Dane szczegółowe książki
Historia Rzymu / Ziółkowski, Adam (1951-)
Autorzy
Tytuł
Historia Rzymu
Tytuł oryginału
A history of Rome
Wydawnictwo
Poznań: PTPNP - Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2004
ISBN
8370634125
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
Przedmowa 11
Przedmowa do wydania polskiego 14
I. Primordia urbis 17
1. Dramatis personae: Grecy, Etruskowie, Latynowie 17
1.1. Przybycie Greków a początek cywilizacji w Italii 17
1.2. „Protourbanizacja" villanovańska 20
° Protourbanizacja villanovańska a kwestia pochodzenia Etrusków 24
1.3. „Protourbanizacja" Latium 27
2. Początki Rzymu 30
2.1. Wykopaliska w Rzymie: znaleziska 30
2.2. ... i ich interpretacje 32
2.3. Nowe odkrycia i ich konsekwencje 36
2.4. Narodziny Rzymu między tradycją antyczną a teoriami nowożytnymi 39 ° „Znak" wspólnoty miejskiej w Latium: fortyfikacje 42
2.5. „Legenda" sabińska 43
° Czyny Romulusa i kwestia wiarygodności tradycji o epoce królewskiej 45
3. Od Rzymu Romulusa ku Rzymowi Tarquiniusów 47
3.1. Struktury pierwotnego Rzymu: kurie, rody i tribus 47
3.2. Ekspansja terytorialna Rzymu za panowania pierwszych królów 50 ° Dlaczego Rzym: rola soli 52
II. Późna monarchia 54
1. Rzym Tarquiniusów 54
° „Wielki Rzym Tarąuiniusów": mit czy rzeczywistość? .... 55
1.1. Ekspansja terytorialna Miasta w czasach monarchii 56
1.2. „Wielki Rzym Tarąuiniusów": aspekt urbanistyczny 60
1.3. Rzym i Latium 63
° Góra Albańska i Lavinium: ludy latyńskie w poszukiwaniu auto-
identyfikacji 67
1.4. Tak zwany okres etruski 68
° Kondotierzy etruscy jako królowie Rzymu? Epizod Serviusa Tulliusa 70
2. Przemiany społeczne i polityczne w VI wieku przed Chr. 71
2.1. Rody i stosunki własności ziemskiej 72
° Archaiczna klientela 74
2.2. Poza systemem rodowym 76
2.3. Reformy „serwiańskie": tribus i centurie 77
° System centurialny a legion rzymski: Plinio Fraccaro i jego teza 81
5
2.4. Reformy serwiańskie i społeczeństwo rzymskie 82
° Przekształcenia monarchii w Rzymie: od królów do „tyranów". 84
III. Wczesna republika (509-396 r. przed Chr.) 87
1. Upadek monarchii i początki republiki 87
1.1. Wygnanie królów 87
° Wygnanie Tarquiniusów: przewrót wewnętrzny czy agresja z zewnątrz? 88
1.2. Instytucje i ideologia republiki in statu nascendi 89
1.3. Wczesna republika, okres walki o przeżycie? 93
2. Powstanie organizacji plebejskiej i konsolidacja arystokracji .... 96
2.1. Pierwsza secesja plebejska i dzieje plebsu do decemwiratu . . 97 ° Kim byli pierwsi plebejusze? 98
2.2. Arystokracja rodowa po wypędzeniu królów: zamknięcie czy narodziny patrycjatu? 102
2.3. Tworzenie się patrycjatu 103
° Auspicja publiczne po wygnaniu królów 104
2.4. Od lapis Satricanus do masakry nad Cremerą: zmierzch potęgi klanów 108
3. Kodyfikacja decemwiralna i nowa równowaga polityczna 111
3.1. Prawo XII Tablic i leges Horatiae Valeriae 111
3.2. Prawo XII Tablic: kto zwyciężył? 112
° Auspicja, małżeństwa i walka stanów 115
3.3. Nowa równowaga 116
° Senat za czasów wczesnej republiki: teza Tima Cornella ... 119
