Dane szczegółowe książki
Historia Polski 1572-1795 / Augustyniak, Urszula (1950)
Autorzy
Tytuł
Historia Polski 1572-1795
Wydawnictwo
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008
ISBN
9788301155926
Hasła przedmiotowe
Informacje dodatkowe
Dla studentów wydziałów humanistycznych.
Skan w 2 plikach.
Spis treści
pokaż spis treści
Spis treści
Wstęp 25
CZĘŚĆ PIERWSZA
Państwo - społeczeństwo - kultura 29
Rozdział I. Fizjonomia Rzeczypospolitej 31
1. Nazwa, godła, stolice 31
1.1. Nazwa 31
1.2. Godło i herby ziemskie 32
1.3. Stolice 33
2. Położenie i warunki naturalne 34
2.1. Położenie geograficzne 34
2.2. Warunki naturalne 34
2.3. Położenie geopolityczne 36
2.4. Region Europy Środkowo-Wschodniej 36
3. Terytorium 36
3.1. Obszar państwa 36
3.2. Podziały administracyjne i sądowe 38
3.2.1. Korona 39
3.2.2. Wielkie Księstwo Litewskie 39
4. Rzeczpospolita federacyjna 40
4.1. Wielkopolska i Małopolska 42
4.2. Mazowsze 42
4.3. Wielkie Księstwo Litewskie 43
4.4. Ruś 43
4.5. Ukraina 44
4.6. Prowincje i lenna regionu bałtyckiego 45
4.6.1. Prusy Królewskie 46
4.6.2. Warmia 47
4.6.3. Terytoria lenne nad Bałtykiem 47
5
4.7. Terytoria pograniczne 51
4.8. Lenna naddunajskie (Multany) 53
5. Opanowanie przestrzeni 54
5.1. Pomiary i rozwój kartografii 54
5.2. Odległości 56
5.3. Szlaki komunikacyjne 56
5.4. Przestrzeń władzy 58
6. Granice 59
6.1. Techniczne aspekty wyznaczania granic 59
6.2. Granice kulturowe i administracyjne 60
6.3. Obrona granic 61
7. Zmiany terytorium i granic do końca XVIII w. 63
7.1. Zmiany administracyjne u schyłku Rzeczypospolitej 64
7.1.1. Reforma administracyjna Sejmu Czteroletniego 64
7.1.2. Ustawodawstwo grodzieńskie 65
7.1.3. Rozbiory Rzeczypospolitej (1772, 1793, 1795) 65
Rozdział II. Ustrój i system rządów 66
1. Terminologia ustrojowa 66
2. Porządki prawnopolityczne ustroju mieszanego 68
2.1. Interregnum 68
2.2. Instytucje i procedury bezkrólewia 69
3. Centralne instytucje władzy 73
3.1. Król - kompetencje 73
3.2. Ograniczenia i zobowiązania króla elekcyjnego 77
3.3. Źródła dochodów królewskich 78
3.4. Obraza majestatu 79
3.5. Dwór królewski 80
3.6. Kancelaria królewska i sekretariat 82
4. Centralne urzędy Rzeczypospolitej 82
4.1. Urzędy Wielkiego Księstwa Litewskiego 83
4.2. Hierarchia urzędów centralnych 83
4.3. Nominacja na urzędy 85
4.4. Kompetencje urzędników centralnych 85
4.5. Próby modernizacji zarządu centralnego za Wettinów 86
5. Administracja terenowa 87
5.1. Starostwo 87
5.2. Urzędy ziemskie 88
5.3. Awanse urzędnicze 89
5.4. Sprzedaż urzędów 90
5.5. Administracja państwowa a prywatna 90
6. System parlamentarny 91
6.1. Tradycje parlamentarne Korony i Litwy 91
6.2. Sejm walny 92
6.3. Trzy stany sejmujące 93
6.4. Organizacja sejmu 98
6.5. Tryb obradowania 100
6.6. Liberum veto 102
6.7. Sejm konny 103
7. Konfederacja i rokosz 103
6
7.1. Geneza konfederacji 103
7.2. Konfederacja generalna 104
7.3. Rokosz 106
8. Generały i konwokacje litewskie 107
8.1. Sejmiki generalne 107
8.2. Konwokacje litewskie 108
9. Sejmiki 109
9.1. Rodzaje sejmików 109
9.2. Rządy sejmikowe 111
9.3. Klientelizm sejmikowy 112
10. Ku monarchii konstytucyjnej 114
10.1. Program reform 114
10.2. Reformy pierwszych lat panowania Stanisława Augusta 114
10.2.1. System rządów 114
10.2.2. Projekt "ucalenia" unii Korony i Litwy 115
10.3. Ustawodawstwo sejmu delegacyjnego (1767-1768) 116
10.4. Ustawodawstwo sejmu rozbiorowego (1773-1775) 117
10.5. Sejmy w latach 1776-1786 118
10.6. Sejm Czteroletni. Pierwszy etap prac (1788-1790) 119
10.7. Ustawa rządowa z 1791 r. i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego 120
10.8. Najważniejsze postanowienia Ustawy rządowej z 1791 r. 121
10.8.1. Ustrój i władze centralne 121
10.8.2. Instytucje parlamentarne 123
10.8.3. Stosunki polsko-litewskie w ustawodawstwie Sejmu Czteroletniego 124
10.9. Ustawodawstwo sejmu grodzieńskiego z 1793 r. 125
10.9.1. Ustawodawstwo ustrojowe 125
10.9.2. Stosunki polsko-litewskie w ustawodawstwie targowickim 126
11. Ustrój insurekcji kościuszkowskiej 126
11.1. Władze centralne 127
11.2. Administracja terenowa 127
11.3. Stosunki polsko-litewskie w aktach insurekcji 128
12. Koncepcje ustrojowe po utracie niepodległości 128
Rozdział III. Trzy filary władzy: sądownictwo, skarbowość, wojsko 130
1. Dziedzictwo monarchii stanowej 130
2. Kodyfikacje i źródła prawa 131
3. Sądownictwo 132
3.1. Sądy zadworne i sąd sejmowy 132
3.2. Sądownictwo szlacheckie 133
3.2.1. Sądownictwo pierwszego szczebla - ziemskie, grodzkie i podkomorskie 133
3.2.2. Trybunały 134
3.2.3. Sądy specjalne 135
3.3. Sądy miejskie i wiejskie 135
3.4. Palestra 136
3.5. Skuteczność wymiaru sprawiedliwości 137
3.6. Reformy systemu prawnego na Sejmie Czteroletnim 138
3.6.1. Sądownictwo szlacheckie 138
3.6.2. Sąd sejmowy 139
3.6.3. Sądownictwo miejskie i asesorie 139
3.6.4. Sądownictwo wiejskie 139
7
3.7. Sądy karne insurekcji kościuszkowskiej 139
4. Skarbowość i finanse 140
4.1. Rozwój skarbowości w Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. 140
4.2. Organizacja władz skarbowych 141
4.3. Skarb nadworny a skarb publiczny 142
4.4. Publiczne a prywatne dochody króla 144
4.5. Dochody skarbu nadwornego 145
4.6. Dochody skarbu Rzeczypospolitej 146
4.7. Reformy skarbowości w XVII-XVII1 w. 147
4.8. Obciążenia finansowe duchowieństwa katolickiego 149
5. Wojskowość 151
5.1. Organizacja wojska państwowego w XVI-XV1I w. 151
5.2. Formacje 153
5.3. Dowództwo 156
5.4. Skład społeczny wojska 160
5.5. Udział mieszczan w obronie Rzeczypospolitej 161
5.6. Rekrutacja do wojska 162
5.7. Kwalifikacje fachowe 162
5.8. Żołd i zaopatrzenie 163
5.9. Modernizacja armii w XVIII w. 164
Rozdział IV. Państwo a Kościoły 169
1. Stosunki państwo-Kościoły w Rzeczypospolitej nowożytnej 169
1.1. Teoria konfesjonalizacji 169
1.2. Konfederacja warszawska (1573) 171
1.3. Równouprawnienie wyznaniowe jako zasada ustrojowa 172
1.4. Równouprawnienie czy tolerancja? 172
2. Kościoły chrześcijańskie w Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. 173
2.1. Kościół rzymskokatolicki 173
2.2. Kościoły ewangelickie (reformacyjne) 177
2.2.1. Kościół ewangelicko-reformowany 179
2.2.2. Kościół ewangelicko-augsburski (luterański) 182
2.3. Kościoły tradycji wschodniej 183
2.3.1. Kościół ortodoksyjny (prawosławny) 183
2.3.2. Unia brzeska (1596) 185
2.3.3. Kościół greckokatolicki (unicki) 187
2.3.4. Kościół prawosławny (ortodoksyjny) po unii brzeskiej 187
2.3.5. Kościół ormiański 188
3. Ewolucja polityki wyznaniowej XVI-XVIII w. 189
3.1. Polityka wyznaniowa dwóch pierwszych królów elekcyjnych 189
3.2. Zygmunt III i kontrreformacja 192
3.3. Konwersje na katolicyzm za Wazów 197
3.4. Polityka wyznaniowa Władysława IV 199
3.5. Próba pojednania wyznań - Colloquium Charitativum (1645) 201
3.6. Ustawy antyariańskie 203
3.7. Ograniczenia praw publicznych dysydentów 205
3.8. Sytuacja dysydentów w czasach saskich 206
3.9. Sprawa dysydencka za Stanisława Augusta 208
3.10. Oświecony katolicyzm 210
3.11. Konfesjonalizacja katolicka 212
8
Rozdział V. Gospodarka 213
1. Miejsce Rzeczypospolitej w gospodarce europejskiej 213
1.1. Specyfika gospodarcza Rzeczypospolitej 213
1.2. Podział Europy wzdłuż linii Łaby? 214
1.3. Regiony gospodarcze Rzeczypospolitej 214
1.4. Gospodarka polska a europejska - główne etapy i czynniki zmian 215
2. Kryzys XVII w. 216
2.1. Kryzys monetarny 217
2.2. Globalny kryzys XVII w. 218
2.3. Merkantylizm 220
2.3.1. Ekonomiści Rzeczypospolitej wobec kryzysu monetarnego 220
2.3.2. Recepty na przezwyciężenie kryzysu 222
3. Handel 222
3.1. Organizacja handlu i bankowości 222
3.2. Miejsce Rzeczypospolitej w handlu europejskim 223
3.3. Specyfika handlowa prowincji i regionów 224
3.4. Jarmarki i kontrakty 225
4. Transport 226
4.1. Transport lądowy 226
4.2. Transport rzeczny 227
4.3. Transport morski 227
5. Rolnictwo 228
5.1. Metody uprawy i narzędzia 229
5.2. Etapy zmian gospodarki folwarcznej w XVI-XVII w. 229
6. Ogrodnictwo i sadownictwo 230
7. Hodowla 231
8. Leśnictwo 232
8.1. Ochrona lasu 233
8.2. Bartnictwo i pszczelarstwo 233
9. Gospodarka rybna 234
10. Rzemiosło 234
10.1. Organizacja rzemiosła i postęp technologiczny 234
10.2. Główne etapy i tendencje zmian 235
11. Przemysł 236
11.1. Sukiennictwo 236
11.2. Przemysł wydobywczy 236
11.3. Hutnictwo i metalurgia 238
12. Zmiany gospodarcze w XVIII w. 238
12.1. Recesja 2. poł. XVll-pocz. XVIII w. 238
12.2. Odbudowa gospodarcza w epoce saskiej 239
12.3. Epoka stanisławowska 242
Rozdział VI. Społeczeństwo 250
1. Zmiany zaludnienia od końca XVI do końca XVIII w. 250
1.1. Wiarygodność danych demograficznych 252
2. Podziały stanowe 253
2.1. Czynniki zmian struktury społecznej w XVI-XVIII w. 254
3. Stan szlachecki 255
3.1. Ekskluzywizm szlachecki 255
3.2. Liczebność szlachty 256
9
3.3. Obywatelstwo 256
3.4. Czynniki rozpadu stanu szlacheckiego 258
3.5. Podziały ekonomiczne szlachty 258
3.6. Magnateria 259
3.7. Specyfika patronatu magnackiego w Wielkim Księstwie Litewskim i na Ukrainie 262
3.8. Grupy na pograniczu stanu szlacheckiego 263
4. Duchowieństwo - stan czy stany? 267
4.1. Stan duchowny - duchowieństwo katolickie 267
4.2. Wewnętrzne podziały stanu duchownego 267
4.3. Duchowieństwo innych wyznań chrześcijańskich 270
5. Stan mieszczański? 271
5.1. Wielkość miast i poziom urbanizacji 271
5.2. Wewnętrzne podziały stanu mieszczańskiego 274
5.3. Spadek udziału mieszczaństwa w życiu publicznym 277
5.4. Metody korumpowania elit miejskich 278
5.5. Upadek ekonomiczny miast 279
6. Stan chłopski? 279
6.1. Podziały chłopstwa 280
6.2. Zróżnicowanie regionalne ludności wiejskiej 281
