Dane szczegółowe książki

Wstęp
Część I
ROZWÓJ STOSUNKÓW NIEWOLNICZYCH W AZJI PRZEDNIEJ
I W KRAJACH ŚRÓDZIEMNOMORSKICH.
PAŃSTWO ACHEMENIDÓW. HELLEŃSKIE MIASTA-PAŃSTWA.
PLEMIONA EUROPY I AZJI
(I TYSIĄCLECIE P.N.E.)
Rozdział I. PAŃSTWO ACHEMENIDÓW ...................... 19
1. Specyficzne cechy rozwoju społeczeństw niewolniczych Azji Przedniej w połowie I tysiąclecia p.n.e. 19
2. Utworzenie państwa Achemenidów ...................... 21
Pierwsze wyprawy zdobywcze Cyrusa — 21. Podbój Babilonu — 22. Wyprawa Cyrusa do Azji Środkowej — 22. Pod-
bój Egiptu przez Kambizesa — 23. Dalsze zdobywcze pochody Kambizesa — 23. Powstanie Gauniaty i walki we-
wnętrzne w Iranie — 24.
3. Państwo Achemenidów za Dariusza I .................... 26
Organizacja aparatu państwowego — 26. Satrapie — 27. Organizacja wojskowa — 30. Komunikacja i handel — 31.
Podłoże społeczne władzy królewskiej w krajach podbitych — 32.
Rozdział II. WOJNY GRECKO-PERSKIE. ROZKWIT DEMOKRACJI HELLEŃSKIEJ OPARTEJ
NA NIEWOLNICTWIE ......................... 34
1. Wojny grecko-perskie .......................... 34
Grecja w przededniu wojen grecko-perskich — 35. Początek wojen grecko-perskich. Wyprawy Dariusza I na Grecje
bałkańską — 37. Wyprawa Kserksesa — 39. Zakończenie wojny i jej znaczenie historyczne — 40.
2. Życie gospodarcze Grecji w V wieku p.n.e. .................. 41
Niewolnictwo — 41. Praca ludzi wolnych — 44. Ogólny charakter gospodarki greckiej. Produkcja towarowa — 46.
3. Ateński Związek Morski i zwycięstwo demokracji w Atenach ............ 48
Walka miedzy ugrupowaniami demokratycznymi i oligarchicznymi w miastach greckich — 48. Konflikty w Związku
miast greckich — 49. Utworzenie Związku Delijskiego — 50. Powstanie helotów w Sparcie. Demokratyzacja ustroju
państwowego w Atenach —51. Przekształcenie Związku Delijskiego w ateńskie państwo morskie — 52. Starcie między
Atenami i Spartą — 53.
4. Rozkwit demokracji ateńskiej opartej na niewolnictwie .............. 54
Przemiany demokratyczne w Atenach. Perykles — 54. Ustrój państwowy Aten — 55. Ograniczony charakter ateńskiej
demokracji — 56. Polityka zagraniczna Aten — 58.
979

Rozdział III. WOJNA PELOPONESKA. UPADEK ATEN I WZROST ZNACZENIA MACEDONII 59
1. Wojna peloponeska (lata 431 — 404 p.n.e.) ................... 59
Przyczyny wojny — 59. Pierwszy okres wojny — 61. Wznowienie wojny. Wyprawa na Sycylię — 63. Przewrót oligar-
chiczny r. 411 p.n.e. — 65. Ostatnie lata wojny — 65. Kapitulacja Aten — 66. Rząd „trzydziestu tyranów". Przywrócenie
ustroju demokratycznego — 67. Przyczyny klęski Aten — 67.

2. Rozwój ekonomiczny i społeczny greckich miast-państw w IV wieku p.n.e.

68

Kryzys miasta-państwa — 68. Rozwój niewolnictwa. Sytuacja niewolników w IV wieku p.n.e. — 68. Ateny w pierw-
szej połowie IV wieku p.n.e. — 71. Sparta — 71. Korynt, Argos, Związek Beocki — 72. Miasta maioazjatyckie. Bizancjum
i Rodos — 74. Miasta północnego wybrzeża Morza Czarnego — 75. Królestwo bosporańskie — 77.
3. Walka o hegemonię w Grecji bałkańskiej po wojnie peloponeskiej .......... 79
Hegemonia Sparty—79. Wyprawa „dziesięciu tysięcy" — 79. Wojna koryncka i pokój Antalkidasa — 80. Prymat Teb.
Drugi Ateński Związek Morski — 81.
4. Macedonia i Grecja ....................... ... 82
Położenie geograficzne i ludność Macedonii — 82. Powstanie państwa w Macedonii — 83. Reformy Filipa II — 83. Dzia-
łania wojenne na Chalkidyce i w Tracji. „Święta wojna" — 84. Walka stronnictwa macedońskiego i antymacedońskiego
w Atenach — 85. Bitwa pod Cheroneą i kongres koryncki — 86.
Rozdział IV. KULTURA HELLEŃSKA W V I IV WIEKU P.N.E. ............ 89
Rozkwit nauki greckiej w V i IV wieku — 89. Filozofowie-materialiści V wieku p.n.e. — 91. Sofiści — 93. Sokrates —
94. Platon — 95. Arystoteles — 96. Historiografia — 97. Sztuka oratorska — 100. Literatura grecka V i IV wieku. Teatr —
100. Aischylos — 103. Sofokles — 104. Eurypides — 107. Arystofanes — 108. Muzyka — 110. Sztuki plastyczne i archi-
tektura — 112.
Rozdział V. ROZWÓJ STOSUNKÓW NIEWOLNICZYCH W ZACHODNIEJ CZĘŚCI OBSZARU
ŚRÓDZIEMNOMORSKIEGO ....................... 118
1. Zachodni Hellenowie i utworzenie państwa sycylijskiego ..............119
Państwo sycylijskie w V wieku p.n.e. — 119. Tyrania Dionizjusza — 121.
2. Najdawniejsze dzieje Rzymu ........................ 123
Źródła do wczesnej historii Rzymu — 123. Epoka królewska — 125. Reforma Serwiusza Tuliusza — 126. Początki kul-
tury rzymskiej — 128.
3. Republika rzymska w V i IV wieku p.n.e. .................. 129
Społeczeństwo rzymskie w okresie wczesnej republiki— 129. Ustrój państwowy wczesnej republiki — 130. Plebejusze
i patrycjusze — 131. Secesja plebejuszy i ustawa XII tablic — 132. Wojna z Etruskami — 134. Najazd Galów — 135.
Ustawy Licyniusza i Sekscjusza — 135. Działalność cenzorska Appiusza Klaudiusza — 136. Zakończenie walki między
plebejuszami i patrycjuszami — 137. Kultura i ideologia w okresie wczesnej republiki — 138. Podbój środkowej Italii
przez Rzym— 140. Armia rzymska— 141.
Rozdział VI. PLEMIONA EUROPY I AZJI W I TYSIĄCLECIU P.N.E. .......... 144
1. Plemiona Europy zachodniej i południowo-wschodniej w stuleciach VI—I p.n.e. ..... 145
Iberowie — 145. Celtowie — 147. Germanowie — 152. Plemiona iliryjskie — 154. Plemiona trackie przed wytworzeniem
organizacji państwowej — 155. Powstanie państwa w południowej Tracji — 155. Plemiona północnotrackie — 157.
2. Plemiona zamieszkujące północne wybrzeża Morza Czarnego (wiek VI—IV p.n.e.) ..... 158
Kimmerowie — 158. Scytowie — 159. Sarmaci (Sauromaci) i Meoci — 164.
3. Plemiona i narodowości kaukaskie (VI—IV wiek p.n.e.) .............. 166
Zakaukazie zachodnie — 167. Zakaukazie wschodnie — 170. Armenia jako część państwa Achemenidów — 170.
4. Plemiona środkowej i północno-wschodniej Europy (VI—I wiek p.n.e.) ......... 171
Plemiona słowiańskie — 173. Plemiona wschodniobałtyckie — 177. Plemiona ugrofińskie — 178. Plemiona Europy pół-
nocno-wschodniej — 180.
5. Plemiona Kazachstanu i Syberii (VI—I wiek p.n.e.) ............... 181
Sakowie i Massageci — 182. Plemiona północnego Kazachstanu i południowej Syberii — 184. Plemiona Kotliny Minu-
sińskiej — 189. Plemiona Kotliny Tuwińskiej — 193. Plemiona Kraju Zabajkalskiego i północnej Mongolii — 193. Ple-
miona Kraju Nadbajkalskiego i Jakucji — 195. Plemiona Dalekiego Wschodu — 196. Plemiona arktyczne — 197.
980