4. Sojusz rzymsko-latyńsko-hernicki w V wieku przed Chr. 121
4.1. Foedus Cassianum: od obrony do rekonkwisty Latium .... 121 ° Rzym - hegemon czy partner? 122
4.2. Rzym i Veii 124
IV. Podbój Italii (396-264 r. przed Chr.) 126
1. Katastrofa i odrodzenie: od zdobycia Rzymu przez Gallów do kompromisu patrycjuszowsko-plebejskiego 126
1.1. Najazd gallijski i jego konsekwencje 126
° Rozmiary klęski gallijskiej 130
1.2. Czynniki odrodzenia: asygnacja ager Feientanus Capenas i jej kon-
sekwencje 131
1.3. Historyczny kompromis: leges Liciniae Sextiae 135
° Lex Licinia Sextia de modo agrorum: wymysł starożytnych czy
niezrozumienie współczesnych? 138
2. Decydujący zwrot: aneksja Latium i Kampanii 141
2.1. Pierwsze kroki ku potędze: Rzym i jego sąsiedzi w latach 362-344 141
2.2. Sojusz z Kapuą i jego skutki: pierwsza wojna samnicka, podbój La-
tium i Kampanii 142
2.3. Organizacja zdobyczy: municipia, obywatele bez praw politycznych, kolonie latyńskie 144
6
° Rzymianie wobec swych podbojów: rewolta wojskowa 342/341 jako
starcie między „oligarchiczną" a „demokratyczną" formułą imperium 146
3. Podbój Półwyspu Apenińskiego 148
3.1. Działania wojskowe w latach 327-264 148
° Państwa italskie między Rzymianami a Samnitami 150
3.2. Wzrost demograficzny i terytorialny republiki podczas podboju
Półwyspu 152
3.3. Aneksje rzymskie: aspekt strategiczny i polityczny 155
3.4. Zyski z podbojów i narodziny wielkiej własności ziemskiej . . 159 ° Zdobycz wojenna i rozwój pojęcia manubiów 162
4. Narodziny mentalności imperialnej 164
° Imperializm rzymski jako problem historiografii nowożytnej. . 164
4.1. Moralność polityczna a logika imperialna 167
° Cudze rebelie czy rzymskie agresje: terminologia wojen zdobywczych republiki w historiografii nowożytnej 171
4.2. Rzymianie, lud przemocy 172
Zdobycie hegemonii nad światem śródziemnomorskim
(264-133 r. przed Chr.) 175
1. Rzym i Kartagina 175
1.1. Stosunki rzymsko-kartagińskie do 264 r. przed Chr. 176
° Przypadek czy nieuniknione starcie? Wybuch pierwszej wojny pu-
nickiej w historiografii antycznej i nowożytnej 178
1.2. Pierwsza wojna punicka: zdobycie panowania na morzu . ... 181 ° Początek ekspansji zamorskiej i rozwój pojęcia ziemi italskiej
(terra Italia) 184
1.3. W poszukiwaniu przeciwników: ekspansja rzymska między pierwszą a drugą wojną punicką 186
1.4. Ku nowej wojnie z Kartaginą 189
° Początki systemu prowincjonalnego 191
1.5. Druga wojna punicka: klęski, obrona, zwycięstwo 195
2. Rzym superpotęgą 199
2.1. Podbój Italii północnej 200
2.2. Rzymianie na zachodzie: podbój Hiszpanii i Gallii Transalpejskiej 203
2.3. Załatwienie starych porachunków: zniszczenie Kartaginy .... 207 ° Ceterum censeo Carthaginem esse delendam: dlaczego?. . . . 209
2.4. Najłatwiejsze ze zwycięstw: Rzym i świat hellenistyczny ... 212
3. Formy kontroli zamorskiego imperium 219
3.1. Między hegemonią a aneksjami 219
3.2. Dylematy imperium republikańskiego: casus Hiszpanii .... 223 ° Służba wojskowa obywateli w Hiszpanii 229
