Dane szczegółowe książki
Ogólna metodologia nauk / Hajduk, Zygmunt (1935-)
Autorzy
Tytuł
Ogólna metodologia nauk
Wydawnictwo
Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012
Numer wydania
Wyd. 6 uzup.
ISBN
9788377025000
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
SPIS TREŚCI
Przedmowa 5
Przedmowa do wydania piątego 7
Część I
NAUKI O NAUCE - ELEMENTY SEMIOTYKI 9
1. Ogólna metodologia nauk 9
2. Semiotyka 11
2.1. Charakterystyka 11
2.2. Dzieje logiki języka 12
2.2.1. Starożytność 12
2.2.2. Przełom V/VI wieku 12
2.2.3. Średniowiecze 13
2.2.4. Nowożytność 13
2.3. Działy semiotyki 14
3. O znaku 15
3.1. Pojęcie i rodzaje znaków 15
3.2. Teorie natury znaku 16
4. Język 17
4.1. Określenie 17
4.2. Rodzaje języków 17
4.3. Funkcje języka 19
4.4. Wyraz - wyrażenie - podział znaków językowych 19
5. Semiotyczne funkcje wyrażeń 20
5.1. Pragmatyczne funkcje wyrażeń 20
5.1.1. Podział funkcji pragmatycznych 20
5.1.2. Różne koncepcje znaczenia 20
5.1.3. Rodzaje wyrażeń ze względu na znaczenie 21
5.2. Funkcje semantyczne wyrażeń 22
5.2.1. Rodzaje funkcji semantycznych 22
5.2.2. Supozycja 23
5.3. Funkcje syntaktyczne wyrażeń 23
6. Kategorie składniowe 24
6.1. Trzy sposoby wyróżniania kategorii składniowych 24
6.2. Zdania - charakterystyka semiotyczna 24
6.2.1. Prawdziwość - fałszywość - adekwatność 24
6.2.2. Podział zdań 25
6.2.3. Zdania praktyczne 26
6.2.3.1. Typy zdań praktycznych 26
6.2.3.2. Orzekanie wartości logicznej o zdaniach
praktycznych 27
6.3. Nazwy 28
6.3.1. Charakterystyka 28
6.3.1.1. Trzy sposoby charakteryzowania nazwy 28
6.3.I.2. Pojęcie; zakres i treść nazwy 28
6.3.1.3. Relacja treść-zakres nazwy 29
6.3.2. Podział nazw 29
6.3.3. Stosunki między zakresami i treściami nazw 30
6.3.3.I. Stosunki między zakresami nazw 31
6.3.3.2. Stosunki między treściami nazw 31
6.3.4. Działania na treściach nazw 32
6.3.5. Działania na zakresach - podział logiczny 33
6.3.5.I. Podział logiczny a podział fizyczny i partycja 33
6.3.5.2. Charakterystyka podziału logicznego 33
6.3.5.3. Zastosowania podziału, inne operacje 35
6.3.5.4. Typowe błędy podziału logicznego 35
6.4. Funktory, operatory, junktory 36
6.4.1. Charakterystyka i podział 36
6.4.2. Wyrażenia funkcyjne; zmienna a niewiadoma 37
7. Wadliwości wyrażeń językowych 37
7.1. Typy wadliwości 37
7.1.1. Niezrozumiałość 37
7.1.2. Zrozumiałość niedostateczna 38
7.2. Środki zapobiegawcze 39
8. Definicja 39
8.1. Charakterystyka definicji 39
8.2. Podział (postacie) definicji 40
8.2.1. Podział definicji ze względu na budowę 40
8.2.2. Podział definicji ze względu na stosunek do języka 42
8.2.3. Podział definicji ze względu na rolę w budowaniu języka ... 42
8.3. Sposoby tworzenia definicji 43
8.4. Granice definiowalności i zabiegi zastępcze 43
8.5. Typowe błędy definiowania 44
9. Antynomie (paradoksy) 45
9.1. Pojęcie antynomii 45
9.2. Podział antynomii 45
9.3. Sposoby uchylania (unikania) antynomii 46
Część II
TEORIA ROZUMOWAŃ 47
1. Racjonalne i nieracjonalne źródła przekonań 47
2. Charakterystyka i źródła rozumowania 48
3. Pytania 49
3.1. Struktura pytania 49
3.2. Rodzaje pytań 49
