Dane szczegółowe książki

PRZEDMOWA ........................................................ 15
1. ZAKRES l ZADANIA PSYCHOLOGII KSZTAŁCENIA . .. .................... 19
1.1. Charakterystyka psychologii kształcenia ............................... 21
1.1.1. Zamiar wsparcia jako charakterystyczny element sytuacji
pedagogicznej ............................................. 22
1.1.2. Wskazanie możliwości lepszej realizacji pedagogicznego wsparcia .... 23
1.1.3. Psychologia kształcenia jako dyscyplina ......................... 26
1.1.3.1. O pożytkach płynących z badań pedagogiczno-
-psychologicznych ................................... 27
1.1.3.2. Psychologia kształcenia jako nauka podstawowa
i praktyczna ........................................ 29
1.1.4. Udział psychologów w procesia określania celów kształcenia ........ 30
1.2. Badanie uczenia się i jego uwarunkowań .............................. 35
1.2.1. Uczenie się jako zmiana sposobów zachowania ................... 37
1.2.2. Uczenie się jako pasywne przyswajanie wiedzy ................... 39
1.2.3. Uczenie się jako konstruowanie wiedzy ......................... 44
1.2.4. Szkoła jako miejsce produkcji lub jako miejsce uczenia się .......... 51
1.3. Opracowywanie wiedzy psychologiczno-pedagogicznej .................. 54
1.3.1. Tendencja do potwierdzania uprzednich założeń .................. 55
1.3.2. Wpływ przedwiedzy na przyswajanie nowych informacji ............. 57
1.3.3. O akceptacji tez naukowych .................................. 61
1.4. Warunki efektywnej pracy dydaktycznej ............................... 62
1.4.1. Udane nauczanie - efekt talentu czy zastosowania teorii naukowych? . 63
1.4.2. Wiedza skutecznego nauczyciela .............................. 64
1.4.2.1. Ugruntowana znajomość przedmiotu i jej znaczenie
dla pobudzania procesów uczenia się ................... 65
1.4.2.2. Ogólna wiedza pedagogiczna .......................... 66
1.4.3. Tworzenie dobrej atmosfery w klasie ............................ 68
1.4.3.1. Zainteresowanie uczniem jako drugim człowiekiem ......... 69
1.4.3.2. Jednoznaczne oczekiwania wobec ucznia w atmosferze
pełnej zrozumienia .................................. 70
1.4.4. Porządek następnych rozdziałów .............. .(t..............73
2. WSPARCIE PEDAGOGICZNE W PERSPEKTYWIE PSYCHOLOGII
ROZWOJOWEJ ...................................................... 77
2.1. Problem dziedziczności i środowiska ................................. 78
2.1.1. Rozwój jako efekt wpływu genów i środowiska .................... 79
,;; 2.1.2. Różne formy oddziaływania genów: skala pośredniości ............. 80
2.1.2.1. Wpływ genów o relatywnie niskiej pośredniości ............ 80
••,; 2.1.2.2. Wpływ genów o relatywnie wysokiej pośredniości .......... 81
r 2.1.3. Zmiana współdziałania dziedziczności i środowiska
w dzieciństwie i w młodości ................................... 83
2.1.4. Zakres reaktywności genów .................................. 85
2.2. Zależność między dojrzewaniem a uczeniem się ........................ 88
2.3. Nabywanie wiadomości według Jeana Piageta ......................... 91
2.3.1. Przystosowanie przez asymilację i akomodację ................... 92
2.3.2. Schemat jako podstawowa jednostka wiedzy ..................... 93
•:•' 2.3.3. Inteligencja jako proces organizacji ............................. 94
; 2.3.4. Mechanizmy rozwoju poznawczego ............................ 95
;..;.. 2.3.5. Rozwój poznawczy ......................................... 98
;•;*. 2.3.5.1. Doświadczenia sensomotoryczne ....................... 99
2.3.5.2. Myślenie przedoperacyjne ........................... 101
i ,i 2.3.5.3. Operacje konkretne ................................. 106
,,»-; 2.3.5.4. Operacje formalne .................................. 108
Y,;; 2.3.6. Zdolność do myślenia abstrakcyjno-logicznego z empirycznego ;, punktu widzenia ........................................... 109
2.3.6.1. Znaczenie znanego kontekstu ........................110
•:r, 2.3.6.2. Sprawdzanie wniosków wyprowadzonych z przesłanek ^ , »;R -' sprzecznych z doświadczeniem ....................... 114
KĄ 2.3.6.3. Przekształcanie abstrakcyjnych elementów zdaniowych
w przedstawieniach wizualnych ....................... 115
L;> 2.3.7. Wpływ Piageta na nauczanie ................................. 117