3.3. Rozwój systemu prowincjonalnego w II wieku przed Chr. . . . 231
3.4. Zmiany w naturze imperializmu rzymskiego w okresie ekspansji zamorskiej 234
7
VI. Społeczeństwo i państwo okresu średniej republiki 241
1. Gospodarka imperialna 242
1.1 Zyski z imperium 242
° Publikanie okresu średniej republiki 245
1.2. Nowe możliwości ekonomiczne: rolnictwo i handel 248
° Używanie i nadużywanie ager publicus przed Gracchami . . . 254
1.3. Przegrywający: natura kryzysu drobnej własności ziemskiej
w II wieku przed Chr. 256
2. Instytucje państwowe i reguły gry politycznej 258
2.1. Wstęp: koniec walki stanów 260
2.2. Suwerenny lud 265
° Jak liczni byli obywatele klasy pierwszej? 267
° Nocne zebrania, sprzysiężenia, spiski: państwo rzymskie wobec
autonomicznych zrzeszeń obywateli 271
2.3. Magistraci 272
° Zahamowanie iteracji konsulatu i tego konsekwencje 275
2.4. Trzeci organ: senat i jego kompetencje 280
° Skład senatu i problem nobilitas 285
2.5. Dynamika procesu politycznego w Rzymie 290
° Poskramianie samych siebie? Kolektywny ethos rzymskiej warstwy rządzącej po drugiej wojnie punickiej 294
VII. „Rewolucja rzymska" i upadek republiki (133-30 r. przed Chr.) 298
1. Gracchowie i złamanie republikańskiej umowy społecznej (133-91) 298
1.1. Próba Tiberiusa Graccha: argumenty zwolenników i przeciwników reformy 298
° Rzymska religia państwowa a życie polityczne 303
1.2. Działalność i śmierć Caiusa Graccha 308
° Italikowie i Rzymianie od Hannibala do Gracchów 308
° Koniec zgody: optimates i populares 316
1.3. Od Gracchów do wojny sprzymierzeńczej: Rzym w latach 120-91 317
° Caius Marius, kryzys poboru i wojsko mariańskie 319
° Zapowiedź nowych czasów: gwałt jako sposób uprawiania polityki
oraz ziemia jako wynagrodzenie dla weteranów 322
2. Nadanie obywatelstwa sprzymierzeńcom i pojawienie się wojska jako
strony w walce politycznej (lata 90-50) 325
2.1. Wojna sprzymierzeńcza i narodziny rzymskiej Italii 325
2.2. Caius Marius, Lucius Cornelius Sulla i pierwsza wojna domowa 329 ° Państwo sullańskie: jego siły i słabości 335
2.3. Państwo post-sullańskie między zwyczajnym paraliżem a nadzwyczajnymi uprawnieniami 337
° Mithradates przeciw Rzymowi, albo poczucie własnej godności
przeciw imperialnej logice superpotęgi 342
2.4. Pierwszy triumwirat, podbój Gallii i rozkład państwa sullańskiego 344
3. Od Rubikonu do Actium (49-31/30 r. przed Chr.) 352
3.1. Druga wojna domowa i dyktatura Cezara 352
3.2. Trzecia wojna domowa i ostatnie starcie dynastów wojskowych. . 354 ° Wojny domowe po śmierci Cezara: weterani przeciw warstwom
posiadającym Italii 358
VIII. August i początki pryncypatu (30 r. przed Chr.-14 r. po Chr.) 360
1. Monarchia odnowiciela republiki 360
1.1. Ku zdefiniowaniu władzy monarszej 361
° Co oznaczało odnowienie rzeczypospolitej? 365
1.2. Princeps i instytucje republikańskie 368
° Rola senatu w systemie Augusta 374
1.3. Zarządzanie imperium: „część" ludu i „część" princepsa. . . . 376
1.4. August i rzymska religia publiczna 379
2. August i społeczeństwo rzymskie 381
