŃ NAUKOWYCH I DIAGNOSTYCZNYCH 333
Rozdział 9. Poznanie naukowe - poznanie psychologiczne 335
9.1. Cechy charakterystyczne poznania naukowego 335
9.1.1. Wiedza naukowa - zasada racjonalności 336
9.1.2. Schemat poznania naukowego - indukcjonistyczny versus hipotetystyczny 337
9.1.3. Cele poznania naukowego - wewnętrzne i zewnętrzne 340
9.2. Język psychologii jako nauki empirycznej 340
9.2.1. Zmienna 341
9.2.2. Zmienność-wariancja jako miara zmienności wyników 343
9.2.3. Istotność - statystyczny sens istotności 348
\
SPIS TREŚCI
9
9.3. Proces badania naukowego w psychologii 349
/ 9.4. Podsumowanie 353
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 354
LITERATURA ZALECANA 354
Rozdział 10. Podstawowe modele badawcze: eksperymentalny I korelacyjny 335
10.1. Model eksperymentalny 357
10.1.1. Charakterystyka modelu eksperymentalnego 357
10.1.2. Podstawowe plany eksperymentalne i quasi-eksperymentalne 364
10.1.3. Trafność planu eksperymentalnego 368
10.1.4. Pretest zmiennej zależnej - problemy metodologiczne 374
t* 10.1.5. Zalety i wady planów eksperymentalnych „zero-jedynkowych" 381
10.2. Model korelacyjny 381
10.2.1. Związek korelacyjny a związek przyczynowo-skutkowy 382
10.2.2. Silą związku między zmiennymi 383
I 10.2.3. Podstawowe współczynniki korelacji między zmiennymi 384
10.3. Podsumowanie 385
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 386
LITERATURA ZALECANA 387
Rozdział 11. Podstawowe metody badawcze - teoria I praktyka testowania 389
11.1. Operacjonalizacja terminów teoretycznych: czynnik, wielkość, zmienna 389
11.1.1. Procedura operacjonalizacji - podstawowe założenia 391
11.1.2. Etapy procedury operacjonalizacji 394
11.2. Teoria testów psychologicznych: ABC psychometru 400
11.2.1. Definicja testu psychologicznego 401
\ 11.2.2. Kto jest uprawniony do posługiwania się testami psychologicznymi? 403
11.2.3. Podstawowe założenia klasycznej teorii testów psychologicznych - pojęcie rzetelności testu psychologicznego 404
11.2.4. Trafność testu psychologicznego 408
11.2.5. Normalizacja testu psychologicznego 411
11.2.6. Standaryzacja i obiektywizacja testu psychologicznego 414
11.3. Adaptacja kulturowa testów psychologicznych 415
11.3.1. To, co wspólne, i to, co specyficzne dla porównywanych warunków kulturowych, a praktyka adaptacji testów 416
11.3.2. Zasady adaptacji lingwistycznej 418
11.3.3. Czy możliwe jest skonstruowanie testu niezależnego kulturowo? 420
™ 11.3.4. Kryteria równoważności testu 423
' 11.4. Stronniczość testów psychologicznych 426
11.4.1. Pojęcie stronniczości testu psychologicznego 427
11.4.2. Metody badania stronniczości - kryteria zewnętrzne 428
11.4.3 Metody badanie stronniczości - kryteria wewnętrzne 430
11.5. Podsumowanie 432
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 434
LITERATURA ZALECANA 434
J Rozdział 12. Podstawowe metody badawcze 437
ł ;.'.■ 12.1. Obserwacja, wywiad i rozmowa psychologiczna 438
\: 12.1.1. Źródła danych obserwacyjnych 439
11, 12.1.2. Posługiwanie się metodą obserwacji w psychologii 441
i I 12.1.3. Wykorzystanie rozmowy i wywiadu w psychologii 445
\ i 12.1.4. Zasady prowadzenia rozmowy i wywiadu psychologicznego 446
■ 12.2. Testy inteligencji i zdolności 448
12.2.1. Cechy testów 449
12.2.2. Rodzaje testów 450
12.2.3. Typy zadań testowych 453
12.2.4. Wybrane testy 460
12.2.5. Uwagi krytyczne pod adresem testów 467
12.3. Kwestionariusze osobowości 469
12.3.1. Kwestionariusz osobowości jako metoda badawcza 470
i ■
1 O SPIS TREŚCI
12.3.2. Kwestionariusz jako metoda badania osobowości 482
12.3.3. Przeszłość i przyszłość inwentarzy 489
12.4. Testy projekcyjne 491
12.4.1. Metoda projekcyjna 491
12.4.2. Konstrukcja testów projekcyjnych 492
12.4.3. Test projekcyjny jako narzędzie diagnozy psychologicznej 496
12.4.4. Charakterystyka wybranych testów projekcyjnych 499
12.5. Symulacje komputerowe 503
12.5.1. Precyzja i kompletność modelu 503
12.5.2. Emergencja 505
12.5.3. Dynamika 507
12.6. Problemy teoretyczne diagnozy psychologicznej 509
12.6.1. Pojęcie diagnozy w psychologii 509
12.6.2. Etapy procesu diagnozowania 510
12.6.3. Sposoby ujmowania procesu diagnozowania 513
12.6.4. Zachowania testowe i rzeczywiste (pozatestowe) jako przedmiot interpretacji 514
12.6.5. Diagnostyka tradycyjna a diagnostyka behawioralna 515
12.6.6. Diagnoza czy terapia? 516
12.6.7. Diagnozowanie jako czynność poznawcza 517
12.6.8. Etyczne problemy diagnozy 518
12.7. Podsumowanie 519
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 521
LITERATURA ZALECANA 521
Rozdział 13. Problemy etyczne badań naukowych i diagnostycznych 523
13.1. Standardy etyczne prowadzenia badań psychologicznych z udziałem ludzi w roli „obiektów" badanych 524
13.2. Czy psychologowi wolno okłamywać osoby badane? 529
13.3. Czy psycholog może zadawać cierpienie? 532
13.4. Aspekty etyczne związane z wykorzystywaniem testów psychologicznych w badaniach naukowych i diagnostycznych 533
13.5. Podsumowanie 536
PYTANIA SPRAWDZAJĄCE 537
LITERATURA ZALECANA 537
SŁOWNIK 539
BIBLIOGRAFIA 587
INDEKS RZECZOWY 627
INDEKS NAZWISK 633
SPIS I ŹRÓDŁA FOTOGRAFII 639