Część II
UPADEK PAŃSTWA ACHEMENIDÓW. PAŃSTWA HELLENISTYCZNE.
POWSTANIE ŚRÓDZIEMNOMORSKIEGO PAŃSTWA RZYMSKIEGO
Rozdział VII. AZJA ZACHODNIA I EGIPT POD WŁADZĄ ACHEMENIDÓW ........ 203
1. Ustrój społeczno-gospodarczy państwa Achemenidów w V—IV wieku p.n.e. ....... 203
Życie gospodarcze w państwie Achemenidów — 203. Struktura społeczna państwa Achemenidów w wieku V i IV p.n.e —
205. Azja Środkowa w ramach państwa Achemenidów — 206. Sytuacja w Babilonii za Achemenidów — 207. Azja Mniej-
sza za Achemenidów — 208. Sytuacja w FenIcji i Palestynie — 209. Społeczeństwo egipskie w V —IV wieku p.n.e. — 210.
2. Walka poszczególnych satrapii o niezależność ..................212
Skutki klęski Achemenidów w wojnie z Grecją — 212. Zaostrzenie walki politycznej w monarchii Achemenidów — 213.
Egipt odzyskuje niepodległość — 213.
3. Kultura i religia w monarchii Achemenidów ..................215
Pismo i języki — 215. Architektura — 216. Sztuki plastyczne i rzemiosło artystyczne — 218. Religia — 219- Kultura
i religia poszczególnych ludów monarchii Achemenidów — 219.
4. Państwo Achemenidów w przededniu upadku .................. 221
Osłabienie władzy centralnej — 221. Przyczyny upadku państwa Achemenidów — 222.
Rozdział VIII. POWSTANIE I ROZPAD MONARCHII ALEKSANDRA MACEDOŃSKIEGO . . . 225
1. Grecja i Macedonia w przeddzień wojny z Persją ................ 225
Przesłanki podbojów grecko-macedońskich — 225. Przygotowania do wojny z Persją — 227.
2. Wyprawy Aleksandra Macedońskiego ..................... 228
Wyprawa do Azji i do Egiptu — 228. Bitwa pod Gaugamela. Podbój Mezopotamii i wschodniego Iranu — 230. Walka
ludności Azji Środkowej z najazdem macedońskim — 231. Walka w łonie armii macedońskiej. Reforma wojskowa — 233.
Wyprawa do Indii — 234. Główne cechy polityki Aleksandra — 235. Historyczne znaczenie monarchii Aleksandra — 238.
3. Rozpad monarchii Aleksandra Macedońskiego .................. 239
Sytuacja w państwie macedońskim po śmierci Aleksandra. Podział satrapii — 239. Wojna lamijska — 240. Walki między
diadochami w latach 321—311 p.n.e. — 241. Wznowienie walk między diadochami — 242. Bitwa pod Ipsos i jej skutki —
243. Koniec walk między diadochami — 244.

Rozdział IX. WSCHODNI ŚWIAT ŚRÓDZIEMNOMORSKI W WIEKU IV I III P.N.E. HELLE-
NIZM ...............................

246

1. Podstawowe cechy rozwoju społeczeństw o ustroju niewolniczym we wschodniej połaci świata
śródziemnomorskiego w IV i III wieku p.n.e. ................. 246
Źródła hellenizmu — 246. Monarchia i polis. Sojusz zdobywców grecko-macedońskich z arystokracją miejscową — 247.
Ustrój społeczny. Formy wyzysku — 248. Historyczna rola hellenizmu — 249.
2. Państwo Ptolemeuszów .......................... 251
Egipt na przełomie IV i III wieku p.n.e. — 251. Rozwój rolnictwa i rzemiosła — 252. Wzrost wymiany i obiegu pie-
niężnego — 253. Niewolnictwo — 254. Rodzaje własności ziemskiej. „Rolnicy królewscy" — 255. Gospodarka państwo-
wa — 256. Wielkie gospodarstwa arystokracji — 257. Kleruchowie — 258. Rola stanu kapłańskiego — 260. System pań-
stwowy— 261. Miasta w Egipcie. Aleksandria — 263.
3. Monarchia Seleucydów ......................... 264
Monarchia Seleucydów na początku III wieku p.n.e. — 264. Rozwój rolnictwa, rzemiosła i handlu — 265. Miasta i osiedla
kolonistów wojskowych (katoikiai) — 266. Stosunki agrarne — 268. Laoi i niewolnicy — 269. Gospodarka państwowa
Seleucydów — 269. Społeczna podstawa władzy Seleucydów — 270. Organizacja władzy państwowej — 270. Zaostrze-
nie sit przeciwieństw społecznych — 271.
4. Azja Mniejsza w III wieku p.n.e. ...................... 271
Sytuacja gospodarcza i polityczna Azji Mniejszej w III wieku — 271. Pergamon — 272. Bitynia — 275. Galacja — 275.
Kapadocja i Pont — 276.
981

