Dane szczegółowe książki

Wprowadzenie: dlaczego metodologia? 15
1. Różne rozumienia metodologii 15
2. Dwa cele nauczania metodologii 17

2.1. Znajomość bierna 18
2.2. Znajomość czynna 20
3. Podstawowa literatura z zakresu metodologii badań psychologicznych i dyscyplin pokrewnych 23
-
Część I. NATURA PROCESU BADAWCZEGO W
PS\CHO1A>GH


Rozdział!. Struktura procesu badawczego w psychologii
1. Wprowadzenie ••
2. Cele poznania naukowego — zewnętrzne i wewnętrzne
3. Schemat poznania naukowego ; •' • •
4. Etapy postępowania badawczego w naukach empirycznych (wg M. Bunge'a)
5. Struktura procesu badawczego w psychologii (ujęcie własne)
6. Między „odkryciem" a „uzasadnieniem"
7. Podsumowanie


29
29
30 34 35 37 44 46


Rozdział 2. Zewnętrzne determinanty procesu badawczego w psychologu
— psychologia a praktyka społeczna 48
1. Wprowadzenie 48
2. Między zewnętrznymi a wewnętrznymi uwarunkowaniami procesu badawczego w psy
chologii 49
3. Psychologia stosowana czy stosowanie psychologii — jedna, albo wiele psychologii? . . 51


4. Psychologia a model tzw. nauk praktycznych 57
5. Obieg informacji między sferą praktyki społecznej i sferą nauki 60
6. Podsumowanie 62
Rozdział 3. Wewnętrzne determinanty procesu badawczego (I) —
wpływ świadomości metodologicznej na rezultaty procesu badaw
czego 64
1. Wprowadzenie 64
2. Trafność badania psychologicznego 65

2.1. Trafność wewnętrzna 65
2.2. Trafność zewnętrzna 68

3. Proces badawczy w kontekście świadomości metodologicznej 71
4. Poza kontekstem świadomości metodologicznej 82
5. Podsumowanie 86
Rozdział 4. Wewnętrzne determinanty procesu badawczego (II) —
badanie psychologiczne jako interakcja: „badacz-osoba badana" .... 88
1. Wprowadzenie 88
2. Osobliwości badania psychologicznego (wg S. Rosenzweiga) 89
3. Nastawienia badacza na potwierdzenie hipotezy badawczej — efekt oczekiwań interper
sonalnych badacza OIB (wg R. B. Rosenthala) 89
3.1. Pojecie efektu oczekiwań interpersonalnych badacza OIB— efekt Golema
i efekt Galatei 89
3.2. Czynniki kształtujące OIB 90
3.3. Rosenthala teoria czterech czynników pośredniczących w powstawaniu OIB .... 93
3.4. Zapobieganie występowaniu efektu OIB 94
4. Postrzeganie przez osobę badaną sytuacji badawczej 95
4.1. Status motywacyjny osoby badanej, SM 95
4.2. Koncepcja wskazówek sugerujących osobie badanej treść hipotezy badawczej WSH
(wg M. T. Orne'a) 96
4.2.1. Charakterystyka zmiennych WSH 96
4.2.2. Trzy procedury kontroli WSH 103

4.2.2.1. Badanie posteksperymentalne 104
4.2.2.2. Niby-eksperyment 105
4.2.2.3. Symulacja eksperymentalna 106
4.2.3. Nowe plany eksperymentalne do badania efektów WSH 106
4.3. Koncepcja lęku osoby badanej przed oceną wystawianą przez badacza, LPO (wg M. J.
Rosenberga) 109
4.3.1. LPO jako zmienna pośrednicząca 109
4.3.2. Dwie metody badania wpływu LPO na wyniki badania psychologicznego . 112

4.3.2.1. Metoda powtórnego przeprowadzenia badania wg zmienionego
scenariusza 112
4.3.2.2. Metoda manipulowania pobudzeniem emocjonalnym 114
4.3.3. Czynniki wyzwalające u osób badanych LPO 116
4.4. Czy osoba badana nastawiona jest na współpracę z badaczem? 118
4.5. Oczekiwania interpersonalne osoby badanej formułowane pod adresem
badacza, OIOB 120
5. Powiązania między zmiennymi kontekstu psychologicznego badania psychologicznego . 121
6. Podsumowanie 124