7. Grupy etniczno-prawne 283
7.1. Szkoci 285
7.2. Ormianie 285
7.3. Karaimi 286
7.4. Żydzi 287
8. Grupy poza prawem 290
8.1. Romowie (Cyganie) 290
8.2. Margines społeczny - ludzie luźni 291
9. Podziały etniczne i wyznaniowe 292
9.1. Naród jako problem badawczy 292
9.2. Struktura etniczna ludności Rzeczypospolitej 293
9.3. Wielokulturowość 295
9.4. Narody Królestwa Polskiego 295
9.5. Narody Wielkiego Księstwa Litewskiego 297
9.6. Ewolucja stosunków wyznaniowych 299
9.7. Struktura społeczna i etniczna ewangelików polskich i litewskich 300
9.8. Unarodowienie prawosławia 303
10. Wieloetniczność i wielokulturowość w miastach 304
10.1. Tumulty 305
11. Zmiany struktury społecznej w epoce oświecenia 307
11.1. Upadek patronatu magnackiego 307
11.2. Miasta i mieszczaństwo 308
11.3. Inteligencja 312
12. Reformy chłopskie w XVIII w. 313
12.1. Nowe zasady użytkowania gruntów 313
12.2. Reformy wiejskie Sejmu Czteroletniego 313
12.3. Reformy chłopskie insurekcji kościuszkowskiej 314
13. Oświeceniowy naród obywatelski 315
13.1. Zmiana pojęcia narodu 315
13.2. Naród i obywatele 316
13.3. Koniec narodu państwowego 318
10
Rozdział VII. Więzi społeczne i warunki życia 319
1. Rodzina i małżeństwo 319
1.1. Rodzina 319
1.2. Małżeństwo 320
1.3. Miejsce kobiet w rodzinie i społeczeństwie 320
1.4. Długość życia i prokreacja 323
1.5. Kuratela 324
1.6. Pokrewieństwa 325
1.7. Klientelizm i patronat 325
1.8. Rytuały życia społecznego 326
1.9. Wychowanie i socjalizacja 329
2. Środowiska społeczne 331
2.1. Wieś 331
2.2. Miasto 332
2.3. Dwory szlacheckie i magnackie 332
3. Wyznaniowe instytucje więzi społecznej 332
3.1. Parafia 333
3.2. Prawosławne bractwa cerkiewne 334
3.3. Zbory i synody ewangelickie 335
4. Opieka społeczna 335
4.1. Etapy i tendencje zmian 335
4.2. Katolicka opieka społeczna 336
4.3. Ewangelicka opieka społeczna 337
4.4. Opieka społeczna w grupach etniczno-prawnych 338
5. Higiena i zdrowotność 339
5.1. Higiena osobista 339
5.2. Epidemie i zarazy 340
5.3. Rozwój medycyny 341
5.4. Środki lecznicze 342
6. Standard życia 343
6.1. Jakość a styl życia 343
6.2. Odżywianie 343
6.3. Styl życia 345
7. Mieszkanie 347
7.1. Siedziby szlacheckie 347
7.2. Pałace i zamki 348
7.3. Budownictwo chłopskie 349
7.4. Zaścianek 350
7.5. Budownictwo mieszczańskie 350
8. Odzież i fryzury 351
8.1. Strój szlachecki 352
8.2. Strój mieszczański 354
8.3. Stroje obce 354
8.4. Odzież chłopska 355
8.5. Fryzury 356
8.6. Oświeceniowy przełom obyczajowy - "wąsy i peruka" 357
Rozdział VIII. Kultura i ideologia 358
1. Modele kultury 358
2. Kultura szlachecka a sarmatyzm 359
11
2.1. Mity etnogenetyczne 360
2.2. Sarmacki ogląd świata 363
2.3. Stosunek do obcych 364
2.4. Sarmacka obyczajowość i mentalność 365
2.5. Szlachecki system wartości 366
2.6. Wolność a liberum veto 370
2.7. Trzy nurty szlacheckiej ideologii politycznej 371
2.8. Regalizm. Model idealnego władcy 372
2.9. Ideologia polityczna schyłkowego sarmatyzmu 374
2.10. Konstytucjonalizm a neostoicyzm 374
3. Kultura miejska w Rzeczypospolitej XVI-XVII w. 379
3.1. Mieszczańska ideologia 380
3.2. Mieszczański system wartości i wzorce osobowe 380
3.3. Mieszczańska ideologia polityczna 382
3.4. Sarmatyzacja mieszczaństwa 382
3.5. Miasta jako ośrodki kultury 383
4. Kultura popularna - kultura ludowa 385
4.1. Twórcy kultury popularnej 385
4.2. Cechy charakterystyczne kultury popularnej 386
4.3. Zasięg społeczny kultury popularnej 386
5. Folklor 387
5.1. Folklor szlachecki 388
5.2. Dwór szlachecki jako instytucja kultury 389
6. Religijność 389
6.1. Religijność masowa w końcu XVI w. 391
6.2. Metody duszpasterstwa 392
6.3. Folkloryzacja katolicyzmu 393
7. Oświecenie - przełom ideologiczny i kulturowy 395
7.1. Założenia i system wartości 395
7.2. Swojskość i cudzoziemszczyzna 396
7.3. Przemiany ideologii politycznej 398
8. Rehabilitacja sarmatyzmu 401
Rozdział IX. Komunikacja społeczna - szkolnictwo - alfabetyzacja 403
1. System komunikacji społecznej w XVI-XVIII w. 403
1.1. Kultura żywego słowa 404
1.2. Punkty kontaktów społecznych 405
1.3. Rola miast w systemie komunikacji 407
1.4. Poczta 409
1.5. Cenzura informacji 412
2. Języki komunikacji 415
2.1. Latinitas 415
2.2. Wielojęzyczność 415
2.3. Polonizacja 418
2.4. Rozwój polszczyzny literackiej 420
2.5. Oświeceniowe tendencje unifikacyjne 421
3. Piśmienność i alfabetyzacja 423
3.1. Drukarstwo i czytelnictwo 423
3.2. Obieg rękopiśmienny 428
3.3. Prasa 430
12
4. Oświata 432
4.1. Edukacja dziewcząt 432
4.2. Wyznaniowy charakter szkolnictwa 433
5. Szkolnictwo katolickie 434
5.1. Szkoły parafialne 434
5.2. Szkolnictwo zakonne - kolegia 435
5.3. Szkolnictwo wyższe 438
6. Szkolnictwo ewangelickie 440
6.1. Gimnazja luterańskie w Prusach Królewskich 440
6.2. Ewangelicko-reformowane gimnazja szlacheckie 441
6.3. Gimnazja w Rakowie i Lesznie 442
7. Szkolnictwo prawosławne 442
7.1. Szkoły brackie 442
7.2. Akademia w Ostrogu 443
7.3. Akademia Kijowsko-Mohylańska 443
7.4. Szkoły hospodarskie w Mołdawii i na Wołoszczyźnie 443
8. Szkolnictwo grup etniczno-prawnych 444
8.1. Szkoły żydowskie 444
8.2. Szkolnictwo tatarskie 445
9. Studia zagraniczne 445
10. Kształcenie wojskowe. Projekty szkoły rycerskiej w Rzeczypospolitej XVI-XVII w. 446
11. Reformy szkolnictwa w XVIII w. 447
11.1. Reformy szkolnictwa zakonnego 447
11.2. Reforma pijarska i Collegium Nobilium 449
11.3. Reformy szkolnictwa wojskowego 449
11.4. Reformy Komisji Edukacji Narodowej 451
Rozdział X. Sztuka - nauka - literatura 456
1. Terminologia i periodyzacja 456
1.1. Renesans - reformacja - przełom renesansowy 457
1.2. Sztuka i literatura między renesansem a barokiem 458
2. Manieryzm 458
2.1. Architektura i sztuki plastyczne 459
2.2. Literatura 462
2.3. Muzyka 464
3. Barok 466
3.1. Sarmatyzm a barok 466
3.2. Zasięg społeczny i geograficzny kultury baroku 468
3.3. Wczesny barok (1600-1630) 469
4. Dojrzały barok (1630-1670) 470
4.1. Architektura i sztuki plastyczne 470
4.2. Mecenat królewski i propaganda władzy 475
4.3. Literatura piękna 477
4.4. Nauka 479
4.5. Teatr 482
4.6. Muzyka 483
5. Późny barok i rokoko (1670-1770) 488
5.1. Architektura i sztuki plastyczne 488
5.2. Literatura i piśmiennictwo 491
5.3. Nauka 492
13
5.4. Muzyka i teatr 492
5.5. Początki oświecenia 493
6. Epoka stanisławowska 496
6.1. Zmiany cywilizacyjne 496
6.2. Międzynarodowa propaganda polskich reform 498
6.3. Drogi przenikania oświecenia do Polski stanisławowskiej 498
6.4. Elity miejskie w epoce oświecenia 499
6.5. Warszawa i prowincja 500
6.6. Mecenat 500
6.7. Architektura i sztuki plastyczne 502
6.8. Klasycyzm (1770-1800) 503
6.9. Sztuka użytkowa 505
6.10. Literatura 505
6.11. Nauka 507
6.12. Muzyka i teatr 508
CZĘŚĆ DRUGA
Wydarzenia polityczne 511
Rozdział I. Kształtowanie się monarchii elekcyjnej 513
1. Rzeczpospolita w Europie 513
1.1. Sąsiedzi 513
1.2. Dwa bieguny rywalizacji europejskiej 515
1.2.1. Sprawa wschodnia 515
1.2.2. Kwestia bałtycka 516
1.2.3. Problemy: tatarski i kozacki 518
2. Rzeczpospolita federacyjna. Korona a Wielkie Księstwo Litewskie po unii 518
2.1. Dalszy ciąg sporów o unię 518
2.2. Prawnoustrojowe konsekwencje unii 519
2.3. Doświadczenia pierwszych bezkrólewi w stosunkach polsko-litewskich 521
3. Pierwsze bezkrólewie (1572-1574) 521
3.1. Przygotowania do wolnej elekcji 522
3.2. Panowie rady 524
3.3. Zjazdy senatorów 525
3.4. Zjazdy partykularne i konfederacje szlacheckie w Koronie 525
3.5. Zjazd w Kaskach 527
3.6. Zjazdy litewskie 528
3.7. Konwokacja 528
3.8. Naprawa Rzeczypospolitej i korektura praw 529
3.9. Prymas interreksem 530
3.10. Sprawa konfederacji warszawskiej 531
3.11. Wolna elekcja viritim 532
3.11.1. Kandydaci do tronu 532
3.11.2. Sylwetka kandydata francuskiego 535
3.12. Elekcja Henryka Walezego 537
3.13. Spór o zobowiązania elekta 539
- 3.14. Skutki wolnej elekcji 539
3.15. Poselstwo polskie do Francji 540
4. Panowanie Henryka Walezego (1573-1574) 541
4.1. Początek rządów 541
14
4.2. Zaplecze polityczne 543
4.3. Ucieczka do Francji 544
4.4. Francja i Rzeczpospolita po ucieczce Walezego 546
4.5. Ocena potomnych i historiografii 546
4.6. Czarna legenda Walezego 546
5. Drugie bezkrólewie (1574-1575) 547
5.1. Zamęt po ucieczce Henryka Walezego 547
5.2. Zjazd konwokacyjny w Warszawie i poselstwo do Francji 547
5.3. Zjazd w Stężycy 548
5.4. Wielkie Księstwo Litewskie i Prusy a Korona w czasie drugiego bezkrólewia 549
5.5. Konwokacja zwołana przez prymasa 550
5.6. Sejm elekcyjny 550
5.7. Sylwetka kandydata siedmiogrodzkiego 551
5.8. Zabiegi Batorego o koronę Rzeczypospolitej 552
5.9. Podwójna elekcja (1575) 553
5.10. Francja i Turcja wobec elekcji Stefana Batorego 554
5.11. Zjazd jędrzejowski 554
5.12. Poselstwa polskie do Siedmiogrodu 556
5.13. Koronacja Anny Jagiellonki i Stefana Batorego 557
6. Panowanie Stefana Batorego (1576-1586) 558
6.1. Początek rządów. Wojna z Gdańskiem 558
6.2. Trybunał Koronny 561
6.3. Zmiany w elicie władzy 561
6.4. Kariera Jana Zamoyskiego 563
6.5. Przygotowania do wojny z Moskwą 564
6.5.1. Reformy wojskowe 565
6.5.2. Pacyfikacja Kozaczyzny 566
6.5.3. Dyplomatyczne przygotowanie wojny z Moskwą 566
6.6 Wojny z Moskwą (1579-1582) 567
6.6.1 Kampania połocka (1579) 567
6.6.2. Wyprawa na Wielkie Łuki (1580) 570
6.6.3. Kampania pskowska (1581) 571
6.6.4. Rozejm w Jamie Zapolskim (1582) 573
6.7. Dyplomacja i polityka zagraniczna po wojnie z Moskwą 574
6.8. Sytuacja wewnętrzna po wojnach z Moskwą 574
6.9. Plany ligi antytureckiej 575
6.10. Stosunki polsko-moskiewskie (1583-1586) 577
6.11. Zaplecze polityczne i system i rządów 578
