Dane szczegółowe książki
Teorie i koncepcje wychowania / Nowak, Marian (1955-)
Autorzy
Tytuł
Teorie i koncepcje wychowania
Serie wydawnicze
Wydawnictwo
Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2008
ISBN
9788360501283
Hasła przedmiotowe
Informacje dodatkowe
583, [1] s. ; Dla studentów pedagogiki i kierunków nauczycielskich oraz dla praktyków
Spis treści
pokaż spis treści
Spis treści
Wstęp 15
ROZDZIAŁ 1. Teoria i teorie oraz koncepcje i modele wychowania (aspekty etymologiczne i problemy kategorialne) 19
1.1. „Teoria/-e wychowania" - geneza, okoliczności i uwarunkowania ich powstawania 20
1.1.1. Od umiejętności praktycznych i sztuki wychowania do teorii i nauki o wychowaniu 20
1.1.2. Etapy formowania się teorii o wychowaniu oraz jej poziomy 23
1.1.2.1. Od teorii potocznych do teorii naukowej 24
1.1.2.2. Teoria i wiedza naukowa w pedagogice jako suma różnych poziomów refleksji 27
1.1.2.3. Teoria wychowania jako teoria naukowa i metateoria 33
1.1.3. Modele i koncepcje a teorie wychowania 35
1.1.3.1. Model wychowania 35
1.1.3.2. Pojęcie koncepcji wychowania 37
1.2. Zadania i funkcje teorii wychowania 39
1.2.1. Celowość i zadania teorii wychowania w kontekście jej teoretyczności i praktyczności 39
1.2.2. Rola i funkcje teorii wychowania 43
1.2.3. Relacja między teorią a praktyką w myśleniu i działalności wychowawczej 46
1.3. „Dobra teoria" i jej charakterystyka 50
1.3.1. Wychowanie jako teoria i praktyka a problem ważności i wiarygodności badań naukowych 50
1.3.2. Antropologiczny charakter poznawczego wysiłku człowieka w zakresie badań teorii wychowania 52
1.3.3. O potrzebie humanistycznego zorientowania teorii wychowania 55
Pytania kontrolne 57
Problemy do dyskusji 57
ROZDZIAŁ 2. Teoria wychowania a inne dyscypliny pedagogiczne 58
2.1. Teoria wychowania w kontekście współczesnych ujęć nauki i poznania naukowego 59
2.1.1. Trudności z rozumieniem pojęcia nauka 59
2.1.2. Problem statusu teorii wychowania jako dyscypliny wiedzy (i ogólnie pedagogiki jako nauki) w kontekście ogólnego status quaestionis w naukach 63
2.1.2.1. Miejsce teorii wychowania wśród innych dyscyplin pedagogicznych 65
2.1.2.2. Teoria wychowania a światopogląd, retoryka i ideologia 77
2.1.2.3. Teoria wychowania jako dyscyplina antropologiczna 85
2.2. Teoria wychowania a dyscypliny podstawowe i dyscypliny pedagogiczne 87
2.2.1. Teoria wychowania a dyscypliny podstawowe jako jej naukowe źródła 87
2.2.1.1. Teoria wychowania a biologia (biologia wychowania) 87
2.2.1.2. Teoria wychowania a psychologia (psychologia rozwoju człowieka i psychologia wychowawcza) 88
2.2.1.3. Teoria wychowania a socjologia (socjologia wychowania) 89
2.2.1.4. Filozoficzne oblicze teorii wychowania (filozofia stosowana i filozofia wychowania) 90
2.2.1.5. Teoria wychowania w dialogu z teologią (teologią wychowania) 96
2.2.2. Teoria wychowania a inne dyscypliny pedagogiczne 100
2.2.2.1. Pedagogika i jej subdyscypliny 101
2.2.2.2. Teoria wychowania a pedagogika ogólna 101
2.2.2.3. Teoria wychowania a dydaktyka 102
2.2.2.4. Teoria wychowania a pedagogika społeczna 102
2.2.2.5. Teoria wychowania a pedagogika kultury, wielokulturowości i religii 103
2.3. Charakterystyka teorii wychowania, jej odmian i specyfiki 107
2.3.1. Okoliczności powstawania i rozwoju teorii wychowania 107
2.3.2. Rodzaje teorii naukowych i teorii wychowania 111
2.3.3. Praktyczny wymiar teorii wychowania a jej utylitaryzm i pragmatyzm 114
2.3.3.1. Charakterystyka teorii wychowania jako dyscypliny praktycznej 115
2.3.3.2. Epistemologia praktyki a współczesne tendencje 115