Rozdział 5. Etyczne problemy psychologii (I) — między kodeksem
etycznym a laboratorium 125
1. Wprowadzenie 125
2. Szczególnie etycznie wątpliwe aspekty działalności badawczej psychologa 129

2.1. Okłamywanie osób badanych 132
2.2. Narażanie osób badanych na cierpienie, wstyd, lęk przed oceną oraz zaniżanie ich
samooceny 138
2.3. Psycholog (wykładowca i egzaminator) a student w roli osoby badanej 142
3. Informowanie społeczności uczonych o uzyskanych rezultatach badawczych 144
3.1. Ukrywanie niedoskonałości warsztatowych 145
3.2. Kłopoty z trafnością zewnętrzną ; . . 147
3.3. Nastawienie na potwierdzanie hipotez — „pomaganie" hipotezom 148
3.4. Intersubiektywna kontrolowalność rezultatu badawczego — problem repetycji badań
psychologicznych 150
4. Podsumowanie 152
Rozdział 6. Etyczne problemy psychologii (II) — między kodeksem
etycznym a praktyką społeczną 154
1. Wprowadzenie ' 154
2. Rezultat badawczy jako podstawa praktycznego działania 155
3. Psycholog jako nauczyciel i mistrz — jedność badania i nauczania 157
4. Testy psychologiczne w rękach psychologa 165

4.1. Test psychologiczny i jego użytkownik 166
4.2. Adaptacja obcego testu 169
4.3. Intencja twórcy testu a zakres jego rzeczywistych zastosowań 172
4.4. Prawa osoby badanej 175
4.5. Uwagi końcowe 178
5. Podsumowanie 178
Część II. ZMIENNE — PROBLEMY — HIPOTEZY
Rozdział 7. Zmienne i ich operacjonalizacja 183
1. Wprowadzenie 183
2. Pojęcie zmiennej 184
3. Konstrukcja mnogościowa zmiennej ilościowej 186
4. S. S. Stevensa klasyfikacja zmiennych: nominalne, porządkowe, internatowe i ilorazowe 188
5. Zmienne — zależne i niezależne. Klasyfikacja zmiennych 189
6. Zasady wprowadzania terminów teoretycznych do nauk empirycznych (wg J. Kmity) . 192
7. Wskaźniki 195

7.1. Pojecie wskaźnika — wskaźniki rzeczowe i definicyjne 195
7.2. Klasyfikacja wskaźników (wg S. Nowaka) 198
7.3. Moc rozdzielcza wskaźników empirycznych 200
8. Wyniki uzyskane na skalach narzędzi pomiarowych jako wskaźniki zmiennych ilościowych 203
8.1. Założenia dotyczące natury narzędzia pomiarowego n 203
8.2. Pojęcie funkcji operacyjnej 204
8.3. Pojecie idealnego narzędzia nu 205


0S3


3J3ZBIMZ
StlSJ9A
AMOIUI]


-peSez


?
wi
j??



O33UOZ3IUKJ§O
3IU 3IU 3Iire
I3SOMOSO] 3tU
piM
anre/woscri
3MOdtu3
3IUEAVOSOq






0^2 Xqcud BIUBMOSOJ McjBui3q3s Xirennpo '?>
5?2 q3XjWOSOJ qZ3I] IUIB3I{qB) 5lS pBMl3t1{SOd
5JBf "Z'p
g?2 BIUBMOSOI niuzniBq33ai i BIUBMOSO] njujado aiosfod -yp
9?2 BMOSOI Bqcjj 'f
^BZOIUUOJJS jsaf A\o^raioq30 z BUOZOJZ Bqąid OSSZOBJCJ 'i


3IU3ZpBMOld^ "1
Bqojj 6 |Bizpzo^j





H3AN
ZDAX
SAXV
1S


M
ffl






^^


3ziqop Xq333
—



Z3iodiq 3nrejXd
BU zp3|A\odpo


"9
'?