2.4. Rozwój poznawczy z perspektywy spoteczno-kulturowej ................. 119
2.4.1. Społeczne źródła indywidualnych funkcji poznawczych ............ 120
'' 2.4.2. Funkcje społeczne jako podłoże rozwoju indywidualnych
• funkcji psychicznych ....................................... 122
2.4.3. Porównanie samego siebie jako rezultat kontaktów .......
społecznych .............................................. 123
2.4.4. Strefa najbliższego rozwoju .................................. 125 /
r • 2.4.5. Wsparcie społeczne poprzez terminowanie ..................... 130
2.5. Kształtowanie ocen moralnych ..................................... 133
2.5.1. Teoria rozwoju Kohlberga ................................... 134
*''•'•-•• 2.5.1.1. Różne poziomy sądów moralnych ..................... 134
2.5.1.2. Niektóre krytyczne głosy na temat teorii Kohlberga ........ 136
: 2.5.2. Wspieranie odpowiedzialnego sądzenia i działania: ' założenie integracyjne ...................................... 139
2.5.2.1. Wspieranie poczucia własnej wartości •'..-..
• we wspólnocie ludzkiej .............................. 141
2.5.2.2. Wspieranie uczenia się we współpracy z innymi i tworzenie
atmosfery wzajemnej pomocy ......................... 142
• 2.5.2.3. Wspieranie refleksji moralnej ......................... 143
2.5.2.4. Wspólne podejmowanie decyzji ....................... 144
3. PODSTAWOWE PROCESY UCZENIA SIĘ ............................... 147
3.1. Uczenie skojarzeń przez warunkowanie klasyczne ..................... 148
3.1.1. Warunkowani klasyczne w ramach eksperymentu ................ 149
3.1.1.1. Analiza klasycznego eksperymentu Pawłowa ............ 149
3.1.1.2. Wytwarzanie reakcji emocjonalnych .................... 151
3.1.2. Klasyczne warunkowanie w klasie szkolnej ...................... 152
3.2. Warunkowanie sprawcze ......................................... 156
3.2.1. Niektóre podstawy warunkowania sprawczego ................... 157
3.2.1.1. Wzmocnienie danego zachowania ..................... 158
3.2.1.2. Unikanie bodźców awersywnych ...................... 160
3.2.1.3. Rozróżnienie między wzmocnieniem pierwotnym
a wtórnym ........................................ 162
3.2.1.4. Stabilizacja zmiany zachowań przez częściowe
wzmocnienie ...................................... 163
3.2.2. Wypracowywanie nowych zachowań poprzez kształtowanie ........164
3.2.3. Zmniejszenie częstotliwości występowania zachowań ..-; poprzez wygaszanie ....................................... 165
3.2.4. Stłumienie zachowań poprzez wygaszanie ...................... 167
3.2.5. Tworzenie różnicujących bodźców ............................ 169
3.2.6. Wpływ behawiorystycznie zorientowanych badań nad uczeniem się
na pracę dydaktyczną ...................................... 174
3.2.6.1. Koncentrowanie się na zauważalnych zachowaniach
(A-* uczniów ............................ /j............ 174
3.2.6.2. Czas potrzebny uczniowi na naukę .................... 175
3.2.6.3. Rozróżnienie między biernym a aktywnym uczestnictwem
w lekcji ........................................... 179
3.2.6.4. Określenie odpowiednich konsekwencji zachowania ....... 179
3.3. Podstawy społeczno-poznawczej teorii uczenia się ..................... 183
3.3.1. Charakterystyka uczenia się na podstawie obserwacji ............. 185
3.3.1.1. Rozróżnienie między uczeniem się a zachowaniem ........ 186
3.3.1.2. Uczenie się poprzez wzmocnienie zastępcze ............. 187
3.3.2. Skutki uczenia się przez obserwację ........................... 188
3.3.2.1. Pozyskiwanie istotnych informacji ...................... 189
3.3.2.2. Nauka strategii poznawczych ......................... 190
3.3.3. Elementy uczenia się przez obserwację ........................ 191
3.3.4. Kierowanie własnym uczeniem się ............................ 193
3.3.4.1. Wspieranie oczekiwań związanych z poczuciem r" f skuteczności ...................................... 195
3.3.4.2. Akceptacja ambitnych celów .......................... 198
3.3.4.3. Zaakceptowanie własnych wyników w nauce
31- , .-.. i a samoobserwacja ................................. 199
3.3.4.4. Ocena własnego zachowania ......................... 200
3.3.4.5. Określenie konsekwencji własnego zachowania .......... 202