Pytania kontrolne 119
Problemy do dyskusji 119
ROZDZIAŁ 3. Metodologiczne problemy teorii wychowania 121
3.1. Wyznaczenie obszaru i zdefiniowanie przedmiotu badań teorii wychowania 121
3.1.1. Definiowanie i ustalanie przedmiotu badań teorii wychowania 122
3.1.1.1. Obszary badań i analizowane problemy u wybranych teoretyków wychowania 122
3.1.1.2. Zakres, specyfika i wyodrębnianie przedmiotu badań w głównych okresach rozwoju teorii wychowania 128
3.1.1.3. Podstawowe problemy i kierunki badań teorii wychowania 131
3.1.2. Przedmiot badań a specyfika rzeczywistości wychowania 132
3.1.3. Wzajemne relacje i zależności między przedmiotem i metodą badań 139
3.2. Metodologia badań teorii wychowania 141
3.2.1. Podstawowe zarzuty dotyczące metodologii badań w teorii wychowania 141
3.2.2. Główne orientacje badawcze w teorii wychowania 143
3.2.2.1. Orientacja tradycyjna 143
3.2.2.2. Orientacja fenomenologiczna 145
3.2.2.3. Orientacja scjentystyczna 145
3.2.2.4. Orientacja antymetodologiczna 145
3.2.3. Kryzys metodologicznej tożsamości teorii wychowania a postępujący rozwój jej metodologicznej świadomości 147
3.2.3.1. Propozycja „radykalnej, krytycznej zmiany statusu poznawczego" teorii wychowania 147
3.2.3.2. Propozycje nowych kryteriów i metod oraz zasad badań 148
3.2.3.3. Ku zorientowanej na człowieka metodologii badań teorii wychowania 151
3.3. O nowe podejście w metodologii badań teorii wychowania 166
3.3.1. Odzyskiwanie wychowania 167
3.3.2. Badania teorii wychowania a współpraca z zespołem nauk o wychowaniu 169
3.3.3. Nowe propozycje i modele podejść badaczy rzeczywistości wychowania 171
Pytania kontrolne 175
Problemy do dyskusji 175
ROZDZIAŁ 4. Teoretyczne i koncepcyjne ujęcia wychowania 177
4.1. Fenomen wychowania 178
4.1.1. Ujęcia wychowania podkreślające jego związek z życiem 178
4.1.2. Podstawowe problemy związane z definiowaniem wychowania 182
4.1.3. Terminologiczne i etymologiczne problemy dotyczące rozumienia wychowania 183
4.1.3.1. Rozwój języka teorii wychowania na przykładzie historii pojęć formacja i wychowanie 183
4.1.3.2. Wychowanie jako działalność na rzecz formacji 186
4.2. Rozumienie wychowania i jego definicje 189
4.2.1. Zakresy znaczeniowe pojęcia wychowanie: szerokie, wąskie i najwęższe rozumienie wychowania 189
4.2.2. Definicje wychowania ze względu na jego charakter, znaczenie i funkcję w życiu człowieka 191
4.2.3. Interakcyjne, relacyjne i antropologiczne definicje wychowania 195
4.2.3.1. Społeczne, interakcyjne i relacyjne rozumienie wychowania 196
4.2.3.2. O bytowy wymiar teorii rzeczywistości wychowania 199
4.2.3.3. O integralne ujęcie wychowania 202
4.3. Wychowanie a inne pojęcia pedagogiczne i pokrewne rodzaje działalności 204
4.3.1. Wychowanie o profilu intelektualno-indywidualnym w nauczaniu, kształceniu, samokształceniu i edukacji 204
4.3.1.1. Rodzaje procesów uczenia się i nauczania 205
4.3.1.2. Różnice i wzajemne relacje między nauczaniem a wychowaniem 208
4.3.1.3. Kształcenie i wykształcenie jako czynniki wywołujące zmianę w osobowości człowieka 211
4.3.2. Wychowanie a procesy wprowadzenia człowieka w życie społeczne i w świat kultury (socjalizacja, inkulturacja, edukacja) 212
4.3.2.1. Wprowadzenie do życia w społeczeństwie (socjalizacja a wychowanie) 212
4.3.2.2. Wprowadzenie w świat wartości kultury (inkulturacja a wychowanie) 215
4.3.2.3. Edukacja jako ogół wpływów na jednostki i grupy społeczne w kontekście życia społecznego a wychowanie 216
4.3.2.4. Wychowanie a inne oddziaływania zabezpieczające i chroniące wychowanka: opieka, profilaktyka, prewencja 218