5. Macedonia i Grecja .......................... 277
Macedonia w III wieku p.n.e. — 277. Główne cechy ustroju społeczno-gospodarczego i politycznego Macedonii — 277.
Hellada w III wieku p.n.e. Związki Etolski i Achajski — 278. Upadek gospodarczy Hellady — 280. Reformy Agisa i Kleo-
menesa — 282.
6. Stosunki międzynarodowe we wschodniej części świata śródziemnomorskiego w III wieku p.n.e. 284
Rozwój stosunków międzynarodowych — 284. Charakter starć wojennych w III wieku p.n.e. — 285. Wojny Egiptu
z państwem Seleucydów i z Macedonią w połowie III wieku p.n.e. — 286. Stosunek sił na Półwyspie Bałkańskim i we
wschodniej części świata śródziemnomorskiego pod koniec III wieku p.n.e. — 287.
7. Ideologia i kultura hellenistyczna w III wieku p.n.e. ............... 288
Ogólny charakter kultury hellenistycznej — 288. Oświata. Rozwój nauki i sztuki — 290. Matematyka i nauki przyrod-
nicze. Filologia — 291. Historiografia — 292. Utopie hellenistyczne — 293. Filozofia — 294. Epikur — 295. Stoicyzm —
296. Cynicy — 297. Inne szkoły filozoficzne — 297. Religia — 298. Literatura piękna — 299. Sztuki plastyczne — 302.
Rozdzial X. WALKA RZYMU O HEGEMONIĘ NAD OBSZAREM ŚRÓDZIEMNOMORSKIM. UPA-
DEK PAŃSTW HELLENISTYCZNYCH ................... 304
1. Zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego w III wieku p.n.e. .......... 304
Podbój Italii przez Rzym — 304. Italskie miasta Wielkiej Grecji. Państwo Agatoklesa — 304. Wojna Rzymian z Pyrru-
sem — 306. Rzym po zdobyciu Italii. Życie gospodarcze — 308. Struktura klasowa społeczeństwa rzymskiego — 309.
Ustrój państwowy — 310. Zarządzanie podbitą Italią — 311.
2. Walka Rzymu z Kartaginą o hegemonię w zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego . . 314
Kartagina w połowie III wieku p.n.e. — 314. Pierwsza wojna punicka — 316. Następstwa pierwszej wojny punickiej
dla Rzymu — 317. Kartagina po pierwszej wojnie punickiej — 319. Druga wojna punicka. Wtargnięcie Hannibala do
Italii — 320. Bitwa pod Karinami. Przełom w toku wojny — 323. Sukcesy Rzymian. Klęska Hannibala — 324.
3. Kryzys społeczny i polityczny państw hellenistycznych .............. 325
Sytuacja Egiptu w II i I wieku — 326. Państwo Seleucydów w II i I wieku p.n.e. — 329. Macedonia i miasta-państwa
greckie — 229. Rozwój walki klasowej w państwach hellenistycznych w II i I wieku p.n.e. — 330. Sytuacja polityczna
w Azji Przedniej w końcu III wieku p.n.e. — 331. Sytuacja na Półwyspie Bałkańskim. Pierwsze starcia Macedonii z Rzy-
mem — 334. Egipt traci swe posiadłości zewnętrzne — 337. Druga wojna macedońska — 338. „Wyzwolenie" Grecji —
338. Wojna Antiocha III z Rzymem i jej następstwa — 340.
4. Penetracja Rzymu na obszar śródziemnomorski. Ruchy ludowe II—I wieku p.n.e. ..... 342
Zaostrzenie kryzysu państw hellenistycznych — 342. Upadek państwa macedońskiego — 342. Walka mas ludowych
Grecji i Macedonii przeciwko władzy rzymskiej — 344. Rodos i jego stosunki z Rzymem. Rozkwit wyspy Delos — 345.
Pergamon w II wieku p.n.e. Powstanie Arystonikosa — 346. Kapadocja i Pont — 347. Sytuacja polityczna Egiptu. Wy-
prawa Antiocha IV na Egipt — 348. Walka Judei przeciwko władzy Seleucydów — 350. Kryzys polityczny państwa Se-
leucydów — 351. Rozpadnięcie się państwa Seleucydów i przekształcenie go w prowincję rzymską — 352. Zaostrzenie
walki społecznej i dynastycznej w Egipcie — 353. Ingerencja Rzymu. Rozpad państwa Ptolemeuszy — 354.

5. Arabia i Etiopia .............
Arabia w III—I wieku p.n.e. — 355. Państwo meroickie — 356.

355

6. Ideologia i kultura hellenistyczna w II i I wieku p.n.e. .............. 359
Filozofia — 359. Nauki przyrodnicze — 361. Historiografia Polibiusza — 362. Literatura piękna i sztuki plastyczne — 365.
Synkretyzm religijny i mesjanizm — 366.
Rozdział XI. ZAOSTRZENIE WALKI KLASOWEJ W PAŃSTWIE RZYMSKIM. POWSTANIA
NIEWOLNIKÓW. ........................... 368
1. Rozkwit niewolniczego sposób a produkcji w Rzymie ............... 368
Trzecia wojna punicka. Podbój Hiszpanii — 368. Rozwój niewolnictwa w Rzymie. Koncentracja ziemi i powstanie laty-
fundiów — 369. Rozwój handlu i kapitału lichwiarskiego — 374. Rzym a prowincje — 375. Walka klasowa w społeczeń-
stwie rzymskim w II wieku p.n.e. — 376.

2. Powstania niewolników w połowie II wieku p.n.e. Ruchy agrarne plebsu rzymskiego ....
Pierwsze powstanie niewolników na Sycylii — 377. Ruchy niewolnicze w innych krajach śródziemnomorskich — 378.
Przesłanki ruchu Grakchów — 378. Tyberiusz Grakchus—379. Trybunat Gajusza Grakchusa — 381. Wyniki działal-
ności Grakchów — 382. Walka optymatów i popularów. Wojna z Jugurtą — 383. Reforma wojskowa Mariusza — 384.

