Dane szczegółowe książki
Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa / Tabakowska, Elżbieta
Autorzy
Tytuł
Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa
Tytuł oryginału
Cognitive exploration of language and linguistics
Wydawnictwo
Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2001
ISBN
8370526357
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
Przedmowa .............................. 11
: Rozdział 1: Kognitywne podstawy języka: język i myśl .... 15
1.1. Wprowadzenie: systemy znaków ................ 16
1.2. Zasady strukturyzacji w języku ................. 20
1.2.1. Zasada indeksowości w języku ............. 20
1.2.2. Zasada ikoniczności w języku . ............. 24
1.2.3. Zasada symboliczności w języku ............ 30
1.3. Kategorie językowe a kategorie pojęciowe ........... 32
1.3.1. Kategorie pojęciowe ................... 32
1.3.2. Kategorie leksykalne .................. 36
1.3.3. Kategorie gramatyczne ................. 38
1.4. Podsumowanie .......................... 40
1.5. Zalecana lektura ......................... 42
1.6. Ćwiczenia i zadania ....................... 42
: Rozdział 2: Co zawierają słowa: leksykołogia .......... 45
'2.1. Wprowadzenie: słowa, znaczenia i pojęcia ........... 45
2.2. Od słów do znaczeń: semazjologia ............... 48
2.2.1. Wyrazistość: prototypowe znaczenia słów i prototypo¬we desygnaty ...................... 51
2.2.2. Relacje między znaczeniami wyrazów: sieci radialne . 53
2.2.3. Nieostrość kategorii pojęciowych i znaczeń wyrazów . 57
2.3. Od pojęć do słów: onomazjologia ................ 59
2.3.1. Wyrazistość w obrębie domeny pojęciowej: terminy po¬ziomu podstawowego .................. 60
2.3.2. Połączenia w obrębie domen pojęciowych ....... 63
2.3.2.1. Taksonomie hierarchiczne .......... 63
2.3.2.2. Metafora i metonimia ............. 64
2.3.3. Nieostrość w domenach pojęciowych: problemy takso¬nomiczne ......................... 66
2.4. Wnioski: współzależności między semazjologia i onomazjologia 68
2.5. Podsumowanie .......................... 69
Spis treści
Spis treści
2.6. Zalecana lektura . .
2.7. ćwiczenia i zadania
Rozdział 3: Wewnętrzna struktura wyrazu: morfologia . . .
3.1. Wprowadzenie: jednostki analizy morfologicznej ......
3.1.1. Morfemy główne i afiksy ...............
3.1.2. Słowotwórstwo a nadawanie nazw ..........
3.2. Kompozycja ..........................
3.2.1. Struktura wyrazów złożonych ............
3.2.2. Porównanie złożeń i konstrukcji składniowych . . .
3.2.3. Rola złożeń i zestawień w procesie nazywania rzeczy
3.3. Derywacja ...........................
3.3.1. Morfemy słowotwórcze i morfemy fleksyjne .....
3.3.2. Skąd się biorą afiksy? Gramatykalizacja ......
3.3.3. Znaczenie i produktywność afiksów .........
3.3.4. Rodzaje afiksów ....................
3.4. Różnorodność procesów słowotwórczych ...........
3.5. Fleksja .............................
3.6. Wnioski: morfologia, leksykologia i składnia .........
3.7. Podsumowanie .........................
3.8. Zalecana lektura ........................
3.9. Ćwiczenia i zadania ......................
Rozdział 4: Łączenie treści informacyjnych: składnia ....
4.1. Wprowadzenie: składnia i gramatyka ............
4.2. Schematy zdarzeń i semantyczne role ich uczestników . . .
4.2.1. Schemat „bycie" ....................
4.2.2. Schemat „wydarzenie" ................
4.2.3. Schemat „działanie" ..................
4.2.4. Schemat „doznawanie" ................
4.2.5. Schemat „posiadanie" .................
4.2.6. Schemat „przemieszczanie" ..............
4.2.7. Schemat „przekazywanie" ..............
4.3. Hierarchiczna i linearna struktura zdania ..........
4.3.1. Hierarchiczny porządek składników zdania .....
4.3.2. Podstawowe schematy zdaniowe ...........
4.4. Osadzanie zdarzeń w kontekście pragmatycznym: elementy kotwiczące w zdaniu ......................
71 •
71 1
75
75
76
80
84
84
86
4.5.
88
4.6.
89
4.7.
89
Roz
91
5.1.
91
95
97
5.2.
101
105
106
5.3.
108
108
111
112
5.4.
114
116
117
118
5.5.
119
120
122
124
5.6.