6.11.1. Rządy triumwiratu magnackiego 579
6.11.2. Egzekucja Samuela Zborowskiego 580
6.11.3. Konwokacja senatorów w Lublinie (1584) 581
6.11.4. Sprawa Zborowskich na sejmie (1585) 582
6.11.5. Konflikt króla ze szlachtą. Wzrost znaczenia magnaterii 582
6.12. Plany unii polsko-moskiewskiej 584
6.13. Życie prywatne Stefana Batorego 584
6.14. Ocena potomnych i historiografii 585
Rozdział II. Monarchia dwóch pierwszych Wazów 586
1. Trzecie bezkrólewie (1586 -1587) 586
1.1 Podziały w elicie władzy 586
15
1.2. Sejmiki przedkonwokacyjne 586
1.3. Konwokacja 587
1.4. Podwójna elekcja (1587) 587
1.5. Sylwetki elektów 588
1.6. Traktat kalmarski 589
1.7. Wojna o koronę 590
1.8. Przybycie Zygmunta Wazy do Gdańska 590
2. Panowanie Zygmunta III Wazy (1587-1632) 591
2.1. Koronacja i początki rządów 591
2.2. Bitwa pod Byczyną 591
2.3. Wielkie Księstwo Litewskie a Korona w czasie trzeciego bezkrólewia 592
2.4. Sejm pacyfikacyjny (1589) 593
2.5. Pozycja międzynarodowa Zygmunta Wazy 593
2.5.1. Traktat bytomsko-będziński 594
2.5.2. Przesłanki sojuszu z Habsburgami 594
2.5.3. Sumy neapolitańskie 596
2.5.4. Polityka Habsburgów wobec Rzeczypospolitej 596
2.5.5. "Praktyki" Zygmunta III Wazy z Habsburgami 597
2.6. Polityka wewnętrzna 598
2.6.1. Dwór a opozycja (1591-1592) 598
2.6.2. Sejm inkwizycyjny 598
2.6.3. Problem Ukrainy 599
2.6.4. Polityczna geneza i konsekwencje unii brzeskiej (1596) 601
2.7. Polityka zagraniczna 601
2.7.1. Rzeczpospolita wobec Turcji i Chanatu Krymskiego 602
2.7.2. "Awantury mołdawskie" 603
2.7.3. Sprawy szwedzkie po śmierci Jana III Wazy 604
2.7.4. Wojna domowa w Szwecji (1598) 605
2.7.5. Przejęcie tronu szwedzkiego przez Karola IX 605
2.7.6. Wojna w Inflantach (1601-1611) 606
2.7.7. Rzeczpospolita a Moskwa (1603-1618) 606
2.8. Wewnętrzne skutki wojen ofensywnych 610
2.8.1. Rokosz sandomierski (1606-1608) 610
2.8.2. Konsekwencje ustrojowe rokoszu 613
2.8.3. Polityczne znaczenie konfederacji wojskowych 614
2.9. Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej 615
2.9.1. Cecora i Chocim (1620-1621) 616
2.9.2. Nielegalna reaktywacja hierarchii prawosławnej 617
2.9.3. Zabiegi o pomoc Habsburgów i papiestwa 618
2.9.4. Śląsk a Polska 618
2.9.5. Niebezpieczeństwo ze strony Szwecji 619
2.9.6. Dyplomacja szwedzka przeciw Rzeczypospolitej 620
2.9.7. Wojna w Inflantach i Prusach 621
2.9.8. "Spisek orleański" 623
2.9.9. Admiralicja Sewilska 623
2.9.10. Rozejm w Altmarku (1629) 624
2.9.11. Habsburgowie i Francja wobec Rzeczypospolitej 625
2.10. Zaplecze polityczne i system rządów Zygmunta III Wazy 625
2.11. Zycie prywatne i polityka dynastyczna Zygmunta III Wazy 627
2.12. Ostatnie lata rządów Zygmunta III Wazy 627
16
2.13. Ocena potomnych i historiografii 628
3. Czwarte bezkrólewie (1632-1633) 629
3.1. Projekty reformy elekcji 629
3.2. Zagrożenie zewnętrzne 630
3.3. Wielkie Księstwo Litewskie wobec bezkrólewia 630
3.4. Eksorbitancje i urazy 631
3.5. Konwokacja 631
3.6. Sejm elekcyjny 632
3.7. Elekcja Władysława Wazy 633
3.8. Przysięga elekta 633
3.9. Sylwetka elekta 633
4. Panowanie Władysława IV Wazy (1633-1648) 636
4.1. Polityka zagraniczna w pierwszych latach rządów 636
4.1.1. Wojna smoleńska z Moskwą (1633-1634) 636
4.1.2. Zagrożenie tureckie 638
4.1.3. Plany odzyskania korony dziedzicznej i wojny ze Szwecją 639
4.1.4. Wielkie plany (1635-1636) 640
4.1.5. Polityka bałtycka 641
4.1.6. Emancypacja Prus Książęcych 642
4.2. Polityka wewnętrzna 642
4.2.1. Zabiegi o domenę królewską 642
4.2.2. Kawaleria Najświętszej Marii Panny 642
4.3. Powrót do sojuszu z Habsburgami 643
4.3.1. Efekty sojuszu z Habsburgami 644
4.3.2. Traktat neapolitański 644
4.4. Zwrot ku Francji 646
4.5. Polityczna geneza i znaczenie Colloquium Charitativum 647
4.6. Ostatnie lata rządów 648
4.6.1. Początki odrębności Ukrainy 648
4.6.2. Powstania kozackie 650
4.6.3. Stosunki z Chanatem Krymskim i plany wojny z Turcją 652
4.7. Zaplecze polityczne i system rządów Władysława IV 653
4.8. Życie prywatne Władysława IV 656
4.9. Ocena potomnych i historiografii 657
4.10. Bilans rządów czterech pierwszych królów elekcyjnych 658
Rozdział III. Czasy kryzysu i odbudowy 660
1. Rzeczpospolita w Europie 2. poł. XVII w. 660
1.1. Sytuacja międzynarodowa 660
1.2 Kryzys Rzeczypospolitej - straty ludnościowe i terytorialne 660
1.3. Początek erozji ustrojowej 662
1.4. Spadek znaczenia międzynarodowego Rzeczypospolitej 662
1.5. Wzrost pozycji Moskwy 664
1.6. Bilans XVII w. w sytuacji międzynarodowej 665
2. Rzeczpospolita federacyjna 665
2.1. Wielkie Księstwo Litewskie a Korona w 2. poł. XVII w. 665
2.1.1. Tendencje separatystyczne na Litwie 665
2.1.2. Dążenia do integracji prawnej? 666
2.2. Projekt emancypacji politycznej Ukrainy 666
3. Piąte bezkrólewie (1648) 667
3.1. Konwokacja i elekcja Jana Kazimierza 668
17
3.2. Sylwetka elekta 668
Panowanie Jana Kazimierza Wazy (1648-1668) 669
4.1. Początki rządów. Wojny z Kozakami 669
4.1.1. Kampania 1649-1650 669
4.1.2. Ugoda Zborowska 670
4.1.3 Kampania 1651 - zwycięstwo pod Beresteczkiem 670
4.1.4. Kampanie 1652-1653 671
4.2. Kozaczyzna a Moskwa 672
4.2.1. Polityka zagraniczna Bohdana Chmielnickiego 672
4.2.2. Reformy państwa moskiewskiego w poł. XVII w. 672
4.2.3. Państwo kozackie 673
4.3. Zaplecze polityczne i system rządów Jana Kazimierza 674
4.3.1. Zmiany w elicie władzy 674
4.3.2. Zasady nominacji na urzędy 676
4.3.3. Liberum veto 677
4.3.4. Wykorzystywanie wakansów 677
4.3.5. Opozycja magnacka 678
4.4. Wojna z Moskwą (1654-1655) 678
4.4.1. Najazd moskiewski na Wielkie Księstwo Litewskie 678
4.4.2. Tragedia Białorusi 678
4.5. Potop szwedzki i druga wojna północna (1655-1660) 679
4.5.1. Geneza najazdu szwedzkiego 679
4.5.2. Rokowania polsko-szwedzkie (1651-1655) 680
4.5.3. Ujście i Kiejdany 681
4.5.4. Wycofanie się króla na Śląsk 681
4.5.5. Opór przeciw Szwedom 682
4.5.6. Śluby lwowskie Jana Kazimierza 683
4.5.7. Kampania 1656 684
4.5.8. Układ z Moskwą 685
4.5.9. Traktat rozbiorowy w Radnot 686
4.6. Konsekwencje dyplomatyczne wojny północnej 686
4.6.1. Habsburgowie i Francja wobec najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą 686
4.6.2. Emancypacja Prus 687
4.6.3. Przymierze polsko-austriackie 689
4.6.4. Zbliżenie z Francją 689
4.6.5. Koniec wojny północnej. Rokowania pokojowe w Oliwie (1660) 689
4.7. Sytuacja wewnętrzna po potopie szwedzkim 690
4.7.1. Dworskie projekty reform (1658-1659) 690
4.7.2. Konfederacje wojskowe 692
4.8. Rzeczpospolita wobec Moskwy i Ukrainy 694
4.8.1. Ugoda hadziacka 694
4.8.2. Drugi etap wojny z Moskwą (1660-1667) 695
4.8.3. Sytuacja wewnętrzna w czasie wojny z Moskwą. Rokosz Lubomirskiego 698
4.8.4. Rozejm andruszowski (1667) 699
4.8.5. Konsekwencje międzynarodowe rozejmu andruszowskiego 700
4.9. Ostatnie lata rządów i abdykacja Jana Kazimierza 700
4.10. Życie prywatne Jana Kazimierza 703
4.11. Ocena współczesnych i historiografii 704
5. Szóste bezkrólewie (1668-1669) 705
5.1. Konwokacja 705
18
5.2. Kandydaci do korony 705
5.3. Sejm elekcyjny 706
5.4. Sylwetka elekta 707
5.5. Zaplecze polityczne Michała Korybuta Wiśniowieckiego 709
5.6. Koronacja 711
6. Panowanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669-1673) 711
6.1. System rządów 711
6.1.1. Dwór a opozycja magnacka 711
6.1.2. Aktywizacja polityczna szlachty 712
6.1.3. Dworskie projekty reform 713
6.2. Sytuacja międzynarodowa i zagrożenie zewnętrzne 713
6.2.1. Wojna na Ukrainie 1671 714
6.2.2. Wojna z Turcją 1672 714
6.2.3. Traktat w Buczaczu 715
6.3. Sytuacja wewnętrzna 716
6.3.1. Konfederacja gołąbska 716
6.3.2. Konfederacja szczebrzeszyńska 718
6.4. Choroba i śmierć Michała Korybuta 718
6.5. Ocena historiografii 719
7. Siódme bezkrólewie (1673-1674) 720
7.1. Elekcja 720
7.2. Koronacja 721
7.3. Sylwetka elekta 721
8. Panowanie Jana III Sobieskiego (1674-1696) 725
8.1. Początki rządów. Projekty reform 725
8.2. Dwór a opozycja magnacka 726
8.3. Polityka zagraniczna 727
8.3.1. Zwrot ku Francji 727
8.3.2. Polityka bałtycka 728
8.3.3. Plany sojuszu z Moskwą 730
8.3.4. Zmiana układu sił w Europie 731
8.3.5. Zwrot ku Habsburgom 732
8.4. Sytuacja wewnętrzna przed 1683 733
8.4.1. Projekty reform 1676-1681 733
8.4.2. Reformy wojskowe 734
8.4.3. Stosunek Sobieskiego do Kozaczyzny i prawosławia 735
8.4.4. Rozbicie opozycji 735
8.5. Przymierze z Cesarstwem i wojna z Turcją (1683-1685) 736
8.6. Traktat Grzymułtowskiego (1686) 738
8.7. Polityka wewnętrzna i walka z opozycją po 1683 739
8.8. Zaplecze polityczne i system rządów 742
8.9. Próba ponownego zwrotu ku Francji 743
8.10. Ostatnie lata rządów Jana III Sobieskiego 743
8.11. Choroba i śmierć króla 744
8.12. Zycie prywatne Jana III Sobieskiego 745
8.13. Ocena historiografii 745
Rozdział IV. Walka o utrzymanie suwerenności 747
1. Rzeczpospolita w Europie za panowania Wettinów 747
1.1. Nowy układ sił 747
19
1.2. Wzrost znaczenia Rosji 749
1.2.1. Geneza zbliżenia Zachodu i Rosji 750
1.3. Pozycja Rzeczypospolitej w Europie - kryzys suwerenności 750
1.3.1. Geneza kryzysu suwerenności 751
2. Rzeczpospolita federacyjna 752
2.1. Saksonia w unii z Rzecząpospolitą 752
2.1.1. Potencjał ekonomiczny i ludnościowy Saksonii 752
2.1.2. Instytucje państwa saskiego 754
2.1.3. Polityka wewnętrzna elektorów 755
2.2. Wielkie Księstwo Litewskie a Korona za Wettinów. Koekwacja praw 755
2.3. Ukraina w czasach saskich 756
2.3.1. Bunty kozackie na Ukrainie Prawobrzeżnej 756
2.3.2. Hetmanat Iwana Mazepy 757
2.3.3. Losy hetmanatu po Połtawie 757
2.4. Terytoria pograniczne za Wettinów 757
2.4.1. Pomorze i Śląsk pod panowaniem pruskim 757
3. Ósme bezkrólewie (1696-1697) 759