4.3.3. Alternatywne ujęcia i interpretacje wychowania 224
4.3.3.1. Cechy i właściwości alternatywnego myślenia o wychowaniu 225
4.3.3.2. Odmiany myślenia alternatywnego o wychowaniu 226
4.3.3.3. Wychowanie alternatywne a wychowanie jako pomoc w emancypacji 227
Pytania kontrolne 230
Problemy do dyskusji 231
ROZDZIAŁ 5. Współczesne teorie i koncepcje wychowania 232
5.1. Typologia koncepcyjnych podejść do wychowania 232
5.2. Wybrane teorie i koncepcje wychowania 236
5.2.1. Rozumieć rzeczywistość wychowania: humanistyczne (hermeneutyczne) koncepcje wychowania 236
5.2.2. Wyjaśniać rzeczywistość wychowania: empiryczne koncepcje wychowania 238
5.2.3. Normatywność w rzeczywistości wychowania: normatywne koncepcje wychowania 240
5.2.4. Krytykować rzeczywistość wychowania: krytyczne koncepcje wychowania 242
5.2.5. Nadawać strukturę rzeczywistości wychowania: strukturalistyczne i postrukturalistyczne koncepcje wychowania 246
5.2.6. Konstruować rzeczywistość wychowania: systemowe i konstruktywistyczne koncepcje wychowania 249
5.2.7. Propozycja refleksyjnej teorii wychowania (Dietera Lenzena) 253
5.3. Ku interakcyjnej i otwartej koncepcji wychowania - próba charakterystyki 256
5.3.1. Geneza i główne etapy rozwoju realistycznej koncepcji i teorii wychowania 256
5.3.2. Podwójna dialektyka istnienia żywego - źródłem procesu własnego stawania się i wychowania 263
5.3.2.1. Wewnętrzna przyczyna wychowania 264
5.3.2.2. Oddziaływania zewnętrzne 268
5.3.2.3. Realistyczne ujęcia wychowania i wychowalności człowieka 270
5.3.2.4. Personalistyczna koncepcja wychowania i wychowalności 275
5.3.3. Podstawowe cechy teoretycznych ujęć wychowania personalistycznego i otwartego 278
5.3.3.1. Wychowanie i przekaz wartości w otwartej teorii (koncepcji) wychowania 279
5.3.3.2. Uniwersalizm i uniwersalność wychowania 282
5.3.3.3. Uwarunkowania skuteczności wychowania 284
Pytania kontrolne 286
Problemy do dyskusji 287
ROZDZIAŁ 6. Struktura procesu wychowawczego 288
6.1. Próby nakreślenia struktury procesu wychowania 289
6.1.1. Podstawowe pojęcia 289
6.1.2. Ramy i elementy konstytutywne wychowania 302
6.2. Podstawowe podmiotowe akty wychowawczego działania 303
6.2.1. Wychowanek - podmiot - osoba jako podstawowa przyczyna wychowania w ujęciu personalistycznym 304
6.2.1.1. Podmiotowość faktu „być wychowankiem" 305
6.2.1.2. Wychowanek jako aktywny protagonista własnego wychowania 307
6.2.2. Wychowawca - podmiotowa przyczyna wychowania 308
6.2.3. Sytuacja wychowawcza - jako złożona, obiektywna i przedmiotowa rzeczywistość oraz podłoże wychowania 311
6.3. Zewnętrzne i wewnętrzne oraz osobowe uwarunkowania odpowiedzialności i skuteczności wychowania 315
6.3.1. Moment decydowania i wychowawczego działania 315
6.3.2. Moment pedagogiczny oddziaływania wychowawczego 317
6.3.3. Aktywność wychowanka i wychowawcy na rzecz wyzwalania, nabywania autonomii i tożsamości 318
Pytania kontrolne 324
Problemy do dyskusji 324
ROZDZIAŁ 7. Aksjologiczne i teleologiczne problemy teorii wychowania 325
7.1. Aksjologia i teleologia w teorii wychowania 327
7.1.1. Problemy z określaniem celów i zadań wychowania w teoriach wychowania 328
7.1.2. Podstawowe zagrożenia dla problematyki wartości i celów w teorii wychowania 334
7.1.2.1. Metodologiczne przyczyny kryzysu aksjologii w teorii wychowania 335
7.1.2.2. Zagrożenie ze strony pozytywistycznej koncepcji nauki i naukowości (z pozycji nauk przyrodniczych) 335
7.1.2.3. Zagrożenie w postaci relatywizmu (z pozycji nauk humanistycznych) 337
7.1.2.4. Zagrożenie indyferentyzmu (pochodna kryzysu samego człowieka) 338