nui3[qojd



riuaiupdo
p Bi
3Zjqop
Avpso —
si


3IU3ZpBM0jdyW I
912

siuBMoumspoj
f\Z npBfn^zjd Bzipjuy ?6
fauusiinz jeiuiod i o83MoiBiuiod BizpaziBU
fauuauuz aiUEMoaijsuo^ 'A\O>(IUZT:^SA\ 3iin;j3iqop lpsoi(i3i
502 P5Oj[|3iM ufo^ansuo-s) toSauzDAjsJoaj EjjniuXz3 Bfojpujsuo^sa 'YZ'6
ifaBziiBuopBisdo Xjnp3oaid XdBjg "j
BIU9Z0JBZ SMOMBłSpOJ XY6
BUU3IUIZ ?5O3n3IM 5JIUUXZ3 TT6
lf3BZl[BUOf3BJ3dO Xjnp33Old BJOJSI "l
902 (fopiSMOiuoH '3 3M) q3Xuz3i3oioqoXsd q3Xuu3iuiz ipuzifEuopcjado nui3{qojd spsfn


3. Metoda oceny „liniowości" i „odchylenia od liniowości" związku dwóch zmiennych . . 251
4. Wybór optymalnej miary siły związku między zmiennymi 256
5. Podsumowanie 259
Rozdział 11. Testy istotności różnic — wybrane zagadnienia 260


i.
2.
5.


Wprowad
zenie 260
Warunki
poprawne
go
stosowan
ia testów
istotności
różnic w
badaniac
h
empirycz
nych . 261

2.1. Res
pektowan
ie zasady
randomiz
acji 261
2.2. Gru
py (dane)
niezależn
e versus
grupy
(dane)
zależne 262
2.3. Res
pektowan
ie
założenia
o
rozkładzi
e
zmiennej
zależnej
w
populacji 263
2.4. Pro
blem
homogeni
czności
(jednorod
ności)
porówny
wanych
grup 264
2.5. Ska
la
pomiarow
a
zmiennej
zależnej 265
2.6. Lic
zba
porówny
wanych
grup 265
2.7. Du
że N
versus
małe N
Wybór
optymaln
ego testu
statystycz
nego —
grupy
(dane)
niezależn
e . .
3.1. Naj
bardziej
rozpowsz
echnione
testy
statystycz
ne w
praktyce
badawcze
j
psycholog
ów 267
3.2. Alg
orytm
wyboru
optymaln
ego testu 272
Wybór
optymaln
ego testu
statystycz
nego —
grupy
(dane)
zależne 273
4.1. Naj
bardziej
rozpowsz
echnione
testy
statystycz
ne w
praktyce
badawczej
psycholog
ów 273
4.2. Alg
orytm
wyboru
optymaln
ego testu 277

Podsumo
wanie 277







Część IV. MODELE SPRAWDZANIA HIPOTEZ







282
Rozdział 12. Model eksperymentalny (E)
1. Wprowadzenie 282
2. Charakterystyka modelu eksperymentalnego (E) 284

2.1. Model eksperymentalny (E) a model quasi-eksperymentalny (qE) 284
2.2. Pojęcie kontroli zmiennych niezależnych 290

2.2.1. Dwie metody kontroli zmiennych niezależnych stosowane w planach jedno-
-jednozmiennowych, dwuwartościowych („0-1") 292
2.2.2. Statystyczny aspekt kontroli zmiennych — analiza wariancji zmiennej zależnej 296

2.3. Znaczenie randomizacji 303
2.4. Rola instrukcji maskujących cel eksperymentu w psychologii („decepcja") 304
2.5. Realizm życiowy i realizm psychologiczny 307

3. Pojęcie planu eksperymentalnego i ąuasi-eksperymentalnego 309
4. Trafność planu eksperymentalnego i czynniki ją zakłócające 313

4.1. Trafność wewnętrzna i czynniki ją zakłócające 313
4.2. Trafność zewnętrzna i czynniki ją zakłócające 318
4.3. Statystyczny kontekst trafności , 322
4.4. Odniesienie do teorii 323
5. Odmiany planów eksperymentalnych 323
5.1. Plany jedno-jednozmiennowe, dwuwartościowe („0 -1") 323
5.1.1. Plan 1. — z grupą kontrolną, z pomiarem początkowym i końcowym zmiennej
zależnej 325
5.1.2. Plan 2. — z grupą kontrolną, bez pomiaru początkowego zmiennej zależnej 326