125
126
129 1 s.7
4.4.1. Funkcja komunikacyjna: powiadamianie, pytanie, roz¬kazywanie ........................
4.4.2. Stosunek mówiącego do komunikatu językowego: mo-dalność ..........................
4.4.3. Czas aktu mownego: kategoria czasu gramatycznego .
4.4.4. Relacje między zdarzeniami: aspekt dokonany ....
4.4.5. Przebieg zdarzenia: aspekt niedokonany .......
4.4.6. Kotwiczenie zdarzeń: synteza .............
Podsumowanie ..........................
Zalecana lektura .........................
Ćwiczenia i zadania .......................
Rozdział 5: Dźwięki języka: fonetyka i fonologia ........
Wprowadzenie: fonetyka i fonologia ..............
5.1.1. Pisownia a wymowa ...................
5.1.2. Symbole fonetyczne ...................
Jak powstają dźwięki mowy ...................
5.2.1. Fonacja ..........................
5.2.2. Artykulacja .......................
Spółgłoski ............................
5.3.1. Miejsca artykulacji ...................
5.3.2. Sposób artykulacji ....................
5.3.3. Artykulacje dodatkowe .................
Samogłoski ............................
5.4.1. Samogłoski podstawowe ................
5.4.2. Samogłoski polskie ...................
5.4.3. Dyftongi języka polskiego ................
Fonemy i allofony; transkrypcja fonemiczna ..........
5.5.1. Definicje .........................
5.5.2. Wariancja fakultatywna i dystrybucja komplementarna
5.5.3. Zasady transkrypcji ...................
Większe jednostki fonologiczne .................
5.6.1. Sylaba ..........................
5.6.2. Akcent, ton, intonacja ..................
Dźwięki w kontekście ......................
5.7.1. Epenteza .........................
5.7.2. Elizja ...........................
134
135
136
137
138
139
140
143
143
147
148
149
150
150
151
153
154
154
155
156
157
158
159
160
161
161
162
163
165
165
166
167
168
168
mi*'
Spis treści • spis treści
5.8.
5.9.
5.7.3. Asymilacja ......
5.7.4. Redukcja samogłosek
5.7.5. Procesy złożone . . . Podsumowanie ........
Zalecana lektura .......
5.10. Ćwiczenia i zadania
Rozdział 6: Język, kultura i znaczenie: semantyka międzykul-turowa ..................-.•••••••••••••
6.1. Wprowadzenie: relatywizm językowy a uniwersalizm . ....
6.1.1. Relatywizm językowy i kulturowy ...........
6.1.2. Elementarne jednostki semantyczne jako klucz do po¬równań międzykulturowych ..............
6.2. Wyrazy uwarunkowane kulturowo ...............
6.3. Kulturowe uwarunkowania w gramatyce ...........
6.4. Skrypty kulturowe ........................
6.5. Wnioski: język, kultura i myśl .................
6.6. Podsumowanie ...................•••••••
6.7. Zalecana lektura .........................
6.8. Ćwiczenia i zadania .......................
Rozdział 7: Działanie za pomocą słów: pragmatyka ......
7.1. Wprowadzenie: co to jest pragmatyka? .............
7.1.1. Intencja komunikacyjna i akty mowy .........
7.1.2. Kognitywna klasyfikacja aktów mowy .........
7.2. Konstytutywne akty mowy a warunki fortunności ......
7.2.1. Podkategorie konstytutywnych aktów mowy .....
7.2.2. Warunki fortunności ..................
7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji.........
7.3.1. Presupozycje konwersacyjne i konwencjonalne ....
7.3.2. Zasada kooperacji i maksymy konwersacyjne .....
7.3.3. Implikatury konwersacyjne i konwencjonalne ....
7.4. Obligatywne akty mowy a zasada grzeczności .........
7.4.1. Różnica pomiędzy pytaniami, które są zadawane w ce¬lu uzyskania informacji a dyrektywnymi aktami mowy
7.4.2. Grzeczność: uznanie autonomii rozmówcy .......
7.5. Wnioski: zależności pomiędzy strukturą zdania i typem aktu mowy .......................-•••••••
168
170
170
171
172
172]
i i
j
175 j
175 j
176 j
181] 185] 189 193
197
198
200
200
2031
204
204
207 j
211J
211J
215J
2171
2171
2191
2231
226
22"3 228
233
7.6. Podsumowanie . . .
7.7. Zalecana lektura . .
7.8. Ćwiczenia i zadania
Rozdział 8: Struktura wypowiedzi: lingwistyka tekstu ....