3.4. Znaczenie behawiorystycznych teorii uczenia się dla pracy dydaktycznej .... 203
4. UCZENIE SIĘ JAKO AKTYWNE PRZETWARZANIE INFORMACJI ........... 205
4.1. Sposób przetwarzania informacji przez człowieka ...................... 206
4.1.1. Rejestr sensoryczny ........................................ 209
4.1.1.1. Wybór informacji za pośrednictwem uwagi ............... 210
i f- ..•:.,...'. 4.1.1.2. Wybór jednostek sensu w procesie spostrzegania .........211
: 5t 4.1.2. Pamięć krótkotrwała ........................................ 212
4.1.2.1. Trwałość magazynowania - ograniczenia ............... 213
•x 4.1.2.2. Pojemność magazynowania- ograniczenia .............. 214
4.1.2.3. Przedłużanie trwałości zapamiętywania poprzez
powtarzanie z opracowaniem ......................... 215
4.1.3. Pamięć długotrwała ........................................ 217
4.2. Schemat jako złożona jednostka wiedzy pamięci deklaratywnej ............ 219 J
4.2.1. Schematy jako poznawcze reprezentacje pojęć .................. 222
4.2.1.1. Kategoryzowanie według ustalonej liczby
relewantnych cech ................................. 223
4.2.1.2. Kategoryzacja według cech charakterystycznych .......... 225
4.2.1.3. Orientacja prototypowa a teoria atrybutów w nauczaniu ....228
4.2.1.4. Pojęcie jako narzędzie poznania ...................... 229
4.2.2. Sądy jako podstawowe jednostki wiedzy ........................ 233
4.2.3. Przedstawienia obrazowe ................................... 235
4.2.4. Znajomość typowych przebiegów zdarzeń ...................... 237
4.3. Uczenie się nowych informacji ..................................... 239
4.3.1. Włączanie jednostek wiedzy deklaratywnej do sieci ............... 241
4.3.2. Pozyskiwanie nowych sądów ................................ 243
4.4. Korzystne warunki dla pozyskiwania nowych informacji .................. 245
4.4.1. Podanie dobrze uporządkowanych treści nauczania .............. 245
4.4.2. Wspomaganie przetwarzania nowego materiału dydaktycznego
poprzez środki preinstruktażowe .............................. 249
4.4.2.1. Test wstępny służący skierowaniu uwagi na późniejsze
informacje ........................................ 249
4.4.2.2. Uprzedzanie zasadniczych wypowiedzi poprzez
wstępny przegląd materiału .......................... 249
4.4.2.3. Wstępne zarysowanie kontekstu ...................... 250
4.4.3. Strategie opracowywania informacji ........................... 252
4.4.3.1. Zaznaczanie fragmentów tekstu ....................... 253
4.4.3.2. Sporządzanie notatek ............................... 254
4.4.3.3. Streszczenia ....................'.................. 255
4.4.3.4. Zadawanie pytań ................................... 256
4.4.3.5. Szkicowanie sieci powiązań .......................... 258
4.5. Wiedz o własnych procesach poznawczych ........................... 260
4.5.1. Wiedza o własnych procesach uwagi i ich kontrolowaniu ........... 261
4.5.2. Wiedza o własnych procesach pamięciowych i ich kontrolowaniu .... 261
4.5.2.1. Powiększający się zasób wiedzy i korzystanie
!",.,.. ze strategii jako rezultat doświadczeń szkolnych .......... 262
4.5.2.2. Przekazywanie strategii pamięciowych przez
.:. nauczyciela ....................................... 263
4.5.2.3. Wykorzystanie strategii pamięciowych przez ucznia ....... 264
4.6. Mnemotechniki ................................. //.............. 265
4.7. Teorie zapominania .............................................. 268
•? . 4.7.1. Teoria zanikania śladów .................................... 269
; - 4.7.2. Teoria interferencji ......................................... 270
4.7.3. Brak odpowiednich bodźców wywołujących materiał .............. 272
4.8. Kształtowanie uwarunkowań dydaktycznych wspierających ( < : :
zapamiętywanie ................................................. 273
5. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW - WARUNKI ........................... 275
5.1. Inteligencja jako zdolność rozwiązywania problemów ................... 276
5.1.1. Testy inteligencji jako podstawa selekcji ........................ 277
;:' 5.1.1.1. Inteligencja jako zdolność wrodzona ................... 278
'; , 5.1.1.2. Inteligencja jako zdolność stabilna ..................... 281