377

982

3. Wzrost ruchu narodowego na Sycylii i w Italii. Walka ludów wschodniej połaci obszaru śródziem-
nomorskiego przeciwko ekspansji rzymskiej .................. 385
Drugie powstanie niewolników na Sycylii — 385. Ruch Saturnina — 386. Wojna sojusznicza — 387. Walka zwolenni-
ków Mariusza i Sulli — 389. Zmiana sytuacji na Wschodzie. Rozkwit królestwa Pontu — 390. Pierwsza wojna Mitry-
datesa z Rzymem — 391.
4. Kryzys republiki. Wielkie powstanie niewolników pod wodzą Spartakusa ........ 393
Dyktatura Sulli — 393. Powstanie Lepidusa. Wojna z Sertoriuszem — 394. Powstanie Spartakusa — 395.
Rozdział XII. UPADEK REPUBLIKI W RZYMIE .................. 400
1. Państwo rzymskie w I wieku p.n.e. ..................... 400
2. Pierwszy triumwirat .......................... 401
Konsulat Krassusa i Pompejusza. Ustawa Aulusa Gabiniusza — 402. Trzecia wojna Mitrydatesa z Rzymem — 403. Pom-
pejusz na Wschodzie — 404. Projekt ustawy Serwiliusza Rullusa. Spisek Katyliny — 406. Pierwszy triumwirat — 408.
Plemiona celtyckie w I wieku p.n.e. Początek działań wojennych Cezara w Galii — 409, Walka stronników Cezara i Pom-
pejusza w Rzymie — 409. Podbój Galii — 410. Rozpadniecie się triumwiratu. Wielkie powstanie w Galii — 411.
3. Dyktatura Cezara ........................... 412
Walka o władzę między Pompejuszem i Cezarem — 412. Polityka Cezara — 415.
4. Wojny domowe lat czterdziestych i trzydziestych I wieku p.n.e. ........... 417
Optymaci i cezarianie — 417. Drugi triumwirat — 419. Brutus i Kasjusz na Wschodzie. Bitwa pod Filippi — 420. Wojna
peruzyńska i walka z Sekstusem Pompejuszem — 420. Walka między Antoniuszem i Oktawianem. Zakończenie wojny
domowej — 422. Przyczyny upadku republiki — 424.
5. Kultura rzymska okresu republikańskiego ................... 424
Rozwój prawa i retoryki — 427. Publicystyka i historiografia — 428. Poezja epicka. Komedia. Liryka — 429. Cyrk. Teatr —
429. Architektura i sztuki plastyczne — 431.
Rozdział XIII. ROZWÓJ NIEWOLNICTWA W KRAJACH ŚRÓDZIEMNOMORSKICH, NA KAU-
KAZIE I W AZJI ŚRODKOWEJ. PLEMIONA AZJI CENTRALNEJ ........ 433
1. Państwo scytyjskie na Krymie ....................... 433
Scytowie i Sarmaci — 433, Państwo Scytów na Krymie — 434. Olbia w IV—II wieku p.n.e, —437. Chersonez i jego
walki ze Scytami — 438.
2. Państwo bosporańskie w III—I wieku p.n.e. .................. 440
Bospor w końcu IV wieku p.n.e. — 440. Rozwój wytwórczości rzemieślniczej i handlu — 441. Wewnętrzne i zagraniczne
stosunki Bosporu w pierwszej połowie III wieku p.n.e. — 443. Upadek Bosporu. Powstanie Saumakosa — 443. Północne
wybrzeże Morza Czarnego pod panowaniem Mitrydatesa Eupatora — 445. Kultura królestwa bosporańskiego — 445.
3. Kolchida, Iberia i Albania w III—I wieku p.n.e. ................ 448
Kolchida w III—I wieku p.n.e. — 448. Iberia w III—I wieku p.n.e. — 449. Media Atropatene i Albania w III—I wieku
p,n.e. — 450. Walka ludów Kaukazu z agresją Rzymian — 452.
4. Armenia w III—I wieku p.n.e. ...................... 452
Armenia w państwie Aleksandra Macedońskiego i Seleucydów — 452. Utworzenie niezależnych państw armeńskich —
453. Państwo Tigranesa II — 455. Ustrój społeczny i polityczny Armenii w I wieku p.n.e.—456. Wojny Armenii z Rzy-
mem, Kampania Lukullusa — 457. Narastanie sprzeczności wewnętrznych w Armenii i podbicie jej przez Rzym — 458.
Kultura i religia Armenii — 459.
5. Baktria i Partia w III—I wieku p.n.e. .................... 459
Azja Środkowa w systemie państw Aleksandra Macedońskiego i Seleucydów — 459. Powstanie państwa grecko-baktryj-
skiego i partyjskiego — 460. Baktria w drugiej połowie III i w II wieku p.n.e. — 463. Upadek państwa grecko-baktryj-
skiego i podbój Baktrii przez Tocharów — 465. Wzrost sil państwa partyjskiego w II wieku p.n.e. — 466. Walka Par-
tów z nomadami Azji Środkowej i rozszerzenie posiadłości partyjskich na zachodzie — 467. Ustrój społeczny państwa
partyjskiego — 469. Miasta — 469. Ustrój państwowy — 470. Kultura i religia państwa Fartów — 471. Stosunki zagra- •
niczne Partii w I wieku p.n.e. Pierwsze starcia z Rzymem — 473. Kampania Krassusa i jej następstwa—474.
6. Plemiona i ludy Azji Centralnej ...................... 475
Koczownicy Azji Centralnej — 475. Hunowie — 476. Powstanie „imperium Hunów" — 478. Wusunowie — 479. Upa-
dek potęgi Hunów — 480. Turkiestan Wschodni — 481. Fergana — 481. Chorezm — 482. Stosunki między państwami
Azji Środkowej a Chinami — 484.
983

Część III
LUDY I PAŃSTWA AZJI WSCHODNIEJ i POŁUDNIOWEJ
(V WIEK P.N.E. —IV WIEK N.E.)
Rozdział XIV. CHINY W V—III WIEKU P.N.E. ................