7.1.2.5. Kryzys współczesnej filozofii wartości 339
7.1.3. Zwrot ku interdyscyplinarnej normatywności w badaniach teoretyków wychowania 341
7.1.3.1. Analizowanie i formułowanie celów wychowania 342
7.1.3.2. Krytyka celów wychowania 344
7.2. Cele i ideały wychowania: ich rodzaje, źródła i funkcje 346
7.2.1. Wyjaśnienia terminologiczne 346
7.2.2. Zasady i normy wychowania 350
7.2.3. Klasyfikacje oraz zasady ustanawiania i wyprowadzania celów wychowania - taksonomie i operacjonalizacja celów wychowania 357
7.2.3.1. Taksonomie celów wychowania 358
7.2.3.2. Operacjonalizacja celów wychowania 362
7.2.3.3. Źródła celów wychowania 364
7.2.4. Funkcje celów wychowania, ideałów oraz wzorów osobowych w wychowaniu i nauczaniu 365
7.3. Wartości i cele w pracy wychowawczej - pedagogia wartości 367
7.3.1. Antropologiczne, społeczne, kulturowe i religijne podstawy wartości i celów wychowania 367
7.3.2. Aktualne wartości i cele wychowania - ich zmienność i stałość oraz wywoływane przez nie postawy 370
7.3.2.1. Propozycja wartości aktualnych i ważnych w wychowaniu według Wolfganga Brezinki 371
7.3.2.2. Orędzie Jana Pawła II o wartościach społecznych, aktualnych i ważnych w wychowaniu 373
7.3.3. Strategie wychowania do wartości - pedagogia wartości i celów 378
7.3.3.1. Ścisła zależność między wartościami a wychowaniem 378
7.3.3.2. Strategie wychowania do wartości 378
7.3.3.3. Doświadczenie wartości i wartościowania w konkretnej pracy z innymi i dla drugich w ramach wychowania wyobraźni miłosierdzia 381
Pytania kontrolne 383
Problemy do dyskusji 384
ROZDZIAŁ 8. Dziedziny wychowania 385
8.1. Wychowanie fizyczne i zdrowotne 386
8.2. Wychowanie umysłowe jako wychowanie intelektualnego aspektu osoby 389
8.3. Wychowanie moralne 391
8.3.1. Wychowanie moralne jako kształcenie charakteru 392
8.3.2. Kształtowanie moralnej postawy człowieka 405
8.4. Wychowanie estetyczne 407
8.4.1. Sztuka w procesie nauczania i wychowania („wychowanie przez sztukę") 409
8.4.2. Cele i wartości „wychowania przez sztukę" 410
8.4.3. Znaczenie sztuki sakralnej dla pracy wychowawczej i dla integralnego rozwoju osoby ludzkiej 412
8.4.4. „Wychowanie przez sztukę" drogą realizacji integralnego i integracyjnego wychowania człowieka 414
8.4.5. Wychowawcze znaczenie i kształcący wymiar sztuk teatralnych 416
8.5. Wychowanie społeczne, państwowe i patriotyczne 418
8.5.1. Wychowanie społeczne, państwowe i polityczne a kierunek wychowania społecznego, państwowego i narodowego 419
8.5.2. Wychowanie do działalności politycznej (w ujęciu Guardiniego) 422
8.5.2.1. Istota polityki i działalności politycznej 424
8.5.2.2. Wartości życia i wychowania państwowego 427
8.5.3. Wychowanie i samowychowanie do życia w państwie - Państwo w nas 428
8.5.4. Kształtowanie postawy politycznej 429
8.5.5. Wychowanie polityczne a szkoła 432
8.6. Wychowanie religijne i chrześcijańskie 432
8.6.1. Cele i ich namiastki w wychowaniu religijnym 433
8.6.2. Wychowanie religijne a proces osiągania dojrzałości 435
Pytania kontrolne 437
Problemy do dyskusji 438
ROZDZIAŁ 9. Metodyczne aspekty wychowania: metody, formy, techniki i środki wychowania 439
9.1. Metoda i metodyka wychowania 439
9.1.1. Pojęcie metody i metodyki wychowania 440
9.1.2. Grupy metod wychowania - typologia 442
9.1.3. Zasady klasyfikowania metod wychowania 444
9.2. Strategie i technologia pracy wychowawczej 449
9.3. Formy i techniki pracy wychowawczej 454
9.4. Środki wychowawcze 461
9.4.1. Wyjaśnienie pojęcia środek wychowawczy 462
9.4.2. Uwarunkowania stosowania środków wychowawczych i kryteria ich doboru 462