3.1. Rywalizacja fakcji magnackich 759
3.2. Konwokacja - wykluczenie "Piastów" od tronu 760
3.3. Sejm elekcyjny - kandydaci do tronu 760
3.4. Sylwetka elekta saskiego 760
3.5. Koronacja i pacyfikacja 762
4. Panowanie Augusta II Wettina (1697-1733) 763
4.1. Początki rządów. Program polityczny 763
4.2. Ostatnia kampania w wojnie z Turcją 764
4.3. Przygotowania dyplomatyczne do kampanii bałtyckiej 766
4.4. Kwestia pruska 766
4.5. Drugi sejm pacyfikacyjny (1699) 767
4.6. Sytuacja wewnętrzna w Wielkim Księstwie Litewskim 767
4.6.1. Wojna domowa na Litwie 767
4.6.2. Separatyzm litewski w epoce saskiej 768
4.7. Król i Rzeczpospolita wobec wielkiej wojny północnej 769
4.7.1. Bitwa pod Narwą 770
4.7.2. Wojna o sukcesję hiszpańską i sojusz Augusta II z Francją 770
4.7.3. Sejm (1701) 771
4.7.4. Sukcesy Szwedów w Inflantach 771
4.7.5. Bitwa pod Kliszowem (1702) 773
4.7.6. Okupacja szwedzka w Koronie 773
4.7.7. Konfederacja sandomierska 773
4.7.8. Rady senatu i sejm (1703) 774
4.7.9. Sejm lubelski (1703) 774
5. Dwukrólewie 775
5.1. Detronizacja Augusta II i elekcja Stanisława Leszczyńskiego 775
5.2. Sylwetka antykróla 775
5.3. Konfederacja generalna w Sandomierzu (1704) 776
5.4. Sojusz narewski z Rosją (1704) 776
5.5. Dwóch królów i dwa przymierza 777
5.6. Koronacja Stanisława Leszczyńskiego 777
5.7. Traktat warszawski ze Szwedami (1705) 778
5.8. Szwedzi w Saksonii 779
20
5.9. Pokój w Altranstädt i detronizacja Augusta II (1706) 779
5.10. Postępy Rosjan w Inflantach 780
5.11. Rosyjska okupacja Rzeczypospolitej 780
5.12. Kampania rosyjska Karola XII (1707-1709) 781
5.13. Połtawa (1709) 782
5.14. Leszczyński na wygnaniu 782
6. Restytucja Augusta II 783
6.1. Walna Rada Warszawska (1710) 783
6.2. Wojna na Bałkanach 784
6.2.1. Wystąpienie Turcji przeciw Rosji (1710-1711) 784
6.2.2. Traktat prucki 1711 784
6.2.3. Kryzys 1713 - groźba dominacji tureckiej 784
6.2.4. Sejm walny (1712). Wzmocnienie pozycji Augusta II 785
6.2.5. Koniec wojny o sukcesję hiszpańską. Zażegnanie zagrożenia tureckiego 786
6.3. Próby emancypacji spod kurateli rosyjskiej 786
6.4. Sytuacja wewnętrzna 787
6.4.1. Kryzys społeczny i polityczny 787
6.4.2. Szlacheckie projekty reform republikańskich 788
6.4.3. Zaplecze polityczne i system rządów Augusta II 789
6.4.4. Dworskie projekty reform 791
6.4.5. Konfederacja tarnogrodzka (1715) 793
6.4.6. Sejm niemy (1717) 794
6.5. Pozycja międzynarodowa Rzeczypospolitej po sejmie niemym (1717) 795
6.5.1. Nieuchronność protektoratu rosyjskiego? 795
6.5.2. Koalicja antyrosyjska 796
6.5.3. Polityka emancypacyjna Augusta II (1718-1720). Zwrot ku Habsburgom 797
6.5.4. Układ wiedeński (1719) 797
6.6. Dyplomacja międzynarodowa a Rzeczpospolita 798
6.6.1. Traktat w Nystadt (1721) 798
6.6.2. Traktaty "opiekuńcze" 798
6.6.3. Polityczne konsekwencje sprawy toruńskiej (1724) 799
6.7. Ostatnie lata panowania Augusta II 801
6.7.1. Polityka dynastyczna 802
6.7.2. Familia Czartoryskich i Potoccy 802
6.8. Życie prywatne Augusta II 803
6.9. Ocena Augusta II w historiografii 804
7. Przedostatnie bezkrólewie (1733) 804
7.1. Stanisław Leszczyński na emigracji 805
7.2. Konwokacja 806
7.3. Podwójna elekcja 807
7.3.1. Elekcja Stanisława Leszczyńskiego 807
7.3.2. Elekcja Augusta III Wettina 807
7.3.3. Koronacja Augusta III 808
8. Drugie dwukrólewie i wojna o polską sukcesję (1733-1735) 808
8.1. Konfederacja dzikowska 809
8.2. Abdykacja Stanisława Leszczyńskiego 810
8.3. Leszczyński w Lotaryngii 810
8.4. Ocena Stanisława Leszczyńskiego w historiografii 811
9. Panowanie Augusta III Wettina (1733-1763) 812
9.1. Pacyfikacja 812
21
9.2. Sylwetka Fryderyka Augusta Wettina 812
9.3. Polityka zagraniczna Augusta III 814
9.3.1. Pozycja Rzeczypospolitej w Europie 814
9.3.2. Sojusz prusko-rosyjski 815
9.3.3. Dominacja Rosji w Europie Środkowo-Wschodniej 815
9.3.4. Przymierze z Rosją (1744) 816
9.3.5. Druga wojna śląska. Okupacja Saksonii przez Prusy 817
9.3.6. Porozumienia z Francją i Wielką Brytanią (1746 i 1751) 817
9.3.7. Wojna siedmioletnia (1756-1763) i druga okupacja Saksonii 817
9.4. Zaplecze polityczne i system rządów Augusta III 818
9.4.1. System ministerialny w Saksonii po 1746 819
9.4.2. Polityka wewnętrzna w Rzeczypospolitej. System anarchii 820
9.4.3. Zrównoważenie sił wewnętrznych i wpływów obcych 820
9.4.5. Sytuacja w Rzeczypospolitej a specyfika państw składanych 821
9.4.6. Złoty pokój saski 822
9.4.7. Walka ugrupowań magnackich 823
9.4.8. System ministerialny w Rzeczypospolitej? 823
9.4.9. Orientacje zagraniczne 824
9.4.10. Neutralności demilitaryzacja Rzeczypospolitej 825
9.4.11. Sprawa aukcji wojska 826
9.4.12. Nowy system rządów - kamaryla Mniszcha 828
9.5. Schyłek panowania Augusta III 828
9.5.1. Konsekwencje wojny siedmioletniej dla sytuacji w Rzeczypospolitej 828
9.5.2. Życie prywatne i polityka dynastyczna Augusta III 829
9.5.3. Sprawa sukcesji tronu 830
9.5.4. Plany reformatorskie i konfederackie Familii 830
9.5.5. Walka ugrupowań magnackich (1762-1763) 831
9.5.6. Ocena Augusta III w historiografii 832
9.5.7. Bilans panowania Wettinów. Konsekwencje cywilizacyjne unii polsko-saskiej 833
Rozdział V. Upadek Rzeczypospolitej 835
1. Rzeczpospolita w Europie w epoce stanisławowskiej 835
1.1. Sytuacja międzynarodowa 835
1.2. Układ sił w przededniu ostatniego bezkrólewia 836
1.3. Polityka Katarzyny II wobec Rzeczypospolitej 837
2. Wielkie Księstwo Litewskie i Korona w epoce stanisławowskiej 838
3. Ostatnie bezkrólewie (1763-1764) 840
3.1. Sylwetka Stanisława Poniatowskiego 840
3.2. Kandydatura Stanisława Poniatowskiego do tronu 842
3.3. Sejmiki przedkonwokacyjne 843
3.4. Konwokacja 844
3.5. Reformy sejmu konwokacyjnego (1764) 844
3.6. Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego 845
3.7. Koronacja 846
4. Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) 846
4.1. Początki rządów 846
4.1.1. Pod kuratelą Familii 846
4.1.2. Zaplecze polityczne Stanisława Augusta w pierwszym okresie panowania 847
4.1.3. Pierwsze reformy (1765-1766) 849
22
4.1.4. Dyplomacja Stanisława Poniatowskiego 849
4.1.5. Polityka wewnętrzna 851
4.1.6. Sprawa dysydencka 851
4.1.7. Rozwiązanie konfederacji generalnej 851
4.2. Interwencja rosyjska w Rzeczypospolitej 852
4.2.1. Konfederacje: słucka i radomska 852
4.2.2. Sejm repninowski i rosyjska gwarancja (1767-1768) 852
4.3. Konfederacja barska (1768) 854
4.3.1. Koliszczyzna 855
4.3.2. Wojna i polityka konfederacka (1768-1772) 855
4.3.3. Wojna rosyjsko-turecka (tzw. wojna polska) (1768-1774) 856
4.3.4. Francuska pomoc dla konfederatów 857
4.3.5. Mocarstwa wobec wojny rosyjsko-tureckiej 858
4.4. I rozbiór Rzeczypospolitej (1772-1773) 859
4.4.1. Plany rozbiorowe 859
4.4.2. Traktaty rozbiorowe 860
4.4.3. Koniec konfederacji barskiej 861
4.4.4. Sejm rozbiorowy (1773-1775) 861
4.4.5. Reformy sejmu rozbiorowego 863
4.4.6. Koniec wojny rosyjsko-tureckiej (1774) 863
4.4.7. Położenie Rzeczypospolitej i ziem zabranych po I rozbiorze 864
4.4.8. Traktaty handlowe 1775 864
4.5. Polityka wewnętrzna po I rozbiorze 865
4.5.1. Rządy Rady Nieustającej 865
4.5.2. Ukrócenie opozycji magnackiej na sejmie (1776) 865
4.5.3. Rządy królewsko-ambasadorskie 866
4.5.4. Rzeczpospolita wobec planów wojny rosyjsko-tureckiej 866
4.5.5. Odrzucenie Kodeksu Zamoyskiego 867
4.5.6. Zaplecze polityczne i system rządów (1776-1788) 868
4.6. Polityka międzynarodowa 870
4.6.1. Antagonizm wśród mocarstw rozbiorowych 870
4.6.2. Rokowania o sojusz wojskowy z Rosją (1787) 870
4.6.3. Spotkanie w Kaniowie 871
4.6.4. Wojna wschodnia i polityka Prus (1787-1788) 873
4.7. Walka o suwerenność 873
4.7.1. Obalenie Rady Nieustającej 873
4.7.2. Sejm rządzący (1789-1790) 875
4.7.3. Rosja i Prusy wobec sytuacji w Rzeczypospolitej 877
4.7.4. Przymierze z Prusami 877
4.7.5. Ugrupowania sejmowe 878
4.7.6. Prace nad formą rządu i prawo dla miast (1789-1791) 879
4.7.7. Projekty formy rządu (1789-1790) 880
4.7.8. Nowa kadencja sejmu (1790-1791) 881
4.7.9. Królewski projekt ustawy rządowej 881
4.7.10. Prawo o sejmikach i o miastach 882
4.7.11. Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 882
4.7.12. Ustawodawstwo szczegółowe 883
4.8. Koniec polskiej rewolucji parlamentarnej 884
4.8.1. Zmiany w sytuacji międzynarodowej (1790-1792) 884
4.8.2. Konfederacja targowicka 886
23
4.8.3. Wojna z Rosją 886
4.8.4. Akces króla do targowicy 887
4.8.5. Polityka Stanisława Augusta po targowicy 887
4.8.6. Polityka na emigracji 888
4.8.7. Wojna rewolucyjnej Francji z Prusami i Austrią 888
4.9. II rozbiór Rzeczypospolitej 889
4.9.1. Zawiedzione nadzieje targowiczan 889
4.9.2. Zaplecze polityczne i system rządów po konfederacji targowickiej 890
4.9.3. Sejm grodzieński 1793 891
4.9.4. Polska emigracja i rewolucyjna Francja 891
4.10. Insurekcja kościuszkowska 892
4.10.1. Projekt sojuszu z Francją 892
4.10.2. Sytuacja w kraju i organizacje spiskowe (1793-1794) 893
4.10.3. Marsz brygady Madalińskiego 893
4.10.4. Ogłoszenie insurekcji 894
4.10.5. Racławice i Warszawa 894
4.10.6. Powstanie na Litwie 895
4.10.7. Król wobec insurekcji 896
4.10.8. Radykalizacja insurekcji 896
4.10.9. Egzekucje majowe z 1794 r. w Wilnie i Warszawie 897
4.10.10 Polityka władz insurekcji 898
4.10.11. Samosądy warszawskie 898
4.10.12. Działania militarne w 1794 r. 899
4.10.13. Kapitulacja 900
4.11. III rozbiór i upadek Rzeczypospolitej 901
4.11.1. Rozbiory Rzeczypospolitej w oczach Europy 902
4.12. Schyłek życia ostatniego króla Rzeczypospolitej 903
4.13. Śmierć Stanisława Augusta 904
4.14. Życie prywatne Stanisława Augusta Poniatowskiego 904