8.1. Wprowadzenie: komunikacja, tekst i lingwistyka tekstu . . .
8.2. Funkcja przedstawieniowa tekstu ...............
8.3. Spójność właściwa (koherencja) a spójność formalna (kohezja)
8.4. Spójność referencyjna ......................
8.5. Spójność relacyjna ........................
8.6. Przegląd relacji koherencji ...................
8.7. Podsumowanie ..........................
8.8. Zalecana lektura .........................
8.9. Ćwiczenia i zadania .......................
9.2.
9.3.
Rozdział 9: Język w czasie: językoznawstwo historyczne .
9.1. Wprowadzenie: zmiana językowa a zróżnicowanie języka Metody stosowane w językoznawstwie historycznym . . , Typologia zmian językowych ...............
9.3.1. Zmiany wewnątrz sieci radialnej ..........
9.3.2. Zmiany z przesunięciem do innej sieci radialnej ,
9.33. Zmiany w schematach ...............
9.3.4. Zmiana analogiczna .................
Przyczyny i przewidywalność zmiany ...........
Podsumowanie .......................
Zalecana lektura .......................
Ćwiczenia i zadania .....................
9.4.
9.5.
9.6.
9.7.
Rozdział 10: Porównywanie języków: socjologia języka, typologia języków i językoznawstwo kontrastywne . . . . .
10.1. Wprowadzenie: porównywanie języków ............
10.1.1. Jaki jest cel porównywania języków? .........
10.1.2. Określenie liczby języków ................
10.1.3. Językoznawcze kryteria określające podział na języki i dialekty .........................
10.1.4. Socjologiczny status języków ..............
10.2. Typologia języków ........................
10.2.1. Pokrewieństwo genetyczne jako podstawa typologii .
235
237
237
243
244
245
249
251
254
260
263
265
265
267
268
273
282
282
285
288
292
294
298
301
301
305
306
306
308
308
311
314
314
10
Spis treści
10.2.2. Uniwersalia językowe jako podstawa typologii .... 320
10.3. Językoznawstwo kontrastywne .........•••••••• 325
10.3.1. Językoznawstwo kontrastywne czyli porównawcze . . 326
10.3.2. Metodologiczne aspekty językoznawstwa kontrastywnego 330
10.3.3. Kontrastowanie fraz werbalnych ............ 333
10.4. Podsumowanie ..............-...-••••••• 33^
10.5. Zalecana lektura ................ 338
10.6. Ćwiczenia i zadania ...............
Bibliografia . . . Indeks rzeczowy
343
349
: Rozdział 1: Kognitywne podstawy języka: język i myśl .... 15
1.1. Wprowadzenie: systemy znaków ................ 16
1.2. Zasady strukturyzacji w języku ................. 20
1.2.1. Zasada indeksowości w języku ............. 20
1.2.2. Zasada ikoniczności w języku . ............. 24
1.2.3. Zasada symboliczności w języku ............ 30
1.3. Kategorie językowe a kategorie pojęciowe ........... 32
1.3.1. Kategorie pojęciowe ................... 32
1.3.2. Kategorie leksykalne .................. 36
1.3.3. Kategorie gramatyczne ................. 38
1.4. Podsumowanie .......................... 40
1.5. Zalecana lektura ......................... 42
1.6. Ćwiczenia i zadania ....................... 42
: Rozdział 2: Co zawierają słowa: leksykołogia .......... 45
'2.1. Wprowadzenie: słowa, znaczenia i pojęcia ........... 45
2.2. Od słów do znaczeń: semazjologia ............... 48
2.2.1. Wyrazistość: prototypowe znaczenia słów i prototypo¬we desygnaty ...................... 51
2.2.2. Relacje między znaczeniami wyrazów: sieci radialne . 53
2.2.3. Nieostrość kategorii pojęciowych i znaczeń wyrazów . 57
2.3. Od pojęć do słów: onomazjologia ................ 59
2.3.1. Wyrazistość w obrębie domeny pojęciowej: terminy po¬ziomu podstawowego .................. 60
2.3.2. Połączenia w obrębie domen pojęciowych ....... 63
2.3.2.1. Taksonomie hierarchiczne .......... 63
2.3.2.2. Metafora i metonimia ............. 64
2.3.3. Nieostrość w domenach pojęciowych: problemy takso¬nomiczne ......................... 66
2.4. Wnioski: współzależności między semazjologia i onomazjologia 68
2.5. Podsumowanie .......................... 69
Spis treści
Spis treści
2.6. Zalecana lektura . .
2.7. ćwiczenia i zadania
Rozdział 3: Wewnętrzna struktura wyrazu: morfologia . . .