9.4.3. Najczęściej stosowane środki wychowawcze 463
Pytania kontrolne 468
Problemy do dyskusji 469
Zakończenie 470
Bibliografia 474
Słownik pojęć 499
Indeks osób 573
Wstęp 15
ROZDZIAŁ 1. Teoria i teorie oraz koncepcje i modele wychowania (aspekty etymologiczne i problemy kategorialne) 19
1.1. „Teoria/-e wychowania" - geneza, okoliczności i uwarunkowania ich powstawania 20
1.1.1. Od umiejętności praktycznych i sztuki wychowania do teorii i nauki o wychowaniu 20
1.1.2. Etapy formowania się teorii o wychowaniu oraz jej poziomy 23
1.1.2.1. Od teorii potocznych do teorii naukowej 24
1.1.2.2. Teoria i wiedza naukowa w pedagogice jako suma różnych poziomów refleksji 27
1.1.2.3. Teoria wychowania jako teoria naukowa i metateoria 33
1.1.3. Modele i koncepcje a teorie wychowania 35
1.1.3.1. Model wychowania 35
1.1.3.2. Pojęcie koncepcji wychowania 37
1.2. Zadania i funkcje teorii wychowania 39
1.2.1. Celowość i zadania teorii wychowania w kontekście jej teoretyczności i praktyczności 39
1.2.2. Rola i funkcje teorii wychowania 43
1.2.3. Relacja między teorią a praktyką w myśleniu i działalności wychowawczej 46
1.3. „Dobra teoria" i jej charakterystyka 50
1.3.1. Wychowanie jako teoria i praktyka a problem ważności i wiarygodności badań naukowych 50
1.3.2. Antropologiczny charakter poznawczego wysiłku człowieka w zakresie badań teorii wychowania 52
1.3.3. O potrzebie humanistycznego zorientowania teorii wychowania 55
Pytania kontrolne 57
Problemy do dyskusji 57
ROZDZIAŁ 2. Teoria wychowania a inne dyscypliny pedagogiczne 58
2.1. Teoria wychowania w kontekście współczesnych ujęć nauki i poznania naukowego 59
2.1.1. Trudności z rozumieniem pojęcia nauka 59
2.1.2. Problem statusu teorii wychowania jako dyscypliny wiedzy (i ogólnie pedagogiki jako nauki) w kontekście ogólnego status quaestionis w naukach 63
2.1.2.1. Miejsce teorii wychowania wśród innych dyscyplin pedagogicznych 65
2.1.2.2. Teoria wychowania a światopogląd, retoryka i ideologia 77
2.1.2.3. Teoria wychowania jako dyscyplina antropologiczna 85
2.2. Teoria wychowania a dyscypliny podstawowe i dyscypliny pedagogiczne 87
2.2.1. Teoria wychowania a dyscypliny podstawowe jako jej naukowe źródła 87
2.2.1.1. Teoria wychowania a biologia (biologia wychowania) 87
2.2.1.2. Teoria wychowania a psychologia (psychologia rozwoju człowieka i psychologia wychowawcza) 88
2.2.1.3. Teoria wychowania a socjologia (socjologia wychowania) 89
2.2.1.4. Filozoficzne oblicze teorii wychowania (filozofia stosowana i filozofia wychowania) 90
2.2.1.5. Teoria wychowania w dialogu z teologią (teologią wychowania) 96
2.2.2. Teoria wychowania a inne dyscypliny pedagogiczne 100
2.2.2.1. Pedagogika i jej subdyscypliny 101
2.2.2.2. Teoria wychowania a pedagogika ogólna 101
2.2.2.3. Teoria wychowania a dydaktyka 102
2.2.2.4. Teoria wychowania a pedagogika społeczna 102
2.2.2.5. Teoria wychowania a pedagogika kultury, wielokulturowości i religii 103
2.3. Charakterystyka teorii wychowania, jej odmian i specyfiki 107
2.3.1. Okoliczności powstawania i rozwoju teorii wychowania 107
2.3.2. Rodzaje teorii naukowych i teorii wychowania 111
2.3.3. Praktyczny wymiar teorii wychowania a jej utylitaryzm i pragmatyzm 114
2.3.3.1. Charakterystyka teorii wychowania jako dyscypliny praktycznej 115
2.3.3.2. Epistemologia praktyki a współczesne tendencje 115
Pytania kontrolne 119
Problemy do dyskusji 119
ROZDZIAŁ 3. Metodologiczne problemy teorii wychowania 121
3.1. Wyznaczenie obszaru i zdefiniowanie przedmiotu badań teorii wychowania 121