489

1. Rozwój stosunków spoleczno-ekonomicznych .................. 489
Rozwój rolnictwa — 490. Rozwój rzemiosł i kopalnictwa — 492. Rozwój handlu. Wzrost znaczenia miast — 493. Wzrost
eksploatacji ludności rolniczej. Rozwarstwienie społeczeństwa — 495. Wzrost niewolnictwa — 498. Rozwój niewolnictwa
prywatnego. Wykorzystanie pracy niewolniczej — 499. Wzrost przeciwieństw klasowych — 500. Powstanie kierunków
ideologicznych: taoizmu, konfucjanizmu i szkoły „legistów" — 501,
2. Walka o hegemonię polityczną. Wzrost potęgi państwa Ts'in ............ 502
Sytuacja polityczna Chin w V—IV wieku p.n.e. — 502. Tendencja do utworzenia imperium chińskiego — 504. Wzrost
. potęgi państwa Ts'in. Reformy Szang Janga — 505. Ocena reform Szang Janga przez historiografię nowożytną i ogólna
charakterystyka jego epoki — 507. Podboje państwa Ts'in — 508.
3. Ideologia i kultura Chin w V—III wieku p.n.e. ................. 510
Rozwój nauk przyrodniczych i filozofii — 510. Materialistyczna filozofia Jang Czu — 512. Walka materializmu z idea-
lizmem w filozofii — 513. Literatura. Twórczość Ts'ii Jiiana — 514.
Rozdział XV. CHINY OD KOŃCA III DO POCZĄTKU I WIEKU P.N.E. ......... 516

1. Powstanie cesarstwa Ts'in

516

Powstanie cesarstwa. Podboje Szy Huang-ti — 516. Budowa Wielkiego Muru chińskiego — 517. Polityka umacniania
i centralizacji cesarstwa — 519. Działalność Szy Huang-ti w zakresie budownictwa — 520. Walka ugrupowań w łonie
klasy panującej — 521. Ruina wolnych wytwórców. Wzrost niewolnictwa — 521. Historyczne znaczenie cesarstwa Ts'in —
522.
2. Obalenie dynastii Ts'in. Walka klasy panującej o przywrócenie cesarstwa ........ 523
Bunty Cz'en Szenga i Wu Kuanga. Obalenie dynastii Ts'in —'- 523. Walka o tron cesarski — 524. Polityka wewnętrzna
Liu Panga — 524. Zdławienie buntu wangów i umocnienie jedności cesarstwa — 526.
3. Stosunki spoleczno-gospodarcze cesarstwa Hań w II—I wieku p.n.e. ......... 528
Rozwój rolnictwa — 528. Różnice w rozwoju poszczególnych rejonów cesarstwa Hań — 530. Wzrost i specjalizacja pro-
dukcji rzemieślniczej — 531. Rozwój handlu i stosunków towarowo-pieniężnych — 532. Rozwój niewolnictwa i jego
źródła — 535. Wykorzystanie pracy niewolników — 536. Sytuacja rolników-członków wspólnot — 537.
4. Rozkwit cesarstwa wcześniejszej dynastii Han .................. 539
Centralizacja cesarstwa Han za Wu-ti — 539. Uznanie konfucjanizmu za ideologię panującą — 540. Wzrastające wpły-
wy warstw kupiecko-lichwiarskich — 541. Początek wojen z Hunami — 542. Misja Czang Ts'iena. Walka o „wielką
drogę jedwabną" — 543. Wyprawa na Ferganę. Stosunki handlowe i kulturalne Chin z ludami Azji Środkowej — 544.
Wojny Wu-ti na południu i północo-wschodzie — 545. Wzrost ciężarów podatkowych za rządów Wu-ti. Powstanie
ludowe — 547.
Rozdział XVI. CHINY W OKRESIE OD POŁOWY I WIEKU P.N.E. DO II WIEKU N.E. ... 549
1. Zaostrzenie się przeciwieństw klasowych w Chinach za ostatnich cesarzy wcześniejszej dynastii Hań 549
Stosunki zewnętrzne cesarstwa Hań w I wieku p.n.e. — 459. Wzrost wielkiej własności rolnej i niewolnictwa. Zaostrze-
nie się przeciwieństw społecznych — 550. Powstania wolnej biedoty i niewolników — 551. Zarządzenie ograniczające
liczbę niewolników i powierzchnie gruntów, znajdujących się w rękach wielkich właścicieli — 552.
2. Reformy Wang Manga i powstanie „Czerwonych Brwi" .......'....... 553
Przewrót państwowy Wang Manga i polityka reform — 553. Ruchy ludowe. „Czerwone Brwi" — 556. Stłumienie po-
wstań ludowych. Przyczyny ich klęski — 557.
3. Stosunki społeczne w Chinach w czasach późniejszej dynastii Hań .......... 558
Polityka wewnętrzna Kuang Wu-ti — 558. Wzrost potęgi zewnętrznej cesarstwa Hań — 559. Handel międzynarodowy —
560. Zmiana struktury gospodarczej Chin w I—II wieku — 561.
984