2.1. August i warstwy wyższe: stan senatorski i stan ekwicki. . . . 381
2.2. August i warstwy niższe 385
o Wielkość ciała obywatelskiego za Augusta 389
3. August i imperium 391
3.1. August i prowincje 391
3.2. Armia Augusta i ekspansja zewnętrzna 393
° Zatrzymanie programu podbojów Augusta 397
IX. Pryncypat i integracja imperium 399
1. Princeps i państwo 400
1.1. Zasada dynastyczna czy wybór najlepszych: sukcesja władzy
w okresie pryncypatu 400
1.2. Princeps jako głowa państwa 410
° Princeps i prawo: tak zwana klauzula dyskrecjonalna w lex de
imperio Vespasiani 412
1.3. Pozostałości republiki a arcana imperii: wojsko, lud i senat
w systemie politycznym pryncypatu 415
° Odnawianie składu senatu za czasów pryncypatu i ideologia „najjaśniejszego stanu" 421
2. Zarząd imperium od Tiberiusa do Severusów 424
2.1. Stanowiska państwowe podczas pryncypatu 425
° Funkcjonariusze senatorscy i ekwiccy: profesjonaliści czy dyletanci? 432
2.2. Zarząd prowincji 435
2.3. Italia i Rzym w okresie pryncypatu 439
° Finanse państwowe 442
2.4. Ustawodawstwo za cesarstwa 446
3. Wojsko, granice i polityka zewnętrzna 449
3.1. Armia rzymska za czasów pryncypatu 450
3.2. Polityka zewnętrzna imperium po śmierci Augusta 455
3.3. Zatrzymanie ekspansji imperialnej: wolny wybór czy konieczność? 463
9
° Cena niekonsekwencji: rzymska obecność w Brytanii 467
4. Społeczeństwo cesarstwa za pryncypatu 469
4.1. Miasta i urbanizacja 469
° Między Finleyem a archeologią: ekonomia imperium 476
4.2. Romanizacja 481
° Odnawianie składu senatu za czasów pryncypatu a romanizacja
imperium 488
4.3. Zmiany w stratyfikacji społecznej integrującego się cesarstwa . 490
4.4. Pryncypat i chrześcijanie 497
° „Zdrożny, przesadny zabobon": władza i społeczeństwo cesarstwa
przeciw chrześcijanom 503
X. Kryzys, przebudowa i podział (lata 235-395) 508
1. Czarne półwiecze: lata 235-284 509
1.1. Zapowiedzi kryzysu: nowe relacje sił pomiędzy cesarstwem a świa-
tem zewnętrznym i erozja systemu sukcesji władzy 510
° Co robić? Imperium wobec zagrożenia zewnętrznego 513
1.2. Między inwazjami a uzurpacjami: obrona imperium przez Gallie-
nusa i dzieło cesarzy wojskowych 516
° Przejęcie rządów przez wojsko i upadek legitymizmu władzy cesarskiej 521
1.3. Szacowanie strat: cesarstwo i jego społeczeństwo na początku ery Diocletiana 524
1.4. Nowa religijność i pierwsze prześladowania powszechne: chrześcijaństwo w dobie kryzysu imperium 531
2. Przebudowa i nowe imperium (lata 284-395) 536
2.1. System polityczny Diocletiana i jego rozkład: dyarchia, tetrarchia
i zwycięstwo zasady dynastycznej 537
° Co położyło kres uzurpacjom? 539
2.2. Władza cesarska od Konstantyna do podziału imperium .... 544 ° Nowy Rzym 550
2.3. Epilog. Lata 395-410: odrodzenie Wschodu i upadek Zachodu . 553
2.4. Armia rzymska od czasów Diocletiana 559
° Co się stało? 566
2.5. Instytucje nowego imperium i ich funkcjonowanie 568
2.6. Polityczne i społeczne konsekwencje powstania nowego imperium 576