5A.1. ?\an ?}. — z pomiarem poczatowym i końcowym zmiennej latóaej w t6Ł-
- Łi 5.1.4. Plan 4. — czterogrupowy, Solomona wjfijl
5.1.5. Plan 5. — trzygrupowy, z podwojonym pomiarem początkowym i jednym
pomiarem końcowym zmiennej zależnej 332
5.1.6. Plan 6. — czterogrupowy, z pomiarem początkowym i końcowym zmiennej
zależnej na różnych grupach 332

5.2. Ograniczenia planów „0-1" 333
5.3. Plany jedno-wielozmiennowe, wielowartościowe — kilka uwag wprowadzających . 334
6. Ocena istotności zmiennych niezależnych w modelu eksperymentalnym 337
6.1. Poziom istotności statystycznej a a faktyczna istotność zmiennej X (postępowania
^ eksperymentalnego) dla danej zmiennej zależnej Y 337
" 6.1.1. Jak liczne powinny być grupy: eksperymentalna i kontrolna? Duża próba ver-
sus mała próba 337
6.1.2. Nastawienie na kontrolę błędu I lub U rodzaju 338
6.2. Wskaźniki istotności zmiennej X (postępowania eksperymentalnego) 340
7. Podsumowanie 341
?u*), SMWWJSH pabwrfjfc^ .1 C
Rozdział 13. Model wielokrotnej regresji (MR) 343
1. Wprowadzenie — model analizy wariancji (ANOVA) a model wielokrotnej regresji (MR) 343
2. Zmienne (niezależne) ilościowe w liniowym modelu MR 346
2.1. Podstawowe odmiany MR 346
2.1.1. Model liniowy: jedno-jednozmiennowy 347
2.1.2. Model liniowy: jedno-wielozmiennowy 354
2.2. Wprowadzenie interakcji zmiennych ilościowych do modelu MR 362
3. Zmienne jakościowe w modelu MR — konstruowanie zmiennych instrumentalnych . . . 363
3.1. Jedna zmienna dwukategorialna — analiza przykładu: test t, test F, współczynnik
korelacji r 363
3.2. Jedna zmienna wielokategorialna ."'.".*. *. '. . 1". !.".Kr!'. .... 370

3.2.1. Analiza przykładu z wykorzystaniem kodowania zero-jedynkowego 370
3.2.2. Analiza przykładu z wykorzystaniem kodowania quasi-eksperymentalnego 379
3.2.3. Analiza przykładu z wykorzystaniem kodowania ortogonalnego 388
3.3. Dwie zmienne wielokategorialne — zagadnienie interakcji między zmiennymi jakościo
wymi 396
3.3.1. Analiza przykładu z wykorzystaniem kodowania ortogonalnego 398
-r- 3.3.2. Analiza przykładu z wykorzystaniem kodowania quasi-eksperymentalnego . 402
***•"* 3.3.3. Interakcja między zmiennymi jakościowymi a kodowanie zero-jedynkowe . 423
3.4. Kodowanie interakcji wielu zmiennych jakościowych 425
4. Ustalenie porządku istotnościowego w obrębie zmiennych niezależnych wprowadzonych
do modelu MR 426
5. Podsumowanie ' Rozdział 14. Model ex post facto (EPF) 431
...... .... ł38OBl*B
1. Wprowadzenie 431
2. Model eksperymentalny a model EPF 431
3. Dwie odmiany modelu EPF 432

3.1. Odmiana eksploracyjna (EPF-E) 432
3.2. Odmiana konfirmacyjna (EPF-K) 438
4. Zbieranie i opracowywanie danych empirycznych pochodzących z wywiadów 443
10






4.1. O
praco
wanie
sche
matu
zbiera
nia
danyc
h za
pomo
cą
wywi
adu 443
4.2. P
rzesz
koleni
e
osób
prowa
dzący
ch
wywi
ady
oraz
sędzi
ów
komp
etentn
ych
.... 445
4.3. P
rzygo
towan
ie
skal
szacu
nkow
ych i
ich
akcep
towan
ie
przez
badac
za 447