4. Ideologia i kultura Chin w okresie dynastii Hań ................ 564
Rozwój nauk przyrodniczych i ścisłych — 565. Sztuki plastyczne i architektura — 566. Sztuka zdobnicza — 568. Rozwój
pisma i literatury — 569. Sy-ma Ts'ien — 572. Pan Ku — 572. Rozwój filozofii materialistycznej. Wang Cz'ung — 573.
Konfucjanizm — 574. Filozofia taoistyczna i religia taoizmu — 575. Rozpowszechnienie się buddyzmu — 576.
5. Powstanie „Żółtych Turbanów" i upadek cesarstwa Hań .............. 576
Osłabienie potęgi militarnej państwa Hań — 576. Upadek ekonomiczny. Rozrost gospodarki naturalnej — 577. Zaostrze-
nie walki klasowej. Sprzeczności w łonie klasy panującej — 578. Powstanie „Żółtych Turbanów" i inne powstania z końca
II wieku n.e. —579. Upadek późniejszej dynastii Hań — 581. Ogólny charakter powstań z końca II wieku n.e. i ich
znaczenie historyczne — 582.
Rozdzial XVII. INDIE W WIEKACH VI—II P.N.E. .................. 584
1. Utworzenie państwa Maurjów ....................... 584
Indie północne w VI—IV wieku p.n.e. — 584. Najazd Aleksandra Macedońskiego — 586. Utworzenie imperium Maur-
jów — 587.
2. Ustrój społeczno-gospodarczy imperium Maurjów ................ 588
Rozwój rolnictwa, rzemiosła i handlu — 589. Miasto staroindyjskie — 590. Niewolnictwo — 591. Indyjska wspólnota
wiejska — 593. Ustrój państwowy — 594. Religia: buddyzm i dżinizm — 596.
3. Państwo Maurjów w wiekach III—II p.n.e. .................. 598
Imperium Maurjów za panowania Asioki — 598. Rozpad imperium Maurjów — 599. Państwa Indii południowych — 600.
Rozdzial XVIII. INDIE OD I WIEKU P.N.E. DO V WIEKU N.E. ............ 602
1. Indie za panowania Kuszanów i dynastii Guptów ................ 602
KUszanowie w Indiach — 602. Rozpadnięcie się państwa Kuszanów — 605. Państwo Guptów — 605. Państwa Indii
południowych — 606.
2. Ustrój społeczno-gospodarczy Indii ..............."...... 606
Rozwój życia gospodarczego — 606. Stosunki społeczne — 607. Początek upadku buddyzmu — 609. Kształtowanie się
ustroju kastowego — 610.
3. Ideologia i kultura starożytnych Indii .................... 612
Walka między idealizmem a materializmem w staroindyjskie j filozofii — 612. Matematyka. Nauki przyrodnicze — 614.
Języki i pismo starożytnych Indów — 615. Literatura i sztuki plastyczne — 616. Wpływ kultury indyjskiej na kraje są-
siednie— 618.
Rozdzial XIX. KSZTAŁTOWANIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA KLASOWEGO I PAŃSTW U LUDÓW
KOREI, JAPONII, INDOCHIN, INDONEZJI I CEJLONU ............ 619
1. Korea ............................... 619
Najdawniejsze dzieje Korei — 619. Związki plemienne i powstanie pierwszych państw — 620. Państwa koreańskie w pierw-
szych wiekach n.e. — 621.
2. Japonia ............................... 622
Neolit i użytkowanie metali — 622. Ustrój rodowy i jego rozkład — 623,
3. Indochiny .............................. 624
Powstanie państw o ustroju niewolniczym w Indochinach północno-wschodnich — 626. Podbój Namwietu przez Chi-
ny — 628. Plemiona Szan, Thai, Lao — 628. Birmańczycy w zachodnich Indochinach — 629. Państwo mon-khmerskie
w południowych Indochinach — 629. Funan — 630. Czampa—631.
4. Indonezja ............................... 631
Najdawniejsi mieszkańcy Indonezji — 631. Gospodarka i ustrój społeczny Indonezyjczyków — 632. Imigracja indyjska
i powstanie państw indonezyjskich — 634.
5. Cejlon ............................... 635
Dane o najdawniejszych dziejach Cejlonu — 635. Imigracja indyjska. Najstarsze państwa — 635. Rozpowszechnienie
buddyzmu na Cejlonie—636. Cejlon od II wieku p.n.e. do IV wieku n.e. — 636.
985

Część IV
MOCARSTWA, LUDY I PLEMIONA O USTROJU NIEWOLNICZYM W EUROPIE,
AZJI PRZEDNIEJ I ŚRODKOWEJ (I —III WIEK N.E.)
Rozdział XX. WCZESNE CESARSTWO RZYMSKIE ................. 641
1. Charakter klasowy i ustrój polityczny wczesnego cesarstwa ............. 641
Społeczna podstawa pryncypatu. Stan senatorski — 642. Ekwici — 643. Plebs — 644. Niewolnicy i wyzwoleńcy — 645.
Ustawy rodzinne — 646. Wojsko — 647. Pryncypat jako forma ustroju państwowego — 647.
2. Italia i prowincje w okresie powstania pryncypatu ................ 650
Gospodarka rolna i życie miejskie w Italii — 650. Prowincje^ kolonie i municypia — 652. Sytuacja w prowincjach. Po-
wstania ludowe — 656. Powstanie Cherusków i bitwa w Lesie Teutoburskim — 657. Polityka zagraniczna. Plemiona i pań-
stwa zależne — 658, Wyniki rządów Augusta — 659.
3. Ideologia społeczeństwa rzymskiego w okresie powstania pryncypatu. Literatura rzymska . . 660
Ideologia pryncypatu — 660. Poeci rzymscy. Wergiliusz — 661. Horacy — 662. Popularność poezji w Rzymie. Elegie.
Owidiusz — 663. Proza. Ogólny charakter literatury „złotego wieku" — 664.
4. Cesarstwo rzymskie w I wieku n.e. (do lat siedemdziesiątych) ............ 664
Cesarze a senat — 664.
5. Stosunki społeczne i życie polityczne cesarstwa ................. 667
Niewolnictwo i bunty niewolników — 667. Upadek latyfundiów — 670. Stosunki miejskie w Rzymie i w Italii — 671.
6. Sytuacja w prowincjach. Ruchy ludowe .................... 675
System niewolnictwa i ustrój miast w prowincjach — 675. Powstania w zachodnich prowincjach — 678. Prowincje
wschodnie i państwa zależne — 679.
7. Armia i polityka zagraniczna ....................... 681
Bunt legionów germańskich i panońskich — 681. Polityka zagraniczna za rządów dynastii julijsko-klaudyjskiej — 682.
Stosunki Rzymu z państwami i plemionami Arabii — 683.
8. Wydarzenia lat 66—69 i koniec dynastii julijsko-klaudyjskiej ............ 685
Powstanie w Judei — 685. Wojna domowa — 686. Bunty Aniketa i Cywilisa. Stłumienie powstania w Judei — 687.
Znaczenie wydarzeń 68 i 69 r. n.e. — 688.
Rozdział XXI. CESARSTWO RZYMSKIE U SZCZYTU SWEJ POTĘGI .......... 689
1. Cesarstwo rzymskie w drugiej połowie I wieku i w II wieku n.e. .......... 689
Cesarstwo rzymskie jako organ panowania właścicieli niewolników na obszarze śródziemnomorskim — 689. Nowa ary-
stokracja i wzmocnienie władzy cesarskiej — 693. Wojsko w drugiej połowie I wieku i w II wieku n.e. — 694
2. Ustrój społeczno-gospodarczy cesarstwa w drugiej połowie I wieku i w II wieku n.e. . . . 695
Przemiany ekonomiczne — 695. Zmiany w sytuacji niewolników—699. Kolonat — 700. Sytuacja w Italii — 702.
3. Prowincje zachodnie w drugiej połowie I wieku i w II wieku n.e. .......... 702
Ogólne cechy rozwoju prowincyj. Brytania, Galia, Hiszpania — 702. Prowincje afrykańskie — 705. Prowincje bałkańsko-
naddunajskie — 707.
4. Prowincje wschodnie w drugiej połowie I i w II wieku n.e. ............ 708
Ogólne cechy rozwojowe prowincji wschodnich. Azja Mniejsza i Achaja — 708. Syria, Egipt — 709. Osłabienie cesar-
stwa. Woiny z Markomanami — 711.
5. Ideologia i kultura społeczeństwa rzymsKiego w l—li wieku n.e. . . ... 712
Ogólne cechy kultury antycznej w okresie wczesnego cesarstwa — 712. Tendencje polityczne w literaturze I i II wieku —
713. Lukian — 716. Filozofia — 717. Ideologia mas ludowych — 719.
6. Prądy religijne i wczesne chrześcijaństwo ................... 720
Powstanie chrześcijaństwa — 720. Ewangeliczny mit o Chrystusie. Powstanie literatury chrześcijańskiej — 722. Pier-
wotne chrześcijaństwo i jego ewolucja — 722. Powstanie Kościoła chrześcijańskiego — 724.
986