2.7. Od wielkiego prześladowania do chrystianizacji imperium . . . 582 ° Cesarz-chrześcijanin i pogańskie imperium 590
Literatura 595
Spis tabel w tekście 609
Tablice chronologiczne 610
Indeks 624
Mapy 637
Przedmowa do wydania polskiego 14
I. Primordia urbis 17
1. Dramatis personae: Grecy, Etruskowie, Latynowie 17
1.1. Przybycie Greków a początek cywilizacji w Italii 17
1.2. „Protourbanizacja" villanovańska 20
° Protourbanizacja villanovańska a kwestia pochodzenia Etrusków 24
1.3. „Protourbanizacja" Latium 27
2. Początki Rzymu 30
2.1. Wykopaliska w Rzymie: znaleziska 30
2.2. ... i ich interpretacje 32
2.3. Nowe odkrycia i ich konsekwencje 36
2.4. Narodziny Rzymu między tradycją antyczną a teoriami nowożytnymi 39 ° „Znak" wspólnoty miejskiej w Latium: fortyfikacje 42
2.5. „Legenda" sabińska 43
° Czyny Romulusa i kwestia wiarygodności tradycji o epoce królewskiej 45
3. Od Rzymu Romulusa ku Rzymowi Tarquiniusów 47
3.1. Struktury pierwotnego Rzymu: kurie, rody i tribus 47
3.2. Ekspansja terytorialna Rzymu za panowania pierwszych królów 50 ° Dlaczego Rzym: rola soli 52
II. Późna monarchia 54
1. Rzym Tarquiniusów 54
° „Wielki Rzym Tarąuiniusów": mit czy rzeczywistość? .... 55
1.1. Ekspansja terytorialna Miasta w czasach monarchii 56
1.2. „Wielki Rzym Tarąuiniusów": aspekt urbanistyczny 60
1.3. Rzym i Latium 63
° Góra Albańska i Lavinium: ludy latyńskie w poszukiwaniu auto-
identyfikacji 67
1.4. Tak zwany okres etruski 68
° Kondotierzy etruscy jako królowie Rzymu? Epizod Serviusa Tulliusa 70
2. Przemiany społeczne i polityczne w VI wieku przed Chr. 71
2.1. Rody i stosunki własności ziemskiej 72
° Archaiczna klientela 74
2.2. Poza systemem rodowym 76
2.3. Reformy „serwiańskie": tribus i centurie 77
° System centurialny a legion rzymski: Plinio Fraccaro i jego teza 81
5
2.4. Reformy serwiańskie i społeczeństwo rzymskie 82
° Przekształcenia monarchii w Rzymie: od królów do „tyranów". 84
III. Wczesna republika (509-396 r. przed Chr.) 87
1. Upadek monarchii i początki republiki 87
1.1. Wygnanie królów 87
° Wygnanie Tarquiniusów: przewrót wewnętrzny czy agresja z zewnątrz? 88
1.2. Instytucje i ideologia republiki in statu nascendi 89
1.3. Wczesna republika, okres walki o przeżycie? 93
2. Powstanie organizacji plebejskiej i konsolidacja arystokracji .... 96
2.1. Pierwsza secesja plebejska i dzieje plebsu do decemwiratu . . 97 ° Kim byli pierwsi plebejusze? 98
2.2. Arystokracja rodowa po wypędzeniu królów: zamknięcie czy narodziny patrycjatu? 102
2.3. Tworzenie się patrycjatu 103
° Auspicja publiczne po wygnaniu królów 104
2.4. Od lapis Satricanus do masakry nad Cremerą: zmierzch potęgi klanów 108
3. Kodyfikacja decemwiralna i nowa równowaga polityczna 111
3.1. Prawo XII Tablic i leges Horatiae Valeriae 111
3.2. Prawo XII Tablic: kto zwyciężył? 112
° Auspicja, małżeństwa i walka stanów 115
3.3. Nowa równowaga 116
° Senat za czasów wczesnej republiki: teza Tima Cornella ... 119
4. Sojusz rzymsko-latyńsko-hernicki w V wieku przed Chr. 121
4.1. Foedus Cassianum: od obrony do rekonkwisty Latium .... 121 ° Rzym - hegemon czy partner? 122