5.1.1.3. Inteligencja jako ograniczona struktura zdolności .......... 282
5.1.2. Inteligencja a wykorzystanie środków pomocy .................... 287
5.1.2.1. Inteligencja jako zdolność zmienna .................... 289
: 5.1.2.2. Zachowanie inteligentne jako rezultat procesu
opracowywania informacji ............................ 291
5.1.2.3. Inteligentne zachowanie związane z kontekstem .......... 295
.:•'-.'- . 5.1.2.4. Metody zmniejszania zależności między wynikami testu ;'". . ' «- f na inteligencję a osiągnięciami w nauce ................. 299
5.2. Rozwiązywanie problemów ........................................ 300
5.2.1. Rozwiązywniae problemów z perspektywy psychologii ogólnej ...... 301
-J- 5.2.1.1. Charakterystyka sytuacji problemowej .................. 303
,.:: 5.2.1.2. Problemy jasno i niejasno zdefiniowane ................. 303
5.2.1.3. Algorytmiczne i heurystyczne rozwiązywanie problemów ...304
5.2.1.4. Porównanie ekspertów i nowicjuszy w trakcie
rozwiązywania problemu ............................. 306
v 5.2.2. Wspomaganie rozwiązywania problemów w trakcie nauczania ......313
5.2.2.1. Tworzenie sytuacji problemowych w naturalnym ' kontekście ........................................ 314
5.2.2.2. Sprawdzanie rozumienia językowego ................... 318
5.2.2.3. Konkretyzowanie zadań tekstowych .................... 320
5.2.2.4. Przedstawianie wielu całościowych przykładów ........... 322
5.2.2.5. Doskonalenie jakości pytań wspomagających
rozumienie ........................................ 324
5.2.3. Wspomaganie zmian pojęciowych ............................. 328
5.2.3.1. Opór przeciwko zmianom pojęciowym .................. 333
5.2.3.2. Aktywizacja przedwiedzy ............................ 335
" 5.2.3.3. Odpowiednie przedstawianie nowych informacji -•"
i wymaganie aktywnego ich przetwarzania ............... 336
5.2.3.4. Przeżycie i przezwyciężenie konfliktu poznawczego ....... 339
5.3. Przenoszenie materiału wyuczonego na sytuacje pozaszkolne: '"- transfer ....................................................... 341
5.3.1. Elementy transferu ......................................... 343
5.3.2. Zalecenia dydaktyczne mające na celu poprawę transferu .......... 345
5.3.2.1. Intensywne ćwiczenie podstawowych sprawności "•'•••••
w wybranych zagadnieniach tematycznych .............. 346
5.3.2.2. Okazja do wykorzystania wyuczonego materiału '"' w różnych sytuacjach ............................... 347
5.3.2.3. Systematyczna dekontekstualizacja uczenia się .......... 348
5.3.2.4. Nauczanie zorientowane na problem i związane 1 z zastosowaniem wiedzy ............................. 349
6. WSPOMAGANIE MOTYWACJI DO UCZENIA SIĘ ......................... 353
6.1. Motywacja i siła woli jako znaczące procesy prowadzące
do osiągnięcia celów nauczania .................................... 355
6.2. Niektóre teorie motywacji i ich znaczenie dla praktyki dydaktycznej ........ 357
6.2.1. Aktywizacja uczenia poprzez zastosowanie bodźców zakłócających:
teoria redukcji popędu ...................................... 358
6.2.2. Perspektywa humanistyczna: dążenie do samorealizacji ........... 360
6.2.3. Poznawcze teorie procesu motywacyjnego: potrzeba porządku ''' i przewidywalności ......................................... 361
6.2.4. Spoteczno-poznacze wyjaśnienia motywacji do osiągnięć .......... 363
6.2.5. Teoria atrybucji przyczynowej ................................ 365
6.2.5.1. Klasyfikacja wyjaśnień ze względu na przyczyny .......... 366
'i;. , 6.2.5.2. Wpływ tendencji egotycznych na atrybucję przyczyn ....... 368
6.2.5.3. Emocjonalne skutki sukcesu i niepowodzenia ........... 369
6.2.5.4. Rezygnacja i przygnębienie w stanie wyuczonej
;;:": bezradności ....................................... 370
6.2.5.5. Przezwyciężenie wyuczonej bezradności przez
/e • odzyskanie samokontroli ............. M.............. 371
6.3. Specyficzne koncepcje wyjaśniające i wspomagające motywację i. do uczenia się .................................................. 372
6.3.1. Motywacja zewnętrzna i wewnętrzna .......................... 374
6.3.1.1. Postrzeganie własnych możliwości samokontroli .......... 375
6.3.1.2. Postrzeganie własnych kompetencji .................... 376