3.1. Wprowadzenie: jednostki analizy morfologicznej ......
3.1.1. Morfemy główne i afiksy ...............
3.1.2. Słowotwórstwo a nadawanie nazw ..........
3.2. Kompozycja ..........................
3.2.1. Struktura wyrazów złożonych ............
3.2.2. Porównanie złożeń i konstrukcji składniowych . . .
3.2.3. Rola złożeń i zestawień w procesie nazywania rzeczy
3.3. Derywacja ...........................
3.3.1. Morfemy słowotwórcze i morfemy fleksyjne .....
3.3.2. Skąd się biorą afiksy? Gramatykalizacja ......
3.3.3. Znaczenie i produktywność afiksów .........
3.3.4. Rodzaje afiksów ....................
3.4. Różnorodność procesów słowotwórczych ...........
3.5. Fleksja .............................
3.6. Wnioski: morfologia, leksykologia i składnia .........
3.7. Podsumowanie .........................
3.8. Zalecana lektura ........................
3.9. Ćwiczenia i zadania ......................
Rozdział 4: Łączenie treści informacyjnych: składnia ....
4.1. Wprowadzenie: składnia i gramatyka ............
4.2. Schematy zdarzeń i semantyczne role ich uczestników . . .
4.2.1. Schemat „bycie" ....................
4.2.2. Schemat „wydarzenie" ................
4.2.3. Schemat „działanie" ..................
4.2.4. Schemat „doznawanie" ................
4.2.5. Schemat „posiadanie" .................
4.2.6. Schemat „przemieszczanie" ..............
4.2.7. Schemat „przekazywanie" ..............
4.3. Hierarchiczna i linearna struktura zdania ..........
4.3.1. Hierarchiczny porządek składników zdania .....
4.3.2. Podstawowe schematy zdaniowe ...........
4.4. Osadzanie zdarzeń w kontekście pragmatycznym: elementy kotwiczące w zdaniu ......................
71 •
71 1
75
75
76
80
84
84
86
4.5.
88
4.6.
89
4.7.
89
Roz
91
5.1.
91
95
97
5.2.
101
105
106
5.3.
108
108
111
112
5.4.
114
116
117
118
5.5.
119
120
122
124
5.6.
125
126
129 1 s.7
4.4.1. Funkcja komunikacyjna: powiadamianie, pytanie, roz¬kazywanie ........................
4.4.2. Stosunek mówiącego do komunikatu językowego: mo-dalność ..........................
4.4.3. Czas aktu mownego: kategoria czasu gramatycznego .
4.4.4. Relacje między zdarzeniami: aspekt dokonany ....
4.4.5. Przebieg zdarzenia: aspekt niedokonany .......
4.4.6. Kotwiczenie zdarzeń: synteza .............
Podsumowanie ..........................
Zalecana lektura .........................
Ćwiczenia i zadania .......................
Rozdział 5: Dźwięki języka: fonetyka i fonologia ........
Wprowadzenie: fonetyka i fonologia ..............
5.1.1. Pisownia a wymowa ...................
5.1.2. Symbole fonetyczne ...................
Jak powstają dźwięki mowy ...................
5.2.1. Fonacja ..........................
5.2.2. Artykulacja .......................
Spółgłoski ............................
5.3.1. Miejsca artykulacji ...................
5.3.2. Sposób artykulacji ....................
5.3.3. Artykulacje dodatkowe .................
Samogłoski ............................
5.4.1. Samogłoski podstawowe ................
5.4.2. Samogłoski polskie ...................
5.4.3. Dyftongi języka polskiego ................
Fonemy i allofony; transkrypcja fonemiczna ..........
5.5.1. Definicje .........................
5.5.2. Wariancja fakultatywna i dystrybucja komplementarna
5.5.3. Zasady transkrypcji ...................
Większe jednostki fonologiczne .................
5.6.1. Sylaba ..........................
5.6.2. Akcent, ton, intonacja ..................
Dźwięki w kontekście ......................
5.7.1. Epenteza .........................
5.7.2. Elizja ...........................
134
135
136
137
138
139
140
143
143
147
148
149
150
150
151
153
154
154
155
156
157
158
159
160
161
161
162
163
165
165
166
167
168
168
mi*'
Spis treści • spis treści
5.8.
5.9.
5.7.3. Asymilacja ......
5.7.4. Redukcja samogłosek
5.7.5. Procesy złożone . . . Podsumowanie ........
Zalecana lektura .......