4.2. Rzym i Veii 124
IV. Podbój Italii (396-264 r. przed Chr.) 126
1. Katastrofa i odrodzenie: od zdobycia Rzymu przez Gallów do kompromisu patrycjuszowsko-plebejskiego 126
1.1. Najazd gallijski i jego konsekwencje 126
° Rozmiary klęski gallijskiej 130
1.2. Czynniki odrodzenia: asygnacja ager Feientanus Capenas i jej kon-
sekwencje 131
1.3. Historyczny kompromis: leges Liciniae Sextiae 135
° Lex Licinia Sextia de modo agrorum: wymysł starożytnych czy
niezrozumienie współczesnych? 138
2. Decydujący zwrot: aneksja Latium i Kampanii 141
2.1. Pierwsze kroki ku potędze: Rzym i jego sąsiedzi w latach 362-344 141
2.2. Sojusz z Kapuą i jego skutki: pierwsza wojna samnicka, podbój La-
tium i Kampanii 142
2.3. Organizacja zdobyczy: municipia, obywatele bez praw politycznych, kolonie latyńskie 144
6
° Rzymianie wobec swych podbojów: rewolta wojskowa 342/341 jako
starcie między „oligarchiczną" a „demokratyczną" formułą imperium 146
3. Podbój Półwyspu Apenińskiego 148
3.1. Działania wojskowe w latach 327-264 148
° Państwa italskie między Rzymianami a Samnitami 150
3.2. Wzrost demograficzny i terytorialny republiki podczas podboju
Półwyspu 152
3.3. Aneksje rzymskie: aspekt strategiczny i polityczny 155
3.4. Zyski z podbojów i narodziny wielkiej własności ziemskiej . . 159 ° Zdobycz wojenna i rozwój pojęcia manubiów 162
4. Narodziny mentalności imperialnej 164
° Imperializm rzymski jako problem historiografii nowożytnej. . 164
4.1. Moralność polityczna a logika imperialna 167
° Cudze rebelie czy rzymskie agresje: terminologia wojen zdobywczych republiki w historiografii nowożytnej 171
4.2. Rzymianie, lud przemocy 172
Zdobycie hegemonii nad światem śródziemnomorskim
(264-133 r. przed Chr.) 175
1. Rzym i Kartagina 175
1.1. Stosunki rzymsko-kartagińskie do 264 r. przed Chr. 176
° Przypadek czy nieuniknione starcie? Wybuch pierwszej wojny pu-
nickiej w historiografii antycznej i nowożytnej 178
1.2. Pierwsza wojna punicka: zdobycie panowania na morzu . ... 181 ° Początek ekspansji zamorskiej i rozwój pojęcia ziemi italskiej
(terra Italia) 184
1.3. W poszukiwaniu przeciwników: ekspansja rzymska między pierwszą a drugą wojną punicką 186
1.4. Ku nowej wojnie z Kartaginą 189
° Początki systemu prowincjonalnego 191
1.5. Druga wojna punicka: klęski, obrona, zwycięstwo 195
2. Rzym superpotęgą 199
2.1. Podbój Italii północnej 200
2.2. Rzymianie na zachodzie: podbój Hiszpanii i Gallii Transalpejskiej 203
2.3. Załatwienie starych porachunków: zniszczenie Kartaginy .... 207 ° Ceterum censeo Carthaginem esse delendam: dlaczego?. . . . 209
2.4. Najłatwiejsze ze zwycięstw: Rzym i świat hellenistyczny ... 212
3. Formy kontroli zamorskiego imperium 219
3.1. Między hegemonią a aneksjami 219
3.2. Dylematy imperium republikańskiego: casus Hiszpanii .... 223 ° Służba wojskowa obywateli w Hiszpanii 229
3.3. Rozwój systemu prowincjonalnego w II wieku przed Chr. . . . 231
3.4. Zmiany w naturze imperializmu rzymskiego w okresie ekspansji zamorskiej 234
7