Rozdział XXII. ROZWÓJ USTROJU NIEWOLNICZEGO W AZJI ŚRODKOWEJ I ZACHODNIEJ,
NA ZAKAUKA.ZIU I NA PÓŁNOCNYM WYBRZEŻU MORZA CZARNEGO ORAZ PO-
CZĄTEK ROZKŁADU TEGO USTROJU .................. 726
1. Królestwo Kuszanów .......................... 726
Powstanie królestwa Kuszanów — 726. Królestwo Kuszanów za Kadfizesa II i Kaniszki — 727. Ustrój społeczno-go-
spodarczy państwa Kuszanów — 728. Rozwój handlu międzynarodowego w Azji Środkowej — 729. Synkretyzm w dzie-
dzinie kultury i religii. Rola buddyzmu — 730. Upadek państwa kuszańskiego — 731.
2. Azja Środkowa w okresie rozkwitu państwa Kuszanów .............. 732
Chorezm — 732. Czacz, Fergana, Sogdiana — 733. Baktria — 733. Hunowie w I i II wieku n.e. — 733.
3. Walka Partii z Rzymem w drugiej połowie I wieku p.n.e. ............. 734
Partia i Rzym w połowie I wieku p.n.e. — 734. Kampania Pakora i Labienusa — 734. Kampanie Antoniusza — 735.
4. Partia w I wieku n.e. .......................... 736
Ostatni członkowie dynastii grecko-macedońskich we wschodnim Iranie i Azji Środkowej — 736. Nowe państwa we
wschodnim Iranie. Początek upadku Partii — 736. Stosunki z Rzymem — 737.
5. Rozkład i upadek królestwa partyjskiego ................... 738
Upadek Partii — 738. Ideologia i kultura — 739.
6. Armenia w drugiej połowie I wieku p.n.e. i w pierwszej połowie I wieku n.e. ...... 740
Walka z Rzymem. Koniec Artaszydów — 740. Przemiany społeczne. Początek rozkładu niewolnictwa — 741. Stosunki
zewnętrzne Armenii. Wzrost wpływów arystokracji — 742.
7. Armenia za Arsacydów .......................... 743
Armenia na przełomie I i II wieku n.e. — 743. Armenia a upadek państwa Arsacydów partyjskich — 744. Kultura Ar-
menii za Arsacydów — 745.
8. Kolchida, Iberia i Albania w I—II wieku n.e. ................. 746
Kolchida pod panowaniem Rzymu — 746. Upadek Kolchidy. Nowe nazwy etniczne — 746. Rozkwit Iberii. Stosunki
z Rzymem — 747. Iberia w II wieku n.e. Zmiany w ustroju społecznym — 748. Kultura — 749. Albania w I i II wieku
n.e. — 750.
9. Północne wybrzeże Morza Czarnego w I i II wieku n.e. ............. 751
Ustrój społeczno-gospodarczy i polityczny — 751. Stosunki Rzymu z krajami północnych wybrzeży Morza Czarnego
w I wieku n.e. — 753. Wzrost sił państwa bosporańskiego w II wieku n.e. — 755. Ideologia. Wpływy sarmackie i trac-
kie na społeczeństwo Bosporu — 756. Królestwo scytyjskie w I i II wieku n.e. — 757.
Rozdział XXIII. ROZKŁAD USTROJU WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ WŚRÓD PLEMION EUROPY
I SYBERII (WIEK I—III N.E.) ...................... 758
1. Celtowie i Germanowie ......................... 758
Celtowie — 758. Germanowie. Ich ustrój społeczno-gospodarczy — 759. Stosunki Germanów z imperium rzymskim.
Granica na Renie i Dunaju — 760.
2. Plemiona naddunajskie i królestwo Decebala .................. 762
Plemiona naddunajskie. Dakowie — 762. Królestwo Decebala — 763.
3. Plemiona prasłowiańskie ......................... 764
Źródła dotyczące dawnych Słowian — 764. Jezyk starosłowiański — 765. Źródła archeologiczne — 765. Zachodnia słowiań-
szczyzna w I—IV wieku — 766. Słowianie wschodni — 769. Kultura czerniachowska — 770.
4. Plemiona Europy północno-wschodniej .................... 772
Plemiona bałtyckie — 772. Plemiona ugrofińskie — 773.
5. Sarmaci. Plemiona północnego Kaukazu .................... 775
Sarmaci — 775. Plemiona Kaukazu północnego. Gospodarka i ustrój społeczny — 776. Napór plemion północnokauka-
skich na Zakaukazie i Azję Przednią — 777.
6. Plemiona północnego Kazachstanu i Syberii .................. 777
Plemiona Ałtaju i Kotliny Minusińskiej — 778. Plemiona Dalekiego Wschodu — 781.
987