3.3. Warunki dobrze postawionego pytania 50
3.4. Rodzaje odpowiedzi 50
4. Natura rozumowania 51
4.1. Trzy etapy procesu rozumowania 51
4.2. Typy związków między wyrażeniami 52
4.2.1. Związki logiczne - wynikanie 52
4.2.2. Związki pozalogiczne 53
5. Podział rozumowań 53
5.1 Rozumowania proste (jednoetapowe) 53
5.2. Rozumowania złożone (wieloetapowe) 56
5.2.1. Dowodzenie 56
5.2.2. Wyjaśnianie 57
5.2.3. Rozstrzyganie (sprawdzanie, testowanie) 60
6. Błędy rozumowania 62
6.1. Błąd logiczny, teoretyczny, praktyczny 62
6.2. Typologia błędów w rozumowaniu 62
6.2.1. Rozumowania pozorne 62
6.2.2. Rozumowania wadliwe 63
7. Erystyka 65
7.1. Ogólna charakterystyka erystyki 65
7.2. Dyskusja 66
Część III
METODOLOGIA NAUK SENSU STRICTO 69
1. Metodologia nauk 69
2. Metoda naukowa 71
3. Metoda dedukcyjna 74
3.1. Do jakich nauk się stosuje? 74
3.2. Systemy dedukcyjne 75
3.3. O aksjomatyzacji - konstruowanie języka i tez systemu 77
3.4. O formalizacji 79
3.5. Niektóre podstawowe pojęcia metamatematyki 80
3.6. Warunki poprawności systemów dedukcyjnych 82
3.6.1. Niesprzeczność 82
3.6.2. Zupełność 82
3.6.3. Rozstrzygalność 83
3.6.4. Kategoryczność (monomorficzność) 83
3.6.5. Niezależność układu aksjomatów 84
3.7. Klasyczne szkoły w zakresie podstaw matematyki 84
3.7.1. Logicyzm (G. Frege, B. Russell, J. Lukasiewicz, S. Leśniewski) 84
3.7.2. Formalizm (D. Hilbert, P. Bernays, J. von Neumann) .... 84
3.7.3. Intuicjonizm (L. Brouwer, A. Heyting) 85
3.8. Klasyczne rodzaje filozofii matematyki 86
3.9. Ogólny walor metody dedukcyjnej 88
3.10. Cybernetyka 88
4. Metoda statystyczna 90
4.1. Rozumienie i historia statystyki 90
4.2. Zbieranie materiału statystycznego (obserwacja
i porządkowanie) 91
4.3. Analiza i interpretacja statystyczna 93
4.3.1. Opis - obliczanie średnich i rozsiewu 93
4.3.2. Współzależność zjawisk: korelacja, regresja 95
4.3.3. Dynamika zjawisk masowych 96
4.4. Teoria wnioskowań statystycznych; prawdopodobieństwo 97
4.5. Wartość interpretacji statystycznej 100
5. Metoda indukcyjna 101
5.1. Określenie i dwie formy metody indukcyjnej typowej
dla nauk empirycznych 101
5.2. Trzy etapy metody indukcyjnej 103
5.3. Zbieranie danych doświadczenia 103
5.3.1. Ustalanie faktów 103
5.3.2. Obserwacja 104
5.3.3. Eksperyment 104
5.3.4. Opis naukowy 106
5.4. Interpretacja danych doświadczenia (wyjaśnianie) 107
5.5. Rozstrzyganie hipotez i budowanie teorii 110
5.5.1. Porządkowanie materiału 110
5.5.2. Struktura teorii 110
5.5.3. Dynamika (rozwój) nauki 113
5.5.4. Rozstrzyganie hipotez 115
5.6. Etapy postępowania badawczego w naukach empirycznych
według indukcjonizmu i dedukcjonizmu 117
6. Metoda historyczna 118
6.1. Pojęcie historii i metody historycznej 118
6.2. Pojęcie i rodzaje źródeł historycznych 119
6.3. Trzy etapy metody historycznej 119
6.4. Heurystyka 119
6.5. Hermeneutyka (krytyka zewnętrzna i wewnętrzna) 120
6.6. Synteza historyczna 121
6.7. Problemy metodologiczne metody historycznej 122
6.7.1. Obiektywność poznania historycznego 122
6.7.2. Natura interpretacji historycznej 124
6.7.3. Możliwość daleko idących syntez historycznych 127
Część IV