VI. Społeczeństwo i państwo okresu średniej republiki 241
1. Gospodarka imperialna 242
1.1 Zyski z imperium 242
° Publikanie okresu średniej republiki 245
1.2. Nowe możliwości ekonomiczne: rolnictwo i handel 248
° Używanie i nadużywanie ager publicus przed Gracchami . . . 254
1.3. Przegrywający: natura kryzysu drobnej własności ziemskiej
w II wieku przed Chr. 256
2. Instytucje państwowe i reguły gry politycznej 258
2.1. Wstęp: koniec walki stanów 260
2.2. Suwerenny lud 265
° Jak liczni byli obywatele klasy pierwszej? 267
° Nocne zebrania, sprzysiężenia, spiski: państwo rzymskie wobec
autonomicznych zrzeszeń obywateli 271
2.3. Magistraci 272
° Zahamowanie iteracji konsulatu i tego konsekwencje 275
2.4. Trzeci organ: senat i jego kompetencje 280
° Skład senatu i problem nobilitas 285
2.5. Dynamika procesu politycznego w Rzymie 290
° Poskramianie samych siebie? Kolektywny ethos rzymskiej warstwy rządzącej po drugiej wojnie punickiej 294
VII. „Rewolucja rzymska" i upadek republiki (133-30 r. przed Chr.) 298
1. Gracchowie i złamanie republikańskiej umowy społecznej (133-91) 298
1.1. Próba Tiberiusa Graccha: argumenty zwolenników i przeciwników reformy 298
° Rzymska religia państwowa a życie polityczne 303
1.2. Działalność i śmierć Caiusa Graccha 308
° Italikowie i Rzymianie od Hannibala do Gracchów 308
° Koniec zgody: optimates i populares 316
1.3. Od Gracchów do wojny sprzymierzeńczej: Rzym w latach 120-91 317
° Caius Marius, kryzys poboru i wojsko mariańskie 319
° Zapowiedź nowych czasów: gwałt jako sposób uprawiania polityki
oraz ziemia jako wynagrodzenie dla weteranów 322
2. Nadanie obywatelstwa sprzymierzeńcom i pojawienie się wojska jako
strony w walce politycznej (lata 90-50) 325
2.1. Wojna sprzymierzeńcza i narodziny rzymskiej Italii 325
2.2. Caius Marius, Lucius Cornelius Sulla i pierwsza wojna domowa 329 ° Państwo sullańskie: jego siły i słabości 335
2.3. Państwo post-sullańskie między zwyczajnym paraliżem a nadzwyczajnymi uprawnieniami 337
° Mithradates przeciw Rzymowi, albo poczucie własnej godności
przeciw imperialnej logice superpotęgi 342
2.4. Pierwszy triumwirat, podbój Gallii i rozkład państwa sullańskiego 344
3. Od Rubikonu do Actium (49-31/30 r. przed Chr.) 352
3.1. Druga wojna domowa i dyktatura Cezara 352
3.2. Trzecia wojna domowa i ostatnie starcie dynastów wojskowych. . 354 ° Wojny domowe po śmierci Cezara: weterani przeciw warstwom
posiadającym Italii 358
VIII. August i początki pryncypatu (30 r. przed Chr.-14 r. po Chr.) 360
1. Monarchia odnowiciela republiki 360
1.1. Ku zdefiniowaniu władzy monarszej 361
° Co oznaczało odnowienie rzeczypospolitej? 365
1.2. Princeps i instytucje republikańskie 368
° Rola senatu w systemie Augusta 374
1.3. Zarządzanie imperium: „część" ludu i „część" princepsa. . . . 376
1.4. August i rzymska religia publiczna 379
2. August i społeczeństwo rzymskie 381
2.1. August i warstwy wyższe: stan senatorski i stan ekwicki. . . . 381
2.2. August i warstwy niższe 385
o Wielkość ciała obywatelskiego za Augusta 389