4.15. Ocena współczesnych i historiografii 905
Zakończenie 907
Daty najważniejszych wydarzeń 911
Bibliografia 916
Indeks osób 953
Indeks nazw geograficznych 989
Spis tabel i schematów 1004
Spis map 1005
Wstęp 25
CZĘŚĆ PIERWSZA
Państwo - społeczeństwo - kultura 29
Rozdział I. Fizjonomia Rzeczypospolitej 31
1. Nazwa, godła, stolice 31
1.1. Nazwa 31
1.2. Godło i herby ziemskie 32
1.3. Stolice 33
2. Położenie i warunki naturalne 34
2.1. Położenie geograficzne 34
2.2. Warunki naturalne 34
2.3. Położenie geopolityczne 36
2.4. Region Europy Środkowo-Wschodniej 36
3. Terytorium 36
3.1. Obszar państwa 36
3.2. Podziały administracyjne i sądowe 38
3.2.1. Korona 39
3.2.2. Wielkie Księstwo Litewskie 39
4. Rzeczpospolita federacyjna 40
4.1. Wielkopolska i Małopolska 42
4.2. Mazowsze 42
4.3. Wielkie Księstwo Litewskie 43
4.4. Ruś 43
4.5. Ukraina 44
4.6. Prowincje i lenna regionu bałtyckiego 45
4.6.1. Prusy Królewskie 46
4.6.2. Warmia 47
4.6.3. Terytoria lenne nad Bałtykiem 47
5
4.7. Terytoria pograniczne 51
4.8. Lenna naddunajskie (Multany) 53
5. Opanowanie przestrzeni 54
5.1. Pomiary i rozwój kartografii 54
5.2. Odległości 56
5.3. Szlaki komunikacyjne 56
5.4. Przestrzeń władzy 58
6. Granice 59
6.1. Techniczne aspekty wyznaczania granic 59
6.2. Granice kulturowe i administracyjne 60
6.3. Obrona granic 61
7. Zmiany terytorium i granic do końca XVIII w. 63
7.1. Zmiany administracyjne u schyłku Rzeczypospolitej 64
7.1.1. Reforma administracyjna Sejmu Czteroletniego 64
7.1.2. Ustawodawstwo grodzieńskie 65
7.1.3. Rozbiory Rzeczypospolitej (1772, 1793, 1795) 65
Rozdział II. Ustrój i system rządów 66
1. Terminologia ustrojowa 66
2. Porządki prawnopolityczne ustroju mieszanego 68
2.1. Interregnum 68
2.2. Instytucje i procedury bezkrólewia 69
3. Centralne instytucje władzy 73
3.1. Król - kompetencje 73
3.2. Ograniczenia i zobowiązania króla elekcyjnego 77
3.3. Źródła dochodów królewskich 78
3.4. Obraza majestatu 79
3.5. Dwór królewski 80
3.6. Kancelaria królewska i sekretariat 82
4. Centralne urzędy Rzeczypospolitej 82
4.1. Urzędy Wielkiego Księstwa Litewskiego 83
4.2. Hierarchia urzędów centralnych 83
4.3. Nominacja na urzędy 85
4.4. Kompetencje urzędników centralnych 85
4.5. Próby modernizacji zarządu centralnego za Wettinów 86
5. Administracja terenowa 87
5.1. Starostwo 87
5.2. Urzędy ziemskie 88
5.3. Awanse urzędnicze 89
5.4. Sprzedaż urzędów 90
5.5. Administracja państwowa a prywatna 90
6. System parlamentarny 91
6.1. Tradycje parlamentarne Korony i Litwy 91
6.2. Sejm walny 92
6.3. Trzy stany sejmujące 93
6.4. Organizacja sejmu 98
6.5. Tryb obradowania 100
6.6. Liberum veto 102
6.7. Sejm konny 103
7. Konfederacja i rokosz 103
6
7.1. Geneza konfederacji 103
7.2. Konfederacja generalna 104
7.3. Rokosz 106
8. Generały i konwokacje litewskie 107
8.1. Sejmiki generalne 107
8.2. Konwokacje litewskie 108
9. Sejmiki 109
9.1. Rodzaje sejmików 109
9.2. Rządy sejmikowe 111
9.3. Klientelizm sejmikowy 112
10. Ku monarchii konstytucyjnej 114
10.1. Program reform 114
10.2. Reformy pierwszych lat panowania Stanisława Augusta 114
10.2.1. System rządów 114
10.2.2. Projekt "ucalenia" unii Korony i Litwy 115
10.3. Ustawodawstwo sejmu delegacyjnego (1767-1768) 116
10.4. Ustawodawstwo sejmu rozbiorowego (1773-1775) 117
10.5. Sejmy w latach 1776-1786 118
10.6. Sejm Czteroletni. Pierwszy etap prac (1788-1790) 119
10.7. Ustawa rządowa z 1791 r. i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego 120
10.8. Najważniejsze postanowienia Ustawy rządowej z 1791 r. 121
10.8.1. Ustrój i władze centralne 121
10.8.2. Instytucje parlamentarne 123
10.8.3. Stosunki polsko-litewskie w ustawodawstwie Sejmu Czteroletniego 124
10.9. Ustawodawstwo sejmu grodzieńskiego z 1793 r. 125
10.9.1. Ustawodawstwo ustrojowe 125
10.9.2. Stosunki polsko-litewskie w ustawodawstwie targowickim 126
11. Ustrój insurekcji kościuszkowskiej 126
11.1. Władze centralne 127
11.2. Administracja terenowa 127
11.3. Stosunki polsko-litewskie w aktach insurekcji 128
12. Koncepcje ustrojowe po utracie niepodległości 128
Rozdział III. Trzy filary władzy: sądownictwo, skarbowość, wojsko 130
1. Dziedzictwo monarchii stanowej 130
2. Kodyfikacje i źródła prawa 131
3. Sądownictwo 132
3.1. Sądy zadworne i sąd sejmowy 132
3.2. Sądownictwo szlacheckie 133
3.2.1. Sądownictwo pierwszego szczebla - ziemskie, grodzkie i podkomorskie 133
3.2.2. Trybunały 134
3.2.3. Sądy specjalne 135
3.3. Sądy miejskie i wiejskie 135
3.4. Palestra 136
3.5. Skuteczność wymiaru sprawiedliwości 137
3.6. Reformy systemu prawnego na Sejmie Czteroletnim 138
3.6.1. Sądownictwo szlacheckie 138
3.6.2. Sąd sejmowy 139
3.6.3. Sądownictwo miejskie i asesorie 139
3.6.4. Sądownictwo wiejskie 139
7
3.7. Sądy karne insurekcji kościuszkowskiej 139
4. Skarbowość i finanse 140
4.1. Rozwój skarbowości w Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. 140
4.2. Organizacja władz skarbowych 141
4.3. Skarb nadworny a skarb publiczny 142
4.4. Publiczne a prywatne dochody króla 144
4.5. Dochody skarbu nadwornego 145
4.6. Dochody skarbu Rzeczypospolitej 146
4.7. Reformy skarbowości w XVII-XVII1 w. 147
4.8. Obciążenia finansowe duchowieństwa katolickiego 149
5. Wojskowość 151
5.1. Organizacja wojska państwowego w XVI-XV1I w. 151
5.2. Formacje 153
5.3. Dowództwo 156
5.4. Skład społeczny wojska 160
5.5. Udział mieszczan w obronie Rzeczypospolitej 161
5.6. Rekrutacja do wojska 162
5.7. Kwalifikacje fachowe 162
5.8. Żołd i zaopatrzenie 163
5.9. Modernizacja armii w XVIII w. 164
Rozdział IV. Państwo a Kościoły 169
1. Stosunki państwo-Kościoły w Rzeczypospolitej nowożytnej 169
1.1. Teoria konfesjonalizacji 169
1.2. Konfederacja warszawska (1573) 171
1.3. Równouprawnienie wyznaniowe jako zasada ustrojowa 172
1.4. Równouprawnienie czy tolerancja? 172
2. Kościoły chrześcijańskie w Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. 173
2.1. Kościół rzymskokatolicki 173
2.2. Kościoły ewangelickie (reformacyjne) 177
2.2.1. Kościół ewangelicko-reformowany 179
2.2.2. Kościół ewangelicko-augsburski (luterański) 182
2.3. Kościoły tradycji wschodniej 183
2.3.1. Kościół ortodoksyjny (prawosławny) 183
2.3.2. Unia brzeska (1596) 185
2.3.3. Kościół greckokatolicki (unicki) 187
2.3.4. Kościół prawosławny (ortodoksyjny) po unii brzeskiej 187
2.3.5. Kościół ormiański 188
3. Ewolucja polityki wyznaniowej XVI-XVIII w. 189
3.1. Polityka wyznaniowa dwóch pierwszych królów elekcyjnych 189
3.2. Zygmunt III i kontrreformacja 192
3.3. Konwersje na katolicyzm za Wazów 197
3.4. Polityka wyznaniowa Władysława IV 199
3.5. Próba pojednania wyznań - Colloquium Charitativum (1645) 201
3.6. Ustawy antyariańskie 203
3.7. Ograniczenia praw publicznych dysydentów 205
3.8. Sytuacja dysydentów w czasach saskich 206
3.9. Sprawa dysydencka za Stanisława Augusta 208
3.10. Oświecony katolicyzm 210
3.11. Konfesjonalizacja katolicka 212
8
Rozdział V. Gospodarka 213
1. Miejsce Rzeczypospolitej w gospodarce europejskiej 213
1.1. Specyfika gospodarcza Rzeczypospolitej 213
1.2. Podział Europy wzdłuż linii Łaby? 214
1.3. Regiony gospodarcze Rzeczypospolitej 214
1.4. Gospodarka polska a europejska - główne etapy i czynniki zmian 215
2. Kryzys XVII w. 216
2.1. Kryzys monetarny 217
2.2. Globalny kryzys XVII w. 218
2.3. Merkantylizm 220
2.3.1. Ekonomiści Rzeczypospolitej wobec kryzysu monetarnego 220
2.3.2. Recepty na przezwyciężenie kryzysu 222
3. Handel 222
3.1. Organizacja handlu i bankowości 222
3.2. Miejsce Rzeczypospolitej w handlu europejskim 223
3.3. Specyfika handlowa prowincji i regionów 224
3.4. Jarmarki i kontrakty 225
4. Transport 226
4.1. Transport lądowy 226
4.2. Transport rzeczny 227
4.3. Transport morski 227
5. Rolnictwo 228
5.1. Metody uprawy i narzędzia 229
5.2. Etapy zmian gospodarki folwarcznej w XVI-XVII w. 229
6. Ogrodnictwo i sadownictwo 230
7. Hodowla 231
8. Leśnictwo 232
8.1. Ochrona lasu 233
8.2. Bartnictwo i pszczelarstwo 233
9. Gospodarka rybna 234
10. Rzemiosło 234
10.1. Organizacja rzemiosła i postęp technologiczny 234
10.2. Główne etapy i tendencje zmian 235
11. Przemysł 236
11.1. Sukiennictwo 236
11.2. Przemysł wydobywczy 236
11.3. Hutnictwo i metalurgia 238
12. Zmiany gospodarcze w XVIII w. 238
12.1. Recesja 2. poł. XVll-pocz. XVIII w. 238
12.2. Odbudowa gospodarcza w epoce saskiej 239
12.3. Epoka stanisławowska 242
Rozdział VI. Społeczeństwo 250
1. Zmiany zaludnienia od końca XVI do końca XVIII w. 250
1.1. Wiarygodność danych demograficznych 252
2. Podziały stanowe 253
2.1. Czynniki zmian struktury społecznej w XVI-XVIII w. 254
3. Stan szlachecki 255
3.1. Ekskluzywizm szlachecki 255
3.2. Liczebność szlachty 256
9
3.3. Obywatelstwo 256
3.4. Czynniki rozpadu stanu szlacheckiego 258
3.5. Podziały ekonomiczne szlachty 258
3.6. Magnateria 259
3.7. Specyfika patronatu magnackiego w Wielkim Księstwie Litewskim i na Ukrainie 262
3.8. Grupy na pograniczu stanu szlacheckiego 263
4. Duchowieństwo - stan czy stany? 267
4.1. Stan duchowny - duchowieństwo katolickie 267
4.2. Wewnętrzne podziały stanu duchownego 267
4.3. Duchowieństwo innych wyznań chrześcijańskich 270
5. Stan mieszczański? 271
5.1. Wielkość miast i poziom urbanizacji 271
5.2. Wewnętrzne podziały stanu mieszczańskiego 274
5.3. Spadek udziału mieszczaństwa w życiu publicznym 277
5.4. Metody korumpowania elit miejskich 278
5.5. Upadek ekonomiczny miast 279
6. Stan chłopski? 279
6.1. Podziały chłopstwa 280
6.2. Zróżnicowanie regionalne ludności wiejskiej 281
7. Grupy etniczno-prawne 283
7.1. Szkoci 285
7.2. Ormianie 285
7.3. Karaimi 286
7.4. Żydzi 287
8. Grupy poza prawem 290
8.1. Romowie (Cyganie) 290