5. Ocen
a
istotności
zmiennyc
h w
modelu
EPF 449
6. Wady
i zalety
modelu
EPF 450
7. Podsu
mowanie 451
Część
V.
PODS
TAW
Y
KON
STRU
KCJI
TEST
ÓW
PSYC
HOL
OGIC
ZNY
CH I
INTE
RPRE
TACJ
I
ILOŚ
CIO
WEJ
DAN
YCH
TEST
OWY
CH
Rozdzia
ł 15.
Rzeteln
ość i
błąd
standar
dowy
pomiar
u
455


1. Wprowadzenie 455
2. Założenia klasycznej teorii testów psychologicznych 458
3. Odmiany błędu standardowego 461

3.1. Błąd pomiaru wyniku otrzymanego 461
3.2. Błąd estymacji wyniku prawdziwego 462
3.3. Błąd pomiaru wyniku prawdziwego 462
3.4. Błąd prognozy 462
3.5. Błąd zastąpienia 463
3.6. Analiza porównawcza błędów 463
3.7. Punktowa i przedziałowa estymacja wyniku prawdziwego 464

4. Sześć emirycznych metod estymacji rzetelności testu psychologicznego 466
5. Metody oparte na porównaniu dwukrotnego badania tym samym testem 468
6. Metody oparte na porównaniu form alternatywnych (równoległych) testu 470
7. Metody oparte na porównaniu części (np. połówek) tego samego testu 471
8. Metody oparte na analizie właściwości statystycznych pozycji testowych 473

8.1. Wzory KR 20 i KR 21 Kudera i Richardsona 473
8.2. Wzór Cronbacha 475
8.3. Podejście Hoyta
8.4. Podejście Lorda i Novicka oraz Cronbacha, Gleser, Nandy i Rajaratnama
8.5. Podejście Winera 484
8.6. Podejście Brzezińskiego 491

8.6.1. Uwagi krytyczne o dotychczasowych ujęciach problemu rzetelności testu . 491
8.6.2. Wskaźnik DT 493
9. Metody oparte na analizie związku pozycji testowych z ogólnym wynikiem testu .... 499
9.1. Wzór Spearmana-Browna 499
9.2. Wzór Gulliksena 500

10. Metody oparte na badaniu stopnia zgodności sędziów kompetentnych (współczynnik
W-Kendalla) 500
11. Podsumowanie 505
Rozdział 16. Moc dyskryminacyjna pozycji testowych 507
1. Wprowadzenie 507
2. Trzy wskaźniki mocy dyskryminacyjnej pozycji testowych 507
11


2.1. Współczynnik korelacji punktowo-czteropolowej — korzystanie z tablic Jurgensena 507
2.2. Współczynnik korelacji punktowo-dwuseryjnej 509
2.3. Współczynnik korelacji dwuseryjnej — korzystanie z tablic Flanagana (metoda dol
nych i górnych 27% próby) 510
2.4. Sprowadzanie pozycji wieiokategorialnej do postaci dwukategorialnej (metoda Ed-
wardsa-Kilpatricka) 511
3. Podsumowanie 513
Rozdział 17. Trafność 514
1. Wprowadzenie 514
2. Cztery aspekty trafności 516

2.1. Trafność kryterialna 517
2.2. Trafność treściowa (wewnętrzna) 519

3. Trafność teoretyczna (wg L. J. Cronbacha i P. E. Meehla) 520
4. Aspekt zbieżny (konwergentny) i różnicowy (dyskryminatywny) trafności — analiza ma
cierzy „wielu cech — wielu metod" D. T. Campbella i D. W. Fiskego 525

4.1. Aspekt zbieżny i aspekt różnicowy trafności 525
4.2. Metoda „klasyczna" analizy macierzy WCWM 527
4.3. Wykorzystanie wielowymiarowych modeli statystycznych do analizy macierzy
WCWM 530
5. Badanie trafności z wykorzystaniem modelu analizy czynnikowej (tzw. trafność czynniko
wa) 532
6. Podsumowanie 534
Rozdział 18. Standaryzacja — obiektywność — normalizacja 536
1. Wprowadzenie 536
2. Standaryzacja i obiektywność testu 537
3. Skale standardowe oparte na modelu rozkładu normalnego 539