Część V
PÓŹNE CESARSTWO RZYMSKIE. UPADEK USTROJU NIEWOLNICZEGO
Rozdział XXIV. KRYZYS USTROJU NIEWOLNICZEGO W CESARSTWIE RZYMSKIM .... 787
1. Ustrój społeczno-ekonomiczny cesarstwa rzymskiego w III wieku n.e. ......... 787
Narastanie kryzysu formacji niewolniczej — 787. Zaostrzenie się przeciwieństw społecznych — 789, Walka polityczna.
Rola armii — 790.
2. Wojna domowa 193—197 roku. Septymiusz Sewerus i jego następcy ......... 792
Imperium rzymskie w końcu II wieku n.e. — 792. Dynastia Sewerów — 793.
3. Kryzys polityczny imperium ....................... 797
Pogorszenie się sytuacji imperium u schyłku rządów Aleksandra Sewera — 797. Kryzys cesarstwa. Prześladowania chrze-
ścijan i wzmocnienie Kościoła — 798. Galienus i okres „trzydziestu tyranów" — 800. Państwo galijskie i królestwo Pal-
myry — 801. Początek ruchu Bagaudów — 801. Cesarze „iliryjscy"—802. Powstania ludowe. Koniec kryzysu III wie-
ku — 803.
4. Wprowadzenie dominatu ......................... 804
Dioklecjan. Stłumienie ruchów ludowych — 804. Reforma administracyjna i wojskowa — 805. Ustawy spoleczno-eko-
nomiczne. Edykt o cenach — 806. Prześladowania manichejczyków i chrześcijan. Abdykacja Dioklecjana. — 808.
5. Ideologia i kultura cesarstwa rzymskiego w III wieku ............... 809
Ogólny charakter kultury w III wieku. Prawo rzymskie — 809. Religia i filozofia — 809. Plotyn i neoplatonizm — 813.
Wzrost znaczenia chrześcijaństwa — 814.
Rozdział XXV. ROZKŁAD I UPADEK USTROJU NIEWOLNICZEGO W AZJI ŚRODKOWEJ, IRA-
NIE, NA KAUKAZIE I NA PÓŁNOCNYCH WYBRZEŻACH MORZA CZARNEGO ... 815
1. Azja Środkowa w III i IV wieku n.e. .................... 815
Rozpad królestwa kuszańskiego. Rozbicie polityczne Azji Środkowej — 815. Chorezm — 816. Gospodarka i ustrój spo-
łeczny Azji Środkowej w III i IV wieku n.e. Ustrój polityczny — 819. — Kultura — 819.
2. Iran Sasanidów w III i IV wieku n.e. .................... 820
Fars — 820. Powstanie państwa Sasanidów. Ustrój społeczny — 821. Ujarzmienie wolnych chłopów. Położenie rzemieślni-
ków — 822. Organizacja stanowa. Ustrój państwowy — 823. Zoroastryzm — 824. Walka religijna. Manicheiznl — 825.
Walka państwa Sasanidów z Rzymem — 826. Najazdy koczowników (V wiek). Kryzys państwa Sasanidów i ruch ludo-
wy — 827.
3. Armenia w III i IV wieku ........................ 828
Natarcie sasanidzkiego Iranu na Armenię — 828. Umocnienie się chrześcijaństwa — 829. Ustrój społeczny i organizacja
stanowa — 830. Chłopi. Niewolnicy — 832. Miasta. Rzemiosło, handel — 833. Zaostrzenie walki klasowej. Ruchy here-
tyckie — 834. Zmiany w ustroju politycznym — 834. Wznowienie walki z Iranem. Bunty nahararów — 835. Polityka
wewnętrzna króla Paposa. Rozbiór Armenii — 836. Kultura Armenii w III i IV wieku — 837.
4. Kartli w III i IV wieku ........................ 838
Polityka królów Kartli w IV wieku. Przyjęcie chrześcijaństwa — 839. Podział Kartli i zabór perski. Wzrost znaczenia
Tbilisi. — 839. Przemiany społeczne w Kartli w III i IV wieku — 840. Pismo gruzińskie. Literatura i sztuka — 841.
5. Łazika w III i IV wieku ......................... 842
6. Albania kaukaska w III i IV wieku ..................... 843
7. Rozkład ustroju niewolniczego w północnych krajach czarnomorskich ......... 845
Upadek ekonomiczny i kulturalny — 845. Najazdy Gotów — 846. Królestwo bosporańskie w III i IV wieku — 847.
Ostateczny upadek i zagłada królestwa bosporańskiego — 848.
Rozdział XXVI. ZWIĄZKI PLEMION I ICH ROLA HISTORYCZNA W UPADKU USTROJU NIE-
WOLNICZEGO ............................ 849
1. Koczownicy stepów azjatyckich ....................... 849
Znaczenie najazdów „barbarzyńskich" — 849. Wędrówki koczowników w III wieku n.e. Cesarstwo Ts'in i późne cesars-
stwo rzymskie — 850. Państwo Żuan-Żuanów — 851. Heftalici — 851.
988

2. Alanowie. Walka Alanów z Hunami ..................... 853
Powstanie związku plemiennego Alanów — 853. Najazdy Alanów na Zakaukazie i Azję Przednią. Ich wędrówka na
zachód — 855. Najazd Huńów na Europę — 855.
3. Plemiona europejskie .......................... 856
Germanowie — 856. Plemiona skandynawskie — 857. Germańskie związki plemienne w Europie środkowej — 859. Ple-
miona obszarów naddunajskich i Europy wschodniej. Gotowie w krajach czarnomorskich — 859. Słowianie — 860. Wal-
ka plemion Europy środkowej i wschodniej z cesarstwem rzymskim—861.
Rozdział XXVII. PÓŹNE CESARSTWO RZYMSKIE. UPADEK USTROJU NIEWOLNICZEGO . . 863
1. Ustrój społeczno-gospodarczy i polityczny późnego cesarstwa rzymskiego ........ 863
Położenie mas pracujących —863. Upadek miast — 865. „Barbaryzacja" armii — 865. Rozwój wielkiej własności ziem-
skiej — 866. Specyficzny rozwój prowincji zachodnich i wschodnich — 868. Ustrój polityczny późnego cesarstwa — 871.
2. Edykt mediolański i przekształcenie chrześcijaństwa w religię państwową ........ 871
Edykt mediolański i opieka nad Kościołem — 871. Arianizm — 872. Donatyści i agonistycy — 874.
3. Cesarstwo rzymskie w drugiej połowie IV wieku ................ 874
Walki domowe między następcami Konstantyna — 874. Konstancjusz i Julian. Wojny z „barbarzyńcami" — 875. Poli-
tyka Juliana — 876.
4. Nowe natarcie „barbarzyńców" na imperium. Ruchy ludowe. Upadek cesarstwa rzymskiego . . 877
Związki plemion — 877. Ruchy ludowe.— 877. Powstanie Firmusa — 880. Powstanie Gotów nad Dunajem — 882. Pa-
nowanie Teodozjusza. Ostateczny podział cesarstwa rzymskiego na zachodnie i wschodnie — 883. Upadek cesarstwa
zachodniorzymskiego — 884.
5. Ideologia i kultura późnego cesarstwa. Walka między pogaństwem a chrześcijaństwem. Historio-
grafia ............................... 884
Literatura chrześcijańska i opracowanie chrześcijańskich zasad wiary — 885. Literatura piękna. Retoryka — 886.
6. Historyczne znaczenie upadku zachodniego cesarstwa rzymskiego ........... 887
Tablicachronologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 895
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 907
Indeks ................................. 935
Spis ilustracji wielobarwnych i jednobarwnych (na wklejkach) . . . . . 975
Spis map ................................ 976