8.2. Margines społeczny - ludzie luźni 291
9. Podziały etniczne i wyznaniowe 292
9.1. Naród jako problem badawczy 292
9.2. Struktura etniczna ludności Rzeczypospolitej 293
9.3. Wielokulturowość 295
9.4. Narody Królestwa Polskiego 295
9.5. Narody Wielkiego Księstwa Litewskiego 297
9.6. Ewolucja stosunków wyznaniowych 299
9.7. Struktura społeczna i etniczna ewangelików polskich i litewskich 300
9.8. Unarodowienie prawosławia 303
10. Wieloetniczność i wielokulturowość w miastach 304
10.1. Tumulty 305
11. Zmiany struktury społecznej w epoce oświecenia 307
11.1. Upadek patronatu magnackiego 307
11.2. Miasta i mieszczaństwo 308
11.3. Inteligencja 312
12. Reformy chłopskie w XVIII w. 313
12.1. Nowe zasady użytkowania gruntów 313
12.2. Reformy wiejskie Sejmu Czteroletniego 313
12.3. Reformy chłopskie insurekcji kościuszkowskiej 314
13. Oświeceniowy naród obywatelski 315
13.1. Zmiana pojęcia narodu 315
13.2. Naród i obywatele 316
13.3. Koniec narodu państwowego 318
10
Rozdział VII. Więzi społeczne i warunki życia 319
1. Rodzina i małżeństwo 319
1.1. Rodzina 319
1.2. Małżeństwo 320
1.3. Miejsce kobiet w rodzinie i społeczeństwie 320
1.4. Długość życia i prokreacja 323
1.5. Kuratela 324
1.6. Pokrewieństwa 325
1.7. Klientelizm i patronat 325
1.8. Rytuały życia społecznego 326
1.9. Wychowanie i socjalizacja 329
2. Środowiska społeczne 331
2.1. Wieś 331
2.2. Miasto 332
2.3. Dwory szlacheckie i magnackie 332
3. Wyznaniowe instytucje więzi społecznej 332
3.1. Parafia 333
3.2. Prawosławne bractwa cerkiewne 334
3.3. Zbory i synody ewangelickie 335
4. Opieka społeczna 335
4.1. Etapy i tendencje zmian 335
4.2. Katolicka opieka społeczna 336
4.3. Ewangelicka opieka społeczna 337
4.4. Opieka społeczna w grupach etniczno-prawnych 338
5. Higiena i zdrowotność 339
5.1. Higiena osobista 339
5.2. Epidemie i zarazy 340
5.3. Rozwój medycyny 341
5.4. Środki lecznicze 342
6. Standard życia 343
6.1. Jakość a styl życia 343
6.2. Odżywianie 343
6.3. Styl życia 345
7. Mieszkanie 347
7.1. Siedziby szlacheckie 347
7.2. Pałace i zamki 348
7.3. Budownictwo chłopskie 349
7.4. Zaścianek 350
7.5. Budownictwo mieszczańskie 350
8. Odzież i fryzury 351
8.1. Strój szlachecki 352
8.2. Strój mieszczański 354
8.3. Stroje obce 354
8.4. Odzież chłopska 355
8.5. Fryzury 356
8.6. Oświeceniowy przełom obyczajowy - "wąsy i peruka" 357
Rozdział VIII. Kultura i ideologia 358
1. Modele kultury 358
2. Kultura szlachecka a sarmatyzm 359
11
2.1. Mity etnogenetyczne 360
2.2. Sarmacki ogląd świata 363
2.3. Stosunek do obcych 364
2.4. Sarmacka obyczajowość i mentalność 365
2.5. Szlachecki system wartości 366
2.6. Wolność a liberum veto 370
2.7. Trzy nurty szlacheckiej ideologii politycznej 371
2.8. Regalizm. Model idealnego władcy 372
2.9. Ideologia polityczna schyłkowego sarmatyzmu 374
2.10. Konstytucjonalizm a neostoicyzm 374
3. Kultura miejska w Rzeczypospolitej XVI-XVII w. 379
3.1. Mieszczańska ideologia 380
3.2. Mieszczański system wartości i wzorce osobowe 380
3.3. Mieszczańska ideologia polityczna 382
3.4. Sarmatyzacja mieszczaństwa 382
3.5. Miasta jako ośrodki kultury 383
4. Kultura popularna - kultura ludowa 385
4.1. Twórcy kultury popularnej 385
4.2. Cechy charakterystyczne kultury popularnej 386
4.3. Zasięg społeczny kultury popularnej 386
5. Folklor 387
5.1. Folklor szlachecki 388
5.2. Dwór szlachecki jako instytucja kultury 389
6. Religijność 389
6.1. Religijność masowa w końcu XVI w. 391
6.2. Metody duszpasterstwa 392
6.3. Folkloryzacja katolicyzmu 393
7. Oświecenie - przełom ideologiczny i kulturowy 395
7.1. Założenia i system wartości 395
7.2. Swojskość i cudzoziemszczyzna 396
7.3. Przemiany ideologii politycznej 398
8. Rehabilitacja sarmatyzmu 401
Rozdział IX. Komunikacja społeczna - szkolnictwo - alfabetyzacja 403
1. System komunikacji społecznej w XVI-XVIII w. 403
1.1. Kultura żywego słowa 404
1.2. Punkty kontaktów społecznych 405
1.3. Rola miast w systemie komunikacji 407
1.4. Poczta 409
1.5. Cenzura informacji 412
2. Języki komunikacji 415
2.1. Latinitas 415
2.2. Wielojęzyczność 415
2.3. Polonizacja 418
2.4. Rozwój polszczyzny literackiej 420
2.5. Oświeceniowe tendencje unifikacyjne 421
3. Piśmienność i alfabetyzacja 423
3.1. Drukarstwo i czytelnictwo 423
3.2. Obieg rękopiśmienny 428
3.3. Prasa 430
12
4. Oświata 432
4.1. Edukacja dziewcząt 432
4.2. Wyznaniowy charakter szkolnictwa 433
5. Szkolnictwo katolickie 434
5.1. Szkoły parafialne 434
5.2. Szkolnictwo zakonne - kolegia 435
5.3. Szkolnictwo wyższe 438
6. Szkolnictwo ewangelickie 440
6.1. Gimnazja luterańskie w Prusach Królewskich 440
6.2. Ewangelicko-reformowane gimnazja szlacheckie 441
6.3. Gimnazja w Rakowie i Lesznie 442
7. Szkolnictwo prawosławne 442
7.1. Szkoły brackie 442
7.2. Akademia w Ostrogu 443
7.3. Akademia Kijowsko-Mohylańska 443
7.4. Szkoły hospodarskie w Mołdawii i na Wołoszczyźnie 443
8. Szkolnictwo grup etniczno-prawnych 444
8.1. Szkoły żydowskie 444
8.2. Szkolnictwo tatarskie 445
9. Studia zagraniczne 445
10. Kształcenie wojskowe. Projekty szkoły rycerskiej w Rzeczypospolitej XVI-XVII w. 446
11. Reformy szkolnictwa w XVIII w. 447
11.1. Reformy szkolnictwa zakonnego 447
11.2. Reforma pijarska i Collegium Nobilium 449
11.3. Reformy szkolnictwa wojskowego 449
11.4. Reformy Komisji Edukacji Narodowej 451
Rozdział X. Sztuka - nauka - literatura 456
1. Terminologia i periodyzacja 456
1.1. Renesans - reformacja - przełom renesansowy 457
1.2. Sztuka i literatura między renesansem a barokiem 458
2. Manieryzm 458
2.1. Architektura i sztuki plastyczne 459
2.2. Literatura 462
2.3. Muzyka 464
3. Barok 466
3.1. Sarmatyzm a barok 466
3.2. Zasięg społeczny i geograficzny kultury baroku 468
3.3. Wczesny barok (1600-1630) 469
4. Dojrzały barok (1630-1670) 470
4.1. Architektura i sztuki plastyczne 470
4.2. Mecenat królewski i propaganda władzy 475
4.3. Literatura piękna 477
4.4. Nauka 479
4.5. Teatr 482
4.6. Muzyka 483
5. Późny barok i rokoko (1670-1770) 488
5.1. Architektura i sztuki plastyczne 488
5.2. Literatura i piśmiennictwo 491
5.3. Nauka 492
13
5.4. Muzyka i teatr 492
5.5. Początki oświecenia 493
6. Epoka stanisławowska 496
6.1. Zmiany cywilizacyjne 496
6.2. Międzynarodowa propaganda polskich reform 498
6.3. Drogi przenikania oświecenia do Polski stanisławowskiej 498
6.4. Elity miejskie w epoce oświecenia 499
6.5. Warszawa i prowincja 500
6.6. Mecenat 500
6.7. Architektura i sztuki plastyczne 502
6.8. Klasycyzm (1770-1800) 503
6.9. Sztuka użytkowa 505
6.10. Literatura 505
6.11. Nauka 507
6.12. Muzyka i teatr 508
CZĘŚĆ DRUGA
Wydarzenia polityczne 511
Rozdział I. Kształtowanie się monarchii elekcyjnej 513
1. Rzeczpospolita w Europie 513
1.1. Sąsiedzi 513
1.2. Dwa bieguny rywalizacji europejskiej 515
1.2.1. Sprawa wschodnia 515
1.2.2. Kwestia bałtycka 516
1.2.3. Problemy: tatarski i kozacki 518
2. Rzeczpospolita federacyjna. Korona a Wielkie Księstwo Litewskie po unii 518
2.1. Dalszy ciąg sporów o unię 518
2.2. Prawnoustrojowe konsekwencje unii 519
2.3. Doświadczenia pierwszych bezkrólewi w stosunkach polsko-litewskich 521
3. Pierwsze bezkrólewie (1572-1574) 521
3.1. Przygotowania do wolnej elekcji 522
3.2. Panowie rady 524
3.3. Zjazdy senatorów 525
3.4. Zjazdy partykularne i konfederacje szlacheckie w Koronie 525
3.5. Zjazd w Kaskach 527
3.6. Zjazdy litewskie 528
3.7. Konwokacja 528
3.8. Naprawa Rzeczypospolitej i korektura praw 529
3.9. Prymas interreksem 530
3.10. Sprawa konfederacji warszawskiej 531
3.11. Wolna elekcja viritim 532
3.11.1. Kandydaci do tronu 532
3.11.2. Sylwetka kandydata francuskiego 535
3.12. Elekcja Henryka Walezego 537
3.13. Spór o zobowiązania elekta 539
- 3.14. Skutki wolnej elekcji 539
3.15. Poselstwo polskie do Francji 540
4. Panowanie Henryka Walezego (1573-1574) 541
4.1. Początek rządów 541
14
4.2. Zaplecze polityczne 543
4.3. Ucieczka do Francji 544
4.4. Francja i Rzeczpospolita po ucieczce Walezego 546
4.5. Ocena potomnych i historiografii 546
4.6. Czarna legenda Walezego 546
5. Drugie bezkrólewie (1574-1575) 547
5.1. Zamęt po ucieczce Henryka Walezego 547
5.2. Zjazd konwokacyjny w Warszawie i poselstwo do Francji 547
5.3. Zjazd w Stężycy 548
5.4. Wielkie Księstwo Litewskie i Prusy a Korona w czasie drugiego bezkrólewia 549
5.5. Konwokacja zwołana przez prymasa 550
5.6. Sejm elekcyjny 550
5.7. Sylwetka kandydata siedmiogrodzkiego 551
5.8. Zabiegi Batorego o koronę Rzeczypospolitej 552
5.9. Podwójna elekcja (1575) 553
5.10. Francja i Turcja wobec elekcji Stefana Batorego 554
5.11. Zjazd jędrzejowski 554
5.12. Poselstwa polskie do Siedmiogrodu 556
5.13. Koronacja Anny Jagiellonki i Stefana Batorego 557
6. Panowanie Stefana Batorego (1576-1586) 558
6.1. Początek rządów. Wojna z Gdańskiem 558
6.2. Trybunał Koronny 561
6.3. Zmiany w elicie władzy 561
6.4. Kariera Jana Zamoyskiego 563
6.5. Przygotowania do wojny z Moskwą 564
6.5.1. Reformy wojskowe 565
6.5.2. Pacyfikacja Kozaczyzny 566
6.5.3. Dyplomatyczne przygotowanie wojny z Moskwą 566
6.6 Wojny z Moskwą (1579-1582) 567
6.6.1 Kampania połocka (1579) 567
6.6.2. Wyprawa na Wielkie Łuki (1580) 570
6.6.3. Kampania pskowska (1581) 571
6.6.4. Rozejm w Jamie Zapolskim (1582) 573
6.7. Dyplomacja i polityka zagraniczna po wojnie z Moskwą 574
6.8. Sytuacja wewnętrzna po wojnach z Moskwą 574
6.9. Plany ligi antytureckiej 575
6.10. Stosunki polsko-moskiewskie (1583-1586) 577
6.11. Zaplecze polityczne i system i rządów 578
6.11.1. Rządy triumwiratu magnackiego 579
6.11.2. Egzekucja Samuela Zborowskiego 580
6.11.3. Konwokacja senatorów w Lublinie (1584) 581
6.11.4. Sprawa Zborowskich na sejmie (1585) 582