3.1. Skala tenowa (7) 539
3.2. Skala stenowa 541

4. Porównanie skal standardowych 543
5. Podsumowanie 545
Rozdział 19. Analiza profilów psychometrycznych — porównania intra-
indywidualne i interindywidualne 548
1. Wprowadzenie 548
2. Analiza intraprofilowa 549

2.1. Wykaz stosowanych oznaczeń i wzorów pomocniczych 549
2.2. Wykreślenie profilu otrzymanego (P) oraz profilu górnych (P-g) i profilu dolnych
(P-d) granic przedziałów ufności 551
2.3. Analiza dyspersji profilu — wskaźnik: G-D 553
2.4. Analiza odchyleń wyników poszczególnych testów (7",) od średniego profilu (P) —
wskaźnik: Tt-P 555

2.4.1. Średnia obliczona z uwzględnieniem testu Ti 555
2.4.2. Średnia obliczona bez uwzględnienia testu 7i 557
2.5. Ocena istotności różnic wyników dwóch testów: Ti i 7) — wskaźnik: d(Ti - Tj) . 558
3. Analiza interprofilowa 559
12


3.1. Współczynnik G-Holleya i Guilforda — testy dychotomiczne („0, 1") 559
3.2. Współczynnik G7-Vegeliusa — testy trychotomiczne („-1, 0, +1") 562
3.3. Współczynnik r«/>-Vegeliusa dla testów o wynikach wyrażonych na skali dwubiegunowej 564
3.4. Wykorzystanie współczynnika korelacji rangowej (rs-Spearmana lub nr-Kendalla) dla
testów wielopunktowych 566
3.5. Współczynnik roCohena dla wyników testowych wyrażonych na skalach stan
dardowych 568

3.5.1. Wyniki testowe wyrażone na jednolitej skali standardowej 568
3.5.2. Wyniki testowe wyrażone na różnych skalach standardowych 571
4. Podsumowanie 574
Rozdział 20. Problemy adaptacji kulturowej testów 576
1. Wprowadzenie 576
2. Czy testy psychologiczne powstałe w warunkach innej kultury powinny być poddane adap
tacji kulturowej? 576

2.1. Dystynkcja: emic — etic 577
2.2. Czy możliwe jest skonstruowanie testu neutralnego kulturowo — problem testów:
culture-free, culture-fair oraz culture-reduced 579
2.3. Znaczenie back translation 581
2.4. Transkrypcja — translacja — trawestacja — parafraza — rekonstrukcja 583

3. Sprawdzanie równoważności testów (wg R. Ł. Drwala) 584
4. Konteksty adaptacji kulturowej testów 586

4.1. Kontekst teorii psychologicznej 588
4.2. Kontekst psychometryczny 589
4.3. Kontekst celu 590
4.4. Kontekst doświadczenia kulturowego osoby badanej 592
4.5. Kontekst świadomości społecznej 593
4.6. Kontekst kwalifikacji zawodowych użytkownika testu 594
4.7. Kontekst użycia 594
5. Podsumowanie 595
Podziękowania 597
Nota bibliograficzna 598
Dodatek A. Jak pisać raport z badań psychologicznych? 599
Dodatek B. Tablice statystyczne i psychometryczne 604
Tablica 1. Liczby losowe 606
Tablica 2. Dystrybuanta rozkładu normalnego 615
Tablica 3. Wartości krytyczne rozkładu t Studenta 617
Tablica 4. Wartości krytyczne rozkładu ?? 619
Tablica 5. Wartości krytyczne rozkładu F Snedecora 623
Tablica 6a. Wartości krytyczne statystyki k' testu serii Walda-Wolfowitza 633
Tablica 6b. Wartości krytyczne statystyki k" testu serii Walda-Wolfowitza 634
Tablica 7. Wartości z odpowiadające danym wartościom r 635
Tablica 8. Krytyczne wartości r 639
Tablica 9. Współczynniki m — tablice Flanagana 641
Tablica 10. Współczynniki 0 — tablice Jurgensena 645
Tablica lla. Wartości krytyczne S współczynnika zgodności W Kendalla 657
Tablica llb. Wartości krytyczne S współczynnika zgodności W Kendalla 657
Literatura 658