3. August i imperium 391
3.1. August i prowincje 391
3.2. Armia Augusta i ekspansja zewnętrzna 393
° Zatrzymanie programu podbojów Augusta 397
IX. Pryncypat i integracja imperium 399
1. Princeps i państwo 400
1.1. Zasada dynastyczna czy wybór najlepszych: sukcesja władzy
w okresie pryncypatu 400
1.2. Princeps jako głowa państwa 410
° Princeps i prawo: tak zwana klauzula dyskrecjonalna w lex de
imperio Vespasiani 412
1.3. Pozostałości republiki a arcana imperii: wojsko, lud i senat
w systemie politycznym pryncypatu 415
° Odnawianie składu senatu za czasów pryncypatu i ideologia „najjaśniejszego stanu" 421
2. Zarząd imperium od Tiberiusa do Severusów 424
2.1. Stanowiska państwowe podczas pryncypatu 425
° Funkcjonariusze senatorscy i ekwiccy: profesjonaliści czy dyletanci? 432
2.2. Zarząd prowincji 435
2.3. Italia i Rzym w okresie pryncypatu 439
° Finanse państwowe 442
2.4. Ustawodawstwo za cesarstwa 446
3. Wojsko, granice i polityka zewnętrzna 449
3.1. Armia rzymska za czasów pryncypatu 450
3.2. Polityka zewnętrzna imperium po śmierci Augusta 455
3.3. Zatrzymanie ekspansji imperialnej: wolny wybór czy konieczność? 463
9
° Cena niekonsekwencji: rzymska obecność w Brytanii 467
4. Społeczeństwo cesarstwa za pryncypatu 469
4.1. Miasta i urbanizacja 469
° Między Finleyem a archeologią: ekonomia imperium 476
4.2. Romanizacja 481
° Odnawianie składu senatu za czasów pryncypatu a romanizacja
imperium 488
4.3. Zmiany w stratyfikacji społecznej integrującego się cesarstwa . 490
4.4. Pryncypat i chrześcijanie 497
° „Zdrożny, przesadny zabobon": władza i społeczeństwo cesarstwa
przeciw chrześcijanom 503
X. Kryzys, przebudowa i podział (lata 235-395) 508
1. Czarne półwiecze: lata 235-284 509
1.1. Zapowiedzi kryzysu: nowe relacje sił pomiędzy cesarstwem a świa-
tem zewnętrznym i erozja systemu sukcesji władzy 510
° Co robić? Imperium wobec zagrożenia zewnętrznego 513
1.2. Między inwazjami a uzurpacjami: obrona imperium przez Gallie-
nusa i dzieło cesarzy wojskowych 516
° Przejęcie rządów przez wojsko i upadek legitymizmu władzy cesarskiej 521
1.3. Szacowanie strat: cesarstwo i jego społeczeństwo na początku ery Diocletiana 524
1.4. Nowa religijność i pierwsze prześladowania powszechne: chrześcijaństwo w dobie kryzysu imperium 531
2. Przebudowa i nowe imperium (lata 284-395) 536
2.1. System polityczny Diocletiana i jego rozkład: dyarchia, tetrarchia
i zwycięstwo zasady dynastycznej 537
° Co położyło kres uzurpacjom? 539
2.2. Władza cesarska od Konstantyna do podziału imperium .... 544 ° Nowy Rzym 550
2.3. Epilog. Lata 395-410: odrodzenie Wschodu i upadek Zachodu . 553
2.4. Armia rzymska od czasów Diocletiana 559
° Co się stało? 566
2.5. Instytucje nowego imperium i ich funkcjonowanie 568
2.6. Polityczne i społeczne konsekwencje powstania nowego imperium 576
2.7. Od wielkiego prześladowania do chrystianizacji imperium . . . 582 ° Cesarz-chrześcijanin i pogańskie imperium 590
Literatura 595
Spis tabel w tekście 609
Tablice chronologiczne 610
Indeks 624
Mapy 637