6.3.1.3. Wspomaganie i pobudzanie motywacji wewnętrzej
ucznia ........................................... 377
6.3.2. Ciekawość i warunki pobudzania .............................. 380
6.3.2.1. Charakterystyka ciekawości .......................... 381
6.3.2.2. Aktywizacja ciekawości ucznia ........................ 384
6.3.3. Wspomaganie ukierunkowania na proces ....................... 391
6.3.3.1. Wyjaśnienie osiągnięć z perspektywy indywidualnej
i społecznej orientacji normatywnej .................... 391
6.3.3.2. Prezentacja dla ochrony i podwyższenia własnej wartości ... 393
6.3.3.3. Orientacja na cele uczenia się prowadząca do rozwoju
kompetencji ucznia ................................. 397
6.3.3.4. Indywidualne zainteresowanie ........................ 398
6.3.3.5. Wykorzystanie siły woli dla przezwyciężenia trudności ..... 399
6.4. Różne struktury służące realizacji celu ............................... 403
6.4.1. Struktury służące realizacji celu oparte na rywalizacji .............. 404
6.4.2. Struktury służące realizacji celu oparte na współpracy ............. 407
; 6.4.2.1. Warunki skutecznej współpracy ....................... 407
6.4.2.2. Program uczenia się opartego na współpracy ............ 409
x 6.4.2.3. Skutki uczenia się opartego na współpracy .............. 411
6.5. Lęk i osiągnięcia ................................................ 413
, 6.5.1. Charakterystyka lęku ....................................... 414
6.5.2. Warunki w klasie szkolnej wywołujące lęk ....................... 417
«•: 6.5.2.1. Obniżenie osiągnięć w stanie wzmożonego lęku .......... 417
;- 6.5.2.2. Możliwości unikania lub zmniejszania reakcji lękowych
w klasie .......................................... 419
7. DIAGNOSTYKA l OCENIANIE SZKOLNEGO UCZENIA SIĘ ................. 423
7.1. Sprawdzanie wiedzy i umiejętności z perspektywy nauczania
zakładającego obiektywizm ........................................ 425 /
7.1.1. Wybór i sformułowanie odpowiednich celów uczenia się ........... 428
7.1.2. Charakterystyka celów uczenia się ............................ 429
7.1.3. Różne rodzaje celów uczenia się ............................. 431
7.1.3.1. Zoperacjonalizowane cele uczenia się .................. 432
7.1.3.2. Ogólne cele uczenia się i przykłady specyficznych form
zachowań ........................................ 434
7.1.3.3. Taksonomia celów uczenia się według Blooma ........... 436
7.1.3.4. Cele uczenia się w zakresie społeczno-emocjonalnym ..... 439
7.1.3.5. Krytyczne spojrzenie na taksonomię Blooma ............ 442
7.1.4. Przyporządkowanie zadań do określonej sekwencji dydaktycznej .... 444
7.1.4.1. Podział złożonych celów uczenia się za pomocą
analizy zadań ..................................... 445
7.1.4.2. Tworzenie sekwencji uczenia się ...................... 445
7.1.4.3. Regularne sprawdzanie wyuczonego materiału ........... 446
7.2. Cechy tradycyjnych metod oceny wyników: stopnie i testy ................ 447
7.2.1. Obiektywizm egzaminów .................................... 449
7.2.2. Rzetelność egzaminów ..................................... 452
7.2.3. Trafność egzaminów ....................................... 454
7.3. Sprawdzanie wiedzy i umiejętności zgodnie z konstruktywistyczną teorią uczenia się .................................................... 456
7.3.1. Krytyka tradycyjnych instrumentów egzaminacyjnych .............. 457
7.3.1.1. Preferowanie jasno zdefiniowanych sytuacji zadaniowych ...457
7.3.1.2. Przecenianie rzetelności kosztem trafności .............. 458
7.3.1.3. Tworzenie autentycznych sytuacji problemowych ......... 459
7.3.2. Postępowanie w ramach alternatywnej diagnostyki pedagogicznej ... 460
7.3.2.1. Wymaganie od ucznia zaprezentowania swojej przedwiedzy 462
7.3.2.2. Ścisłe powiązanie diagnostyki i uczenia się .............. 464
7.3.2.3. Zakładanie portfolio ................................. 465
7.3.2.4. Pomiar i ocena złożonych zachowań ................... 467
7.3.3. Gotowość nauczyciela do krytycznej samooceny ................. 470
BIBLIOGRAFIA ......................................................473
INDEKS NAZWISK ....................................................509
INDEKS RZECZOWY .................................................521