5.10. Ćwiczenia i zadania
Rozdział 6: Język, kultura i znaczenie: semantyka międzykul-turowa ..................-.•••••••••••••
6.1. Wprowadzenie: relatywizm językowy a uniwersalizm . ....
6.1.1. Relatywizm językowy i kulturowy ...........
6.1.2. Elementarne jednostki semantyczne jako klucz do po¬równań międzykulturowych ..............
6.2. Wyrazy uwarunkowane kulturowo ...............
6.3. Kulturowe uwarunkowania w gramatyce ...........
6.4. Skrypty kulturowe ........................
6.5. Wnioski: język, kultura i myśl .................
6.6. Podsumowanie ...................•••••••
6.7. Zalecana lektura .........................
6.8. Ćwiczenia i zadania .......................
Rozdział 7: Działanie za pomocą słów: pragmatyka ......
7.1. Wprowadzenie: co to jest pragmatyka? .............
7.1.1. Intencja komunikacyjna i akty mowy .........
7.1.2. Kognitywna klasyfikacja aktów mowy .........
7.2. Konstytutywne akty mowy a warunki fortunności ......
7.2.1. Podkategorie konstytutywnych aktów mowy .....
7.2.2. Warunki fortunności ..................
7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji.........
7.3.1. Presupozycje konwersacyjne i konwencjonalne ....
7.3.2. Zasada kooperacji i maksymy konwersacyjne .....
7.3.3. Implikatury konwersacyjne i konwencjonalne ....
7.4. Obligatywne akty mowy a zasada grzeczności .........
7.4.1. Różnica pomiędzy pytaniami, które są zadawane w ce¬lu uzyskania informacji a dyrektywnymi aktami mowy
7.4.2. Grzeczność: uznanie autonomii rozmówcy .......
7.5. Wnioski: zależności pomiędzy strukturą zdania i typem aktu mowy .......................-•••••••
168
170
170
171
172
172]
i i
j
175 j
175 j
176 j
181] 185] 189 193
197
198
200
200
2031
204
204
207 j
211J
211J
215J
2171
2171
2191
2231
226
22"3 228
233
7.6. Podsumowanie . . .
7.7. Zalecana lektura . .
7.8. Ćwiczenia i zadania
Rozdział 8: Struktura wypowiedzi: lingwistyka tekstu ....
8.1. Wprowadzenie: komunikacja, tekst i lingwistyka tekstu . . .
8.2. Funkcja przedstawieniowa tekstu ...............
8.3. Spójność właściwa (koherencja) a spójność formalna (kohezja)
8.4. Spójność referencyjna ......................
8.5. Spójność relacyjna ........................
8.6. Przegląd relacji koherencji ...................
8.7. Podsumowanie ..........................
8.8. Zalecana lektura .........................
8.9. Ćwiczenia i zadania .......................
9.2.
9.3.
Rozdział 9: Język w czasie: językoznawstwo historyczne .
9.1. Wprowadzenie: zmiana językowa a zróżnicowanie języka Metody stosowane w językoznawstwie historycznym . . , Typologia zmian językowych ...............
9.3.1. Zmiany wewnątrz sieci radialnej ..........
9.3.2. Zmiany z przesunięciem do innej sieci radialnej ,
9.33. Zmiany w schematach ...............
9.3.4. Zmiana analogiczna .................
Przyczyny i przewidywalność zmiany ...........
Podsumowanie .......................
Zalecana lektura .......................
Ćwiczenia i zadania .....................
9.4.
9.5.
9.6.
9.7.
Rozdział 10: Porównywanie języków: socjologia języka, typologia języków i językoznawstwo kontrastywne . . . . .
10.1. Wprowadzenie: porównywanie języków ............
10.1.1. Jaki jest cel porównywania języków? .........
10.1.2. Określenie liczby języków ................
10.1.3. Językoznawcze kryteria określające podział na języki i dialekty .........................
10.1.4. Socjologiczny status języków ..............
10.2. Typologia języków ........................
10.2.1. Pokrewieństwo genetyczne jako podstawa typologii .
235
237
237
243
244
245
249
251
254
260
263
265
265
267
268
273
282
282
285
288
292
294
298
301
301
305
306
306
308
308
311
314
314
10
Spis treści
10.2.2. Uniwersalia językowe jako podstawa typologii .... 320
10.3. Językoznawstwo kontrastywne .........•••••••• 325
10.3.1. Językoznawstwo kontrastywne czyli porównawcze . . 326
10.3.2. Metodologiczne aspekty językoznawstwa kontrastywnego 330
10.3.3. Kontrastowanie fraz werbalnych ............ 333
10.4. Podsumowanie ..............-...-••••••• 33^
10.5. Zalecana lektura ................ 338
10.6. Ćwiczenia i zadania ...............
Bibliografia . . . Indeks rzeczowy
343
349