LOGICZNA TEORIA NAUKI
(LOGIKA WIEDZY, TEORIA NAUKI) 129
1. Znaczenia terminu „nauka” 129
1.1. Nauka jako forma poznania 129
1.2. Nauka jako poznanie (treść poznania) 130
2. Epistemologiczna charakterystyka nauki 131
3. Nauki o nauce 132
3.1. Określenia 132
3.2. Podział metanauk 133
3.2.1. Metanauki humanistyczne 133
3.2.2. Metanauki filozoficzne 134
3.2.3. Metanauki formalne 134
4. Dzieje pojmowania nauki 135
4.1. Starożytność i średniowiecze - Arystoteles 136
4.2. Czasy nowożytne (Bacon, Kartezjusz, Galileusz, Newton, Leibniz, Locke, Kant) 137
4.3. Trzecia koncepcja nauki - pozytywizm (wiek XIX/XX) 138
4.3.1. Pozytywizm I (A. Comte, J.S. Mili) 138
4.3.2. Empiriokrytycyzm (pozytywizm II) 139
4.3.3. Neopozytywizm (pozytywizm III) 141
4.3.4. Szkoła Iwowsko-warszawska 142
4.4. Czwarte podstawowe ujęcie nauki 143
4.4.1. Przedstawiciele 143
4.4.2. Ogólna charakterystyka 144
4.4.3. Nowa filozofia nauki (późne lata 50. XX wieku) 144
5. Metoda naukowa 146
5.1. Jedność vs. wielość metod w nauce 146
5.2. Dwa zasadnicze sposoby uprawiania nauki 146
5.3. Problemy wiążące się z metodą naukową i fazy uprawiania nauki 147
5.4. Spory dotyczące stosowania metody 148
6. Struktura i dynamika teorii naukowej 149
6.1. Forma i struktura teorii naukowej 149
6.2. Treść teorii naukowej 150
6.3. Temporalność nauki 151
6.4. Rozwój nauki - zasady preferencji teorii 153
7. Nauka w społeczeństwie i kulturze 153
7.1. Geneza nauki 153
7.2. Organizacja i planowanie nauki 154
7.3. Wolność i negatywne skutki nauki 154
7.4. Nauka a światopogląd i ideologia 155
7.5. Nauka a kultura 156
7.5.1. Nauka a religia 156
7.5.2. Nauka a moralność 156
7.5.3. Nauka a sztuka (zwłaszcza literatura) 156
7.6. Sposób rozumienia nauki 157
8. Rozmaitość i jedność nauk 158
8.1. Geneza i zadania porządkowania nauk 158
8.2. Podziały nauk w dziejach 159
8.3. Zarys proponowanego podziału nauk 161
8.4. Integracja nauki i współpraca naukowo-badawcza 161
9. Metodologiczne osobliwości (odrębności) nauk 162
9.1. Nauki aprioryczno-dedukcyjne a nauki
empiryczno-indukcyjne 163
9.2. Nauki humanistyczne i przyrodnicze 164
9.3. Nauki praktyczne i teoretyczne 165
9.4. Filozofia 165
9.5. Teologia 166
Literatura uzupełniająca 169
Indeks nazwisk 171
Przedmowa 5
Przedmowa do wydania piątego 7
Część I
NAUKI O NAUCE - ELEMENTY SEMIOTYKI 9
1. Ogólna metodologia nauk 9
2. Semiotyka 11
2.1. Charakterystyka 11
2.2. Dzieje logiki języka 12
2.2.1. Starożytność 12
2.2.2. Przełom V/VI wieku 12
2.2.3. Średniowiecze 13
2.2.4. Nowożytność 13
2.3. Działy semiotyki 14
3. O znaku 15
3.1. Pojęcie i rodzaje znaków 15
3.2. Teorie natury znaku 16
4. Język 17
4.1. Określenie 17
4.2. Rodzaje języków 17
4.3. Funkcje języka 19
4.4. Wyraz - wyrażenie - podział znaków językowych 19
5. Semiotyczne funkcje wyrażeń 20
5.1. Pragmatyczne funkcje wyrażeń 20
5.1.1. Podział funkcji pragmatycznych 20
5.1.2. Różne koncepcje znaczenia 20
5.1.3. Rodzaje wyrażeń ze względu na znaczenie 21
5.2. Funkcje semantyczne wyrażeń 22
5.2.1. Rodzaje funkcji semantycznych 22
5.2.2. Supozycja 23
5.3. Funkcje syntaktyczne wyrażeń 23
6. Kategorie składniowe 24
6.1. Trzy sposoby wyróżniania kategorii składniowych 24
6.2. Zdania - charakterystyka semiotyczna 24
6.2.1. Prawdziwość - fałszywość - adekwatność 24
6.2.2. Podział zdań 25
6.2.3. Zdania praktyczne 26
6.2.3.1. Typy zdań praktycznych 26
6.2.3.2. Orzekanie wartości logicznej o zdaniach
praktycznych 27
6.3. Nazwy 28
6.3.1. Charakterystyka 28
6.3.1.1. Trzy sposoby charakteryzowania nazwy 28
6.3.I.2. Pojęcie; zakres i treść nazwy 28
6.3.1.3. Relacja treść-zakres nazwy 29
6.3.2. Podział nazw 29
6.3.3. Stosunki między zakresami i treściami nazw 30
6.3.3.I. Stosunki między zakresami nazw 31
6.3.3.2. Stosunki między treściami nazw 31
6.3.4. Działania na treściach nazw 32
6.3.5. Działania na zakresach - podział logiczny 33
6.3.5.I. Podział logiczny a podział fizyczny i partycja 33
6.3.5.2. Charakterystyka podziału logicznego 33
6.3.5.3. Zastosowania podziału, inne operacje 35
6.3.5.4. Typowe błędy podziału logicznego 35
6.4. Funktory, operatory, junktory 36
6.4.1. Charakterystyka i podział 36
6.4.2. Wyrażenia funkcyjne; zmienna a niewiadoma 37
7. Wadliwości wyrażeń językowych 37
7.1. Typy wadliwości 37
7.1.1. Niezrozumiałość 37
7.1.2. Zrozumiałość niedostateczna 38
7.2. Środki zapobiegawcze 39
8. Definicja 39
8.1. Charakterystyka definicji 39
8.2. Podział (postacie) definicji 40
8.2.1. Podział definicji ze względu na budowę 40
8.2.2. Podział definicji ze względu na stosunek do języka 42
8.2.3. Podział definicji ze względu na rolę w budowaniu języka ... 42
8.3. Sposoby tworzenia definicji 43
8.4. Granice definiowalności i zabiegi zastępcze 43
8.5. Typowe błędy definiowania 44
9. Antynomie (paradoksy) 45
9.1. Pojęcie antynomii 45
9.2. Podział antynomii 45
9.3. Sposoby uchylania (unikania) antynomii 46
Część II
TEORIA ROZUMOWAŃ 47
1. Racjonalne i nieracjonalne źródła przekonań 47
2. Charakterystyka i źródła rozumowania 48
3. Pytania 49
3.1. Struktura pytania 49
3.2. Rodzaje pytań 49
3.3. Warunki dobrze postawionego pytania 50
3.4. Rodzaje odpowiedzi 50
4. Natura rozumowania 51
4.1. Trzy etapy procesu rozumowania 51
4.2. Typy związków między wyrażeniami 52
4.2.1. Związki logiczne - wynikanie 52
4.2.2. Związki pozalogiczne 53
5. Podział rozumowań 53
5.1 Rozumowania proste (jednoetapowe) 53
5.2. Rozumowania złożone (wieloetapowe) 56
5.2.1. Dowodzenie 56
5.2.2. Wyjaśnianie 57
5.2.3. Rozstrzyganie (sprawdzanie, testowanie) 60
6. Błędy rozumowania 62
6.1. Błąd logiczny, teoretyczny, praktyczny 62
6.2. Typologia błędów w rozumowaniu 62
6.2.1. Rozumowania pozorne 62
6.2.2. Rozumowania wadliwe 63
7. Erystyka 65
7.1. Ogólna charakterystyka erystyki 65
7.2. Dyskusja 66
Część III
METODOLOGIA NAUK SENSU STRICTO 69
1. Metodologia nauk 69
2. Metoda naukowa 71
3. Metoda dedukcyjna 74
3.1. Do jakich nauk się stosuje? 74
3.2. Systemy dedukcyjne 75
3.3. O aksjomatyzacji - konstruowanie języka i tez systemu 77
3.4. O formalizacji 79
3.5. Niektóre podstawowe pojęcia metamatematyki 80
3.6. Warunki poprawności systemów dedukcyjnych 82
3.6.1. Niesprzeczność 82
3.6.2. Zupełność 82
3.6.3. Rozstrzygalność 83
3.6.4. Kategoryczność (monomorficzność) 83
3.6.5. Niezależność układu aksjomatów 84
3.7. Klasyczne szkoły w zakresie podstaw matematyki 84
3.7.1. Logicyzm (G. Frege, B. Russell, J. Lukasiewicz, S. Leśniewski) 84
3.7.2. Formalizm (D. Hilbert, P. Bernays, J. von Neumann) .... 84
3.7.3. Intuicjonizm (L. Brouwer, A. Heyting) 85
3.8. Klasyczne rodzaje filozofii matematyki 86
3.9. Ogólny walor metody dedukcyjnej 88
3.10. Cybernetyka 88
4. Metoda statystyczna 90
4.1. Rozumienie i historia statystyki 90
4.2. Zbieranie materiału statystycznego (obserwacja
i porządkowanie) 91
4.3. Analiza i interpretacja statystyczna 93
4.3.1. Opis - obliczanie średnich i rozsiewu 93
4.3.2. Współzależność zjawisk: korelacja, regresja 95
4.3.3. Dynamika zjawisk masowych 96
4.4. Teoria wnioskowań statystycznych; prawdopodobieństwo 97
4.5. Wartość interpretacji statystycznej 100
5. Metoda indukcyjna 101
5.1. Określenie i dwie formy metody indukcyjnej typowej
dla nauk empirycznych 101
5.2. Trzy etapy metody indukcyjnej 103
5.3. Zbieranie danych doświadczenia 103
5.3.1. Ustalanie faktów 103
5.3.2. Obserwacja 104
5.3.3. Eksperyment 104
5.3.4. Opis naukowy 106
5.4. Interpretacja danych doświadczenia (wyjaśnianie) 107
5.5. Rozstrzyganie hipotez i budowanie teorii 110
5.5.1. Porządkowanie materiału 110
5.5.2. Struktura teorii 110
5.5.3. Dynamika (rozwój) nauki 113
5.5.4. Rozstrzyganie hipotez 115
5.6. Etapy postępowania badawczego w naukach empirycznych
według indukcjonizmu i dedukcjonizmu 117
6. Metoda historyczna 118
6.1. Pojęcie historii i metody historycznej 118
6.2. Pojęcie i rodzaje źródeł historycznych 119
6.3. Trzy etapy metody historycznej 119
6.4. Heurystyka 119
6.5. Hermeneutyka (krytyka zewnętrzna i wewnętrzna) 120
6.6. Synteza historyczna 121
6.7. Problemy metodologiczne metody historycznej 122
6.7.1. Obiektywność poznania historycznego 122
6.7.2. Natura interpretacji historycznej 124
6.7.3. Możliwość daleko idących syntez historycznych 127
Część IV
LOGICZNA TEORIA NAUKI
(LOGIKA WIEDZY, TEORIA NAUKI) 129
1. Znaczenia terminu „nauka” 129
1.1. Nauka jako forma poznania 129
1.2. Nauka jako poznanie (treść poznania) 130
2. Epistemologiczna charakterystyka nauki 131
3. Nauki o nauce 132
3.1. Określenia 132
3.2. Podział metanauk 133
3.2.1. Metanauki humanistyczne 133
3.2.2. Metanauki filozoficzne 134
3.2.3. Metanauki formalne 134
4. Dzieje pojmowania nauki 135
4.1. Starożytność i średniowiecze - Arystoteles 136
4.2. Czasy nowożytne (Bacon, Kartezjusz, Galileusz, Newton, Leibniz, Locke, Kant) 137
4.3. Trzecia koncepcja nauki - pozytywizm (wiek XIX/XX) 138
4.3.1. Pozytywizm I (A. Comte, J.S. Mili) 138
4.3.2. Empiriokrytycyzm (pozytywizm II) 139
4.3.3. Neopozytywizm (pozytywizm III) 141
4.3.4. Szkoła Iwowsko-warszawska 142
4.4. Czwarte podstawowe ujęcie nauki 143
4.4.1. Przedstawiciele 143
4.4.2. Ogólna charakterystyka 144
4.4.3. Nowa filozofia nauki (późne lata 50. XX wieku) 144
5. Metoda naukowa 146
5.1. Jedność vs. wielość metod w nauce 146
5.2. Dwa zasadnicze sposoby uprawiania nauki 146
5.3. Problemy wiążące się z metodą naukową i fazy uprawiania nauki 147
5.4. Spory dotyczące stosowania metody 148