6.11.5. Konflikt króla ze szlachtą. Wzrost znaczenia magnaterii 582
6.12. Plany unii polsko-moskiewskiej 584
6.13. Życie prywatne Stefana Batorego 584
6.14. Ocena potomnych i historiografii 585
Rozdział II. Monarchia dwóch pierwszych Wazów 586
1. Trzecie bezkrólewie (1586 -1587) 586
1.1 Podziały w elicie władzy 586
15
1.2. Sejmiki przedkonwokacyjne 586
1.3. Konwokacja 587
1.4. Podwójna elekcja (1587) 587
1.5. Sylwetki elektów 588
1.6. Traktat kalmarski 589
1.7. Wojna o koronę 590
1.8. Przybycie Zygmunta Wazy do Gdańska 590
2. Panowanie Zygmunta III Wazy (1587-1632) 591
2.1. Koronacja i początki rządów 591
2.2. Bitwa pod Byczyną 591
2.3. Wielkie Księstwo Litewskie a Korona w czasie trzeciego bezkrólewia 592
2.4. Sejm pacyfikacyjny (1589) 593
2.5. Pozycja międzynarodowa Zygmunta Wazy 593
2.5.1. Traktat bytomsko-będziński 594
2.5.2. Przesłanki sojuszu z Habsburgami 594
2.5.3. Sumy neapolitańskie 596
2.5.4. Polityka Habsburgów wobec Rzeczypospolitej 596
2.5.5. "Praktyki" Zygmunta III Wazy z Habsburgami 597
2.6. Polityka wewnętrzna 598
2.6.1. Dwór a opozycja (1591-1592) 598
2.6.2. Sejm inkwizycyjny 598
2.6.3. Problem Ukrainy 599
2.6.4. Polityczna geneza i konsekwencje unii brzeskiej (1596) 601
2.7. Polityka zagraniczna 601
2.7.1. Rzeczpospolita wobec Turcji i Chanatu Krymskiego 602
2.7.2. "Awantury mołdawskie" 603
2.7.3. Sprawy szwedzkie po śmierci Jana III Wazy 604
2.7.4. Wojna domowa w Szwecji (1598) 605
2.7.5. Przejęcie tronu szwedzkiego przez Karola IX 605
2.7.6. Wojna w Inflantach (1601-1611) 606
2.7.7. Rzeczpospolita a Moskwa (1603-1618) 606
2.8. Wewnętrzne skutki wojen ofensywnych 610
2.8.1. Rokosz sandomierski (1606-1608) 610
2.8.2. Konsekwencje ustrojowe rokoszu 613
2.8.3. Polityczne znaczenie konfederacji wojskowych 614
2.9. Rzeczpospolita wobec wojny trzydziestoletniej 615
2.9.1. Cecora i Chocim (1620-1621) 616
2.9.2. Nielegalna reaktywacja hierarchii prawosławnej 617
2.9.3. Zabiegi o pomoc Habsburgów i papiestwa 618
2.9.4. Śląsk a Polska 618
2.9.5. Niebezpieczeństwo ze strony Szwecji 619
2.9.6. Dyplomacja szwedzka przeciw Rzeczypospolitej 620
2.9.7. Wojna w Inflantach i Prusach 621
2.9.8. "Spisek orleański" 623
2.9.9. Admiralicja Sewilska 623
2.9.10. Rozejm w Altmarku (1629) 624
2.9.11. Habsburgowie i Francja wobec Rzeczypospolitej 625
2.10. Zaplecze polityczne i system rządów Zygmunta III Wazy 625
2.11. Zycie prywatne i polityka dynastyczna Zygmunta III Wazy 627
2.12. Ostatnie lata rządów Zygmunta III Wazy 627
16
2.13. Ocena potomnych i historiografii 628
3. Czwarte bezkrólewie (1632-1633) 629
3.1. Projekty reformy elekcji 629
3.2. Zagrożenie zewnętrzne 630
3.3. Wielkie Księstwo Litewskie wobec bezkrólewia 630
3.4. Eksorbitancje i urazy 631
3.5. Konwokacja 631
3.6. Sejm elekcyjny 632
3.7. Elekcja Władysława Wazy 633
3.8. Przysięga elekta 633
3.9. Sylwetka elekta 633
4. Panowanie Władysława IV Wazy (1633-1648) 636
4.1. Polityka zagraniczna w pierwszych latach rządów 636
4.1.1. Wojna smoleńska z Moskwą (1633-1634) 636
4.1.2. Zagrożenie tureckie 638
4.1.3. Plany odzyskania korony dziedzicznej i wojny ze Szwecją 639
4.1.4. Wielkie plany (1635-1636) 640
4.1.5. Polityka bałtycka 641
4.1.6. Emancypacja Prus Książęcych 642
4.2. Polityka wewnętrzna 642
4.2.1. Zabiegi o domenę królewską 642
4.2.2. Kawaleria Najświętszej Marii Panny 642
4.3. Powrót do sojuszu z Habsburgami 643
4.3.1. Efekty sojuszu z Habsburgami 644
4.3.2. Traktat neapolitański 644
4.4. Zwrot ku Francji 646
4.5. Polityczna geneza i znaczenie Colloquium Charitativum 647
4.6. Ostatnie lata rządów 648
4.6.1. Początki odrębności Ukrainy 648
4.6.2. Powstania kozackie 650
4.6.3. Stosunki z Chanatem Krymskim i plany wojny z Turcją 652
4.7. Zaplecze polityczne i system rządów Władysława IV 653
4.8. Życie prywatne Władysława IV 656
4.9. Ocena potomnych i historiografii 657
4.10. Bilans rządów czterech pierwszych królów elekcyjnych 658
Rozdział III. Czasy kryzysu i odbudowy 660
1. Rzeczpospolita w Europie 2. poł. XVII w. 660
1.1. Sytuacja międzynarodowa 660
1.2 Kryzys Rzeczypospolitej - straty ludnościowe i terytorialne 660
1.3. Początek erozji ustrojowej 662
1.4. Spadek znaczenia międzynarodowego Rzeczypospolitej 662
1.5. Wzrost pozycji Moskwy 664
1.6. Bilans XVII w. w sytuacji międzynarodowej 665
2. Rzeczpospolita federacyjna 665
2.1. Wielkie Księstwo Litewskie a Korona w 2. poł. XVII w. 665
2.1.1. Tendencje separatystyczne na Litwie 665
2.1.2. Dążenia do integracji prawnej? 666
2.2. Projekt emancypacji politycznej Ukrainy 666
3. Piąte bezkrólewie (1648) 667
3.1. Konwokacja i elekcja Jana Kazimierza 668
17
3.2. Sylwetka elekta 668
Panowanie Jana Kazimierza Wazy (1648-1668) 669
4.1. Początki rządów. Wojny z Kozakami 669
4.1.1. Kampania 1649-1650 669
4.1.2. Ugoda Zborowska 670
4.1.3 Kampania 1651 - zwycięstwo pod Beresteczkiem 670
4.1.4. Kampanie 1652-1653 671
4.2. Kozaczyzna a Moskwa 672
4.2.1. Polityka zagraniczna Bohdana Chmielnickiego 672
4.2.2. Reformy państwa moskiewskiego w poł. XVII w. 672
4.2.3. Państwo kozackie 673
4.3. Zaplecze polityczne i system rządów Jana Kazimierza 674
4.3.1. Zmiany w elicie władzy 674
4.3.2. Zasady nominacji na urzędy 676
4.3.3. Liberum veto 677
4.3.4. Wykorzystywanie wakansów 677
4.3.5. Opozycja magnacka 678
4.4. Wojna z Moskwą (1654-1655) 678
4.4.1. Najazd moskiewski na Wielkie Księstwo Litewskie 678
4.4.2. Tragedia Białorusi 678
4.5. Potop szwedzki i druga wojna północna (1655-1660) 679
4.5.1. Geneza najazdu szwedzkiego 679
4.5.2. Rokowania polsko-szwedzkie (1651-1655) 680
4.5.3. Ujście i Kiejdany 681
4.5.4. Wycofanie się króla na Śląsk 681
4.5.5. Opór przeciw Szwedom 682
4.5.6. Śluby lwowskie Jana Kazimierza 683
4.5.7. Kampania 1656 684
4.5.8. Układ z Moskwą 685
4.5.9. Traktat rozbiorowy w Radnot 686
4.6. Konsekwencje dyplomatyczne wojny północnej 686
4.6.1. Habsburgowie i Francja wobec najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą 686
4.6.2. Emancypacja Prus 687
4.6.3. Przymierze polsko-austriackie 689
4.6.4. Zbliżenie z Francją 689
4.6.5. Koniec wojny północnej. Rokowania pokojowe w Oliwie (1660) 689
4.7. Sytuacja wewnętrzna po potopie szwedzkim 690
4.7.1. Dworskie projekty reform (1658-1659) 690
4.7.2. Konfederacje wojskowe 692
4.8. Rzeczpospolita wobec Moskwy i Ukrainy 694
4.8.1. Ugoda hadziacka 694
4.8.2. Drugi etap wojny z Moskwą (1660-1667) 695
4.8.3. Sytuacja wewnętrzna w czasie wojny z Moskwą. Rokosz Lubomirskiego 698
4.8.4. Rozejm andruszowski (1667) 699
4.8.5. Konsekwencje międzynarodowe rozejmu andruszowskiego 700
4.9. Ostatnie lata rządów i abdykacja Jana Kazimierza 700
4.10. Życie prywatne Jana Kazimierza 703
4.11. Ocena współczesnych i historiografii 704
5. Szóste bezkrólewie (1668-1669) 705
5.1. Konwokacja 705
18
5.2. Kandydaci do korony 705
5.3. Sejm elekcyjny 706
5.4. Sylwetka elekta 707
5.5. Zaplecze polityczne Michała Korybuta Wiśniowieckiego 709
5.6. Koronacja 711
6. Panowanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669-1673) 711
6.1. System rządów 711
6.1.1. Dwór a opozycja magnacka 711
6.1.2. Aktywizacja polityczna szlachty 712
6.1.3. Dworskie projekty reform 713
6.2. Sytuacja międzynarodowa i zagrożenie zewnętrzne 713
6.2.1. Wojna na Ukrainie 1671 714
6.2.2. Wojna z Turcją 1672 714
6.2.3. Traktat w Buczaczu 715
6.3. Sytuacja wewnętrzna 716
6.3.1. Konfederacja gołąbska 716
6.3.2. Konfederacja szczebrzeszyńska 718
6.4. Choroba i śmierć Michała Korybuta 718
6.5. Ocena historiografii 719
7. Siódme bezkrólewie (1673-1674) 720
7.1. Elekcja 720
7.2. Koronacja 721
7.3. Sylwetka elekta 721
8. Panowanie Jana III Sobieskiego (1674-1696) 725
8.1. Początki rządów. Projekty reform 725
8.2. Dwór a opozycja magnacka 726
8.3. Polityka zagraniczna 727
8.3.1. Zwrot ku Francji 727
8.3.2. Polityka bałtycka 728
8.3.3. Plany sojuszu z Moskwą 730
8.3.4. Zmiana układu sił w Europie 731
8.3.5. Zwrot ku Habsburgom 732
8.4. Sytuacja wewnętrzna przed 1683 733
8.4.1. Projekty reform 1676-1681 733
8.4.2. Reformy wojskowe 734
8.4.3. Stosunek Sobieskiego do Kozaczyzny i prawosławia 735
8.4.4. Rozbicie opozycji 735
8.5. Przymierze z Cesarstwem i wojna z Turcją (1683-1685) 736
8.6. Traktat Grzymułtowskiego (1686) 738
8.7. Polityka wewnętrzna i walka z opozycją po 1683 739
8.8. Zaplecze polityczne i system rządów 742
8.9. Próba ponownego zwrotu ku Francji 743
8.10. Ostatnie lata rządów Jana III Sobieskiego 743
8.11. Choroba i śmierć króla 744
8.12. Zycie prywatne Jana III Sobieskiego 745
8.13. Ocena historiografii 745
Rozdział IV. Walka o utrzymanie suwerenności 747
1. Rzeczpospolita w Europie za panowania Wettinów 747
1.1. Nowy układ sił 747
19
1.2. Wzrost znaczenia Rosji 749
1.2.1. Geneza zbliżenia Zachodu i Rosji 750
1.3. Pozycja Rzeczypospolitej w Europie - kryzys suwerenności 750
1.3.1. Geneza kryzysu suwerenności 751
2. Rzeczpospolita federacyjna 752
2.1. Saksonia w unii z Rzecząpospolitą 752
2.1.1. Potencjał ekonomiczny i ludnościowy Saksonii 752
2.1.2. Instytucje państwa saskiego 754
2.1.3. Polityka wewnętrzna elektorów 755
2.2. Wielkie Księstwo Litewskie a Korona za Wettinów. Koekwacja praw 755
2.3. Ukraina w czasach saskich 756
2.3.1. Bunty kozackie na Ukrainie Prawobrzeżnej 756
2.3.2. Hetmanat Iwana Mazepy 757
2.3.3. Losy hetmanatu po Połtawie 757
2.4. Terytoria pograniczne za Wettinów 757
2.4.1. Pomorze i Śląsk pod panowaniem pruskim 757
3. Ósme bezkrólewie (1696-1697) 759
3.1. Rywalizacja fakcji magnackich 759
3.2. Konwokacja - wykluczenie "Piastów" od tronu 760
3.3. Sejm elekcyjny - kandydaci do tronu 760
3.4. Sylwetka elekta saskiego 760