3.1.1. Definiowanie i ustalanie przedmiotu badań teorii wychowania 122
3.1.1.1. Obszary badań i analizowane problemy u wybranych teoretyków wychowania 122
3.1.1.2. Zakres, specyfika i wyodrębnianie przedmiotu badań w głównych okresach rozwoju teorii wychowania 128
3.1.1.3. Podstawowe problemy i kierunki badań teorii wychowania 131
3.1.2. Przedmiot badań a specyfika rzeczywistości wychowania 132
3.1.3. Wzajemne relacje i zależności między przedmiotem i metodą badań 139
3.2. Metodologia badań teorii wychowania 141
3.2.1. Podstawowe zarzuty dotyczące metodologii badań w teorii wychowania 141
3.2.2. Główne orientacje badawcze w teorii wychowania 143
3.2.2.1. Orientacja tradycyjna 143
3.2.2.2. Orientacja fenomenologiczna 145
3.2.2.3. Orientacja scjentystyczna 145
3.2.2.4. Orientacja antymetodologiczna 145
3.2.3. Kryzys metodologicznej tożsamości teorii wychowania a postępujący rozwój jej metodologicznej świadomości 147
3.2.3.1. Propozycja „radykalnej, krytycznej zmiany statusu poznawczego" teorii wychowania 147
3.2.3.2. Propozycje nowych kryteriów i metod oraz zasad badań 148
3.2.3.3. Ku zorientowanej na człowieka metodologii badań teorii wychowania 151
3.3. O nowe podejście w metodologii badań teorii wychowania 166
3.3.1. Odzyskiwanie wychowania 167
3.3.2. Badania teorii wychowania a współpraca z zespołem nauk o wychowaniu 169
3.3.3. Nowe propozycje i modele podejść badaczy rzeczywistości wychowania 171
Pytania kontrolne 175
Problemy do dyskusji 175
ROZDZIAŁ 4. Teoretyczne i koncepcyjne ujęcia wychowania 177
4.1. Fenomen wychowania 178
4.1.1. Ujęcia wychowania podkreślające jego związek z życiem 178
4.1.2. Podstawowe problemy związane z definiowaniem wychowania 182
4.1.3. Terminologiczne i etymologiczne problemy dotyczące rozumienia wychowania 183
4.1.3.1. Rozwój języka teorii wychowania na przykładzie historii pojęć formacja i wychowanie 183
4.1.3.2. Wychowanie jako działalność na rzecz formacji 186
4.2. Rozumienie wychowania i jego definicje 189
4.2.1. Zakresy znaczeniowe pojęcia wychowanie: szerokie, wąskie i najwęższe rozumienie wychowania 189
4.2.2. Definicje wychowania ze względu na jego charakter, znaczenie i funkcję w życiu człowieka 191
4.2.3. Interakcyjne, relacyjne i antropologiczne definicje wychowania 195
4.2.3.1. Społeczne, interakcyjne i relacyjne rozumienie wychowania 196
4.2.3.2. O bytowy wymiar teorii rzeczywistości wychowania 199
4.2.3.3. O integralne ujęcie wychowania 202
4.3. Wychowanie a inne pojęcia pedagogiczne i pokrewne rodzaje działalności 204
4.3.1. Wychowanie o profilu intelektualno-indywidualnym w nauczaniu, kształceniu, samokształceniu i edukacji 204
4.3.1.1. Rodzaje procesów uczenia się i nauczania 205
4.3.1.2. Różnice i wzajemne relacje między nauczaniem a wychowaniem 208
4.3.1.3. Kształcenie i wykształcenie jako czynniki wywołujące zmianę w osobowości człowieka 211
4.3.2. Wychowanie a procesy wprowadzenia człowieka w życie społeczne i w świat kultury (socjalizacja, inkulturacja, edukacja) 212
4.3.2.1. Wprowadzenie do życia w społeczeństwie (socjalizacja a wychowanie) 212
4.3.2.2. Wprowadzenie w świat wartości kultury (inkulturacja a wychowanie) 215
4.3.2.3. Edukacja jako ogół wpływów na jednostki i grupy społeczne w kontekście życia społecznego a wychowanie 216
4.3.2.4. Wychowanie a inne oddziaływania zabezpieczające i chroniące wychowanka: opieka, profilaktyka, prewencja 218
4.3.3. Alternatywne ujęcia i interpretacje wychowania 224
4.3.3.1. Cechy i właściwości alternatywnego myślenia o wychowaniu 225
4.3.3.2. Odmiany myślenia alternatywnego o wychowaniu 226
4.3.3.3. Wychowanie alternatywne a wychowanie jako pomoc w emancypacji 227
Pytania kontrolne 230
Problemy do dyskusji 231
ROZDZIAŁ 5. Współczesne teorie i koncepcje wychowania 232
5.1. Typologia koncepcyjnych podejść do wychowania 232
5.2. Wybrane teorie i koncepcje wychowania 236
5.2.1. Rozumieć rzeczywistość wychowania: humanistyczne (hermeneutyczne) koncepcje wychowania 236
5.2.2. Wyjaśniać rzeczywistość wychowania: empiryczne koncepcje wychowania 238
5.2.3. Normatywność w rzeczywistości wychowania: normatywne koncepcje wychowania 240
5.2.4. Krytykować rzeczywistość wychowania: krytyczne koncepcje wychowania 242
5.2.5. Nadawać strukturę rzeczywistości wychowania: strukturalistyczne i postrukturalistyczne koncepcje wychowania 246
5.2.6. Konstruować rzeczywistość wychowania: systemowe i konstruktywistyczne koncepcje wychowania 249
5.2.7. Propozycja refleksyjnej teorii wychowania (Dietera Lenzena) 253
5.3. Ku interakcyjnej i otwartej koncepcji wychowania - próba charakterystyki 256
5.3.1. Geneza i główne etapy rozwoju realistycznej koncepcji i teorii wychowania 256
5.3.2. Podwójna dialektyka istnienia żywego - źródłem procesu własnego stawania się i wychowania 263
5.3.2.1. Wewnętrzna przyczyna wychowania 264
5.3.2.2. Oddziaływania zewnętrzne 268
5.3.2.3. Realistyczne ujęcia wychowania i wychowalności człowieka 270
5.3.2.4. Personalistyczna koncepcja wychowania i wychowalności 275
5.3.3. Podstawowe cechy teoretycznych ujęć wychowania personalistycznego i otwartego 278
5.3.3.1. Wychowanie i przekaz wartości w otwartej teorii (koncepcji) wychowania 279
5.3.3.2. Uniwersalizm i uniwersalność wychowania 282
5.3.3.3. Uwarunkowania skuteczności wychowania 284
Pytania kontrolne 286
Problemy do dyskusji 287
ROZDZIAŁ 6. Struktura procesu wychowawczego 288
6.1. Próby nakreślenia struktury procesu wychowania 289
6.1.1. Podstawowe pojęcia 289
6.1.2. Ramy i elementy konstytutywne wychowania 302
6.2. Podstawowe podmiotowe akty wychowawczego działania 303
6.2.1. Wychowanek - podmiot - osoba jako podstawowa przyczyna wychowania w ujęciu personalistycznym 304
6.2.1.1. Podmiotowość faktu „być wychowankiem" 305
6.2.1.2. Wychowanek jako aktywny protagonista własnego wychowania 307
6.2.2. Wychowawca - podmiotowa przyczyna wychowania 308
6.2.3. Sytuacja wychowawcza - jako złożona, obiektywna i przedmiotowa rzeczywistość oraz podłoże wychowania 311
6.3. Zewnętrzne i wewnętrzne oraz osobowe uwarunkowania odpowiedzialności i skuteczności wychowania 315
6.3.1. Moment decydowania i wychowawczego działania 315
6.3.2. Moment pedagogiczny oddziaływania wychowawczego 317
6.3.3. Aktywność wychowanka i wychowawcy na rzecz wyzwalania, nabywania autonomii i tożsamości 318
Pytania kontrolne 324
Problemy do dyskusji 324
ROZDZIAŁ 7. Aksjologiczne i teleologiczne problemy teorii wychowania 325
7.1. Aksjologia i teleologia w teorii wychowania 327
7.1.1. Problemy z określaniem celów i zadań wychowania w teoriach wychowania 328
7.1.2. Podstawowe zagrożenia dla problematyki wartości i celów w teorii wychowania 334
7.1.2.1. Metodologiczne przyczyny kryzysu aksjologii w teorii wychowania 335
7.1.2.2. Zagrożenie ze strony pozytywistycznej koncepcji nauki i naukowości (z pozycji nauk przyrodniczych) 335
7.1.2.3. Zagrożenie w postaci relatywizmu (z pozycji nauk humanistycznych) 337
7.1.2.4. Zagrożenie indyferentyzmu (pochodna kryzysu samego człowieka) 338
7.1.2.5. Kryzys współczesnej filozofii wartości 339
7.1.3. Zwrot ku interdyscyplinarnej normatywności w badaniach teoretyków wychowania 341
7.1.3.1. Analizowanie i formułowanie celów wychowania 342
7.1.3.2. Krytyka celów wychowania 344
7.2. Cele i ideały wychowania: ich rodzaje, źródła i funkcje 346
7.2.1. Wyjaśnienia terminologiczne 346
7.2.2. Zasady i normy wychowania 350
7.2.3. Klasyfikacje oraz zasady ustanawiania i wyprowadzania celów wychowania - taksonomie i operacjonalizacja celów wychowania 357
7.2.3.1. Taksonomie celów wychowania 358
7.2.3.2. Operacjonalizacja celów wychowania 362
7.2.3.3. Źródła celów wychowania 364
7.2.4. Funkcje celów wychowania, ideałów oraz wzorów osobowych w wychowaniu i nauczaniu 365
7.3. Wartości i cele w pracy wychowawczej - pedagogia wartości 367
7.3.1. Antropologiczne, społeczne, kulturowe i religijne podstawy wartości i celów wychowania 367
7.3.2. Aktualne wartości i cele wychowania - ich zmienność i stałość oraz wywoływane przez nie postawy 370
7.3.2.1. Propozycja wartości aktualnych i ważnych w wychowaniu według Wolfganga Brezinki 371
7.3.2.2. Orędzie Jana Pawła II o wartościach społecznych, aktualnych i ważnych w wychowaniu 373
7.3.3. Strategie wychowania do wartości - pedagogia wartości i celów 378
7.3.3.1. Ścisła zależność między wartościami a wychowaniem 378
7.3.3.2. Strategie wychowania do wartości 378
7.3.3.3. Doświadczenie wartości i wartościowania w konkretnej pracy z innymi i dla drugich w ramach wychowania wyobraźni miłosierdzia 381
Pytania kontrolne 383
Problemy do dyskusji 384
ROZDZIAŁ 8. Dziedziny wychowania 385
8.1. Wychowanie fizyczne i zdrowotne 386
8.2. Wychowanie umysłowe jako wychowanie intelektualnego aspektu osoby 389
8.3. Wychowanie moralne 391
8.3.1. Wychowanie moralne jako kształcenie charakteru 392
8.3.2. Kształtowanie moralnej postawy człowieka 405
8.4. Wychowanie estetyczne 407
8.4.1. Sztuka w procesie nauczania i wychowania („wychowanie przez sztukę") 409
8.4.2. Cele i wartości „wychowania przez sztukę" 410
8.4.3. Znaczenie sztuki sakralnej dla pracy wychowawczej i dla integralnego rozwoju osoby ludzkiej 412
8.4.4. „Wychowanie przez sztukę" drogą realizacji integralnego i integracyjnego wychowania człowieka 414
8.4.5. Wychowawcze znaczenie i kształcący wymiar sztuk teatralnych 416
8.5. Wychowanie społeczne, państwowe i patriotyczne 418
8.5.1. Wychowanie społeczne, państwowe i polityczne a kierunek wychowania społecznego, państwowego i narodowego 419
8.5.2. Wychowanie do działalności politycznej (w ujęciu Guardiniego) 422
8.5.2.1. Istota polityki i działalności politycznej 424
8.5.2.2. Wartości życia i wychowania państwowego 427
8.5.3. Wychowanie i samowychowanie do życia w państwie - Państwo w nas 428
8.5.4. Kształtowanie postawy politycznej 429
8.5.5. Wychowanie polityczne a szkoła 432
8.6. Wychowanie religijne i chrześcijańskie 432
8.6.1. Cele i ich namiastki w wychowaniu religijnym 433
8.6.2. Wychowanie religijne a proces osiągania dojrzałości 435
Pytania kontrolne 437
Problemy do dyskusji 438
ROZDZIAŁ 9. Metodyczne aspekty wychowania: metody, formy, techniki i środki wychowania 439
9.1. Metoda i metodyka wychowania 439
9.1.1. Pojęcie metody i metodyki wychowania 440
9.1.2. Grupy metod wychowania - typologia 442
9.1.3. Zasady klasyfikowania metod wychowania 444
9.2. Strategie i technologia pracy wychowawczej 449
9.3. Formy i techniki pracy wychowawczej 454
9.4. Środki wychowawcze 461
9.4.1. Wyjaśnienie pojęcia środek wychowawczy 462
9.4.2. Uwarunkowania stosowania środków wychowawczych i kryteria ich doboru 462
9.4.3. Najczęściej stosowane środki wychowawcze 463
Pytania kontrolne 468
Problemy do dyskusji 469
Zakończenie 470
Bibliografia 474
Słownik pojęć 499
Indeks osób 573