3.5. Koronacja i pacyfikacja 762
4. Panowanie Augusta II Wettina (1697-1733) 763
4.1. Początki rządów. Program polityczny 763
4.2. Ostatnia kampania w wojnie z Turcją 764
4.3. Przygotowania dyplomatyczne do kampanii bałtyckiej 766
4.4. Kwestia pruska 766
4.5. Drugi sejm pacyfikacyjny (1699) 767
4.6. Sytuacja wewnętrzna w Wielkim Księstwie Litewskim 767
4.6.1. Wojna domowa na Litwie 767
4.6.2. Separatyzm litewski w epoce saskiej 768
4.7. Król i Rzeczpospolita wobec wielkiej wojny północnej 769
4.7.1. Bitwa pod Narwą 770
4.7.2. Wojna o sukcesję hiszpańską i sojusz Augusta II z Francją 770
4.7.3. Sejm (1701) 771
4.7.4. Sukcesy Szwedów w Inflantach 771
4.7.5. Bitwa pod Kliszowem (1702) 773
4.7.6. Okupacja szwedzka w Koronie 773
4.7.7. Konfederacja sandomierska 773
4.7.8. Rady senatu i sejm (1703) 774
4.7.9. Sejm lubelski (1703) 774
5. Dwukrólewie 775
5.1. Detronizacja Augusta II i elekcja Stanisława Leszczyńskiego 775
5.2. Sylwetka antykróla 775
5.3. Konfederacja generalna w Sandomierzu (1704) 776
5.4. Sojusz narewski z Rosją (1704) 776
5.5. Dwóch królów i dwa przymierza 777
5.6. Koronacja Stanisława Leszczyńskiego 777
5.7. Traktat warszawski ze Szwedami (1705) 778
5.8. Szwedzi w Saksonii 779
20
5.9. Pokój w Altranstädt i detronizacja Augusta II (1706) 779
5.10. Postępy Rosjan w Inflantach 780
5.11. Rosyjska okupacja Rzeczypospolitej 780
5.12. Kampania rosyjska Karola XII (1707-1709) 781
5.13. Połtawa (1709) 782
5.14. Leszczyński na wygnaniu 782
6. Restytucja Augusta II 783
6.1. Walna Rada Warszawska (1710) 783
6.2. Wojna na Bałkanach 784
6.2.1. Wystąpienie Turcji przeciw Rosji (1710-1711) 784
6.2.2. Traktat prucki 1711 784
6.2.3. Kryzys 1713 - groźba dominacji tureckiej 784
6.2.4. Sejm walny (1712). Wzmocnienie pozycji Augusta II 785
6.2.5. Koniec wojny o sukcesję hiszpańską. Zażegnanie zagrożenia tureckiego 786
6.3. Próby emancypacji spod kurateli rosyjskiej 786
6.4. Sytuacja wewnętrzna 787
6.4.1. Kryzys społeczny i polityczny 787
6.4.2. Szlacheckie projekty reform republikańskich 788
6.4.3. Zaplecze polityczne i system rządów Augusta II 789
6.4.4. Dworskie projekty reform 791
6.4.5. Konfederacja tarnogrodzka (1715) 793
6.4.6. Sejm niemy (1717) 794
6.5. Pozycja międzynarodowa Rzeczypospolitej po sejmie niemym (1717) 795
6.5.1. Nieuchronność protektoratu rosyjskiego? 795
6.5.2. Koalicja antyrosyjska 796
6.5.3. Polityka emancypacyjna Augusta II (1718-1720). Zwrot ku Habsburgom 797
6.5.4. Układ wiedeński (1719) 797
6.6. Dyplomacja międzynarodowa a Rzeczpospolita 798
6.6.1. Traktat w Nystadt (1721) 798
6.6.2. Traktaty "opiekuńcze" 798
6.6.3. Polityczne konsekwencje sprawy toruńskiej (1724) 799
6.7. Ostatnie lata panowania Augusta II 801
6.7.1. Polityka dynastyczna 802
6.7.2. Familia Czartoryskich i Potoccy 802
6.8. Życie prywatne Augusta II 803
6.9. Ocena Augusta II w historiografii 804
7. Przedostatnie bezkrólewie (1733) 804
7.1. Stanisław Leszczyński na emigracji 805
7.2. Konwokacja 806
7.3. Podwójna elekcja 807
7.3.1. Elekcja Stanisława Leszczyńskiego 807
7.3.2. Elekcja Augusta III Wettina 807
7.3.3. Koronacja Augusta III 808
8. Drugie dwukrólewie i wojna o polską sukcesję (1733-1735) 808
8.1. Konfederacja dzikowska 809
8.2. Abdykacja Stanisława Leszczyńskiego 810
8.3. Leszczyński w Lotaryngii 810
8.4. Ocena Stanisława Leszczyńskiego w historiografii 811
9. Panowanie Augusta III Wettina (1733-1763) 812
9.1. Pacyfikacja 812
21
9.2. Sylwetka Fryderyka Augusta Wettina 812
9.3. Polityka zagraniczna Augusta III 814
9.3.1. Pozycja Rzeczypospolitej w Europie 814
9.3.2. Sojusz prusko-rosyjski 815
9.3.3. Dominacja Rosji w Europie Środkowo-Wschodniej 815
9.3.4. Przymierze z Rosją (1744) 816
9.3.5. Druga wojna śląska. Okupacja Saksonii przez Prusy 817
9.3.6. Porozumienia z Francją i Wielką Brytanią (1746 i 1751) 817
9.3.7. Wojna siedmioletnia (1756-1763) i druga okupacja Saksonii 817
9.4. Zaplecze polityczne i system rządów Augusta III 818
9.4.1. System ministerialny w Saksonii po 1746 819
9.4.2. Polityka wewnętrzna w Rzeczypospolitej. System anarchii 820
9.4.3. Zrównoważenie sił wewnętrznych i wpływów obcych 820
9.4.5. Sytuacja w Rzeczypospolitej a specyfika państw składanych 821
9.4.6. Złoty pokój saski 822
9.4.7. Walka ugrupowań magnackich 823
9.4.8. System ministerialny w Rzeczypospolitej? 823
9.4.9. Orientacje zagraniczne 824
9.4.10. Neutralności demilitaryzacja Rzeczypospolitej 825
9.4.11. Sprawa aukcji wojska 826
9.4.12. Nowy system rządów - kamaryla Mniszcha 828
9.5. Schyłek panowania Augusta III 828
9.5.1. Konsekwencje wojny siedmioletniej dla sytuacji w Rzeczypospolitej 828
9.5.2. Życie prywatne i polityka dynastyczna Augusta III 829
9.5.3. Sprawa sukcesji tronu 830
9.5.4. Plany reformatorskie i konfederackie Familii 830
9.5.5. Walka ugrupowań magnackich (1762-1763) 831
9.5.6. Ocena Augusta III w historiografii 832
9.5.7. Bilans panowania Wettinów. Konsekwencje cywilizacyjne unii polsko-saskiej 833
Rozdział V. Upadek Rzeczypospolitej 835
1. Rzeczpospolita w Europie w epoce stanisławowskiej 835
1.1. Sytuacja międzynarodowa 835
1.2. Układ sił w przededniu ostatniego bezkrólewia 836
1.3. Polityka Katarzyny II wobec Rzeczypospolitej 837
2. Wielkie Księstwo Litewskie i Korona w epoce stanisławowskiej 838
3. Ostatnie bezkrólewie (1763-1764) 840
3.1. Sylwetka Stanisława Poniatowskiego 840
3.2. Kandydatura Stanisława Poniatowskiego do tronu 842
3.3. Sejmiki przedkonwokacyjne 843
3.4. Konwokacja 844
3.5. Reformy sejmu konwokacyjnego (1764) 844
3.6. Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego 845
3.7. Koronacja 846
4. Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) 846
4.1. Początki rządów 846
4.1.1. Pod kuratelą Familii 846
4.1.2. Zaplecze polityczne Stanisława Augusta w pierwszym okresie panowania 847
4.1.3. Pierwsze reformy (1765-1766) 849
22
4.1.4. Dyplomacja Stanisława Poniatowskiego 849
4.1.5. Polityka wewnętrzna 851
4.1.6. Sprawa dysydencka 851
4.1.7. Rozwiązanie konfederacji generalnej 851
4.2. Interwencja rosyjska w Rzeczypospolitej 852
4.2.1. Konfederacje: słucka i radomska 852
4.2.2. Sejm repninowski i rosyjska gwarancja (1767-1768) 852
4.3. Konfederacja barska (1768) 854
4.3.1. Koliszczyzna 855
4.3.2. Wojna i polityka konfederacka (1768-1772) 855
4.3.3. Wojna rosyjsko-turecka (tzw. wojna polska) (1768-1774) 856
4.3.4. Francuska pomoc dla konfederatów 857
4.3.5. Mocarstwa wobec wojny rosyjsko-tureckiej 858
4.4. I rozbiór Rzeczypospolitej (1772-1773) 859
4.4.1. Plany rozbiorowe 859
4.4.2. Traktaty rozbiorowe 860
4.4.3. Koniec konfederacji barskiej 861
4.4.4. Sejm rozbiorowy (1773-1775) 861
4.4.5. Reformy sejmu rozbiorowego 863
4.4.6. Koniec wojny rosyjsko-tureckiej (1774) 863
4.4.7. Położenie Rzeczypospolitej i ziem zabranych po I rozbiorze 864
4.4.8. Traktaty handlowe 1775 864
4.5. Polityka wewnętrzna po I rozbiorze 865
4.5.1. Rządy Rady Nieustającej 865
4.5.2. Ukrócenie opozycji magnackiej na sejmie (1776) 865
4.5.3. Rządy królewsko-ambasadorskie 866
4.5.4. Rzeczpospolita wobec planów wojny rosyjsko-tureckiej 866
4.5.5. Odrzucenie Kodeksu Zamoyskiego 867
4.5.6. Zaplecze polityczne i system rządów (1776-1788) 868
4.6. Polityka międzynarodowa 870
4.6.1. Antagonizm wśród mocarstw rozbiorowych 870
4.6.2. Rokowania o sojusz wojskowy z Rosją (1787) 870
4.6.3. Spotkanie w Kaniowie 871
4.6.4. Wojna wschodnia i polityka Prus (1787-1788) 873
4.7. Walka o suwerenność 873
4.7.1. Obalenie Rady Nieustającej 873
4.7.2. Sejm rządzący (1789-1790) 875
4.7.3. Rosja i Prusy wobec sytuacji w Rzeczypospolitej 877
4.7.4. Przymierze z Prusami 877
4.7.5. Ugrupowania sejmowe 878
4.7.6. Prace nad formą rządu i prawo dla miast (1789-1791) 879
4.7.7. Projekty formy rządu (1789-1790) 880
4.7.8. Nowa kadencja sejmu (1790-1791) 881
4.7.9. Królewski projekt ustawy rządowej 881
4.7.10. Prawo o sejmikach i o miastach 882
4.7.11. Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 882
4.7.12. Ustawodawstwo szczegółowe 883
4.8. Koniec polskiej rewolucji parlamentarnej 884
4.8.1. Zmiany w sytuacji międzynarodowej (1790-1792) 884
4.8.2. Konfederacja targowicka 886
23
4.8.3. Wojna z Rosją 886
4.8.4. Akces króla do targowicy 887
4.8.5. Polityka Stanisława Augusta po targowicy 887
4.8.6. Polityka na emigracji 888
4.8.7. Wojna rewolucyjnej Francji z Prusami i Austrią 888
4.9. II rozbiór Rzeczypospolitej 889
4.9.1. Zawiedzione nadzieje targowiczan 889
4.9.2. Zaplecze polityczne i system rządów po konfederacji targowickiej 890
4.9.3. Sejm grodzieński 1793 891
4.9.4. Polska emigracja i rewolucyjna Francja 891
4.10. Insurekcja kościuszkowska 892
4.10.1. Projekt sojuszu z Francją 892
4.10.2. Sytuacja w kraju i organizacje spiskowe (1793-1794) 893
4.10.3. Marsz brygady Madalińskiego 893
4.10.4. Ogłoszenie insurekcji 894
4.10.5. Racławice i Warszawa 894
4.10.6. Powstanie na Litwie 895
4.10.7. Król wobec insurekcji 896
4.10.8. Radykalizacja insurekcji 896
4.10.9. Egzekucje majowe z 1794 r. w Wilnie i Warszawie 897
4.10.10 Polityka władz insurekcji 898
4.10.11. Samosądy warszawskie 898
4.10.12. Działania militarne w 1794 r. 899
4.10.13. Kapitulacja 900
4.11. III rozbiór i upadek Rzeczypospolitej 901
4.11.1. Rozbiory Rzeczypospolitej w oczach Europy 902
4.12. Schyłek życia ostatniego króla Rzeczypospolitej 903
4.13. Śmierć Stanisława Augusta 904
4.14. Życie prywatne Stanisława Augusta Poniatowskiego 904
4.15. Ocena współczesnych i historiografii 905
Zakończenie 907
Daty najważniejszych wydarzeń 911
Bibliografia 916
Indeks osób 953
Indeks nazw geograficznych 989
Spis tabel i schematów 1004
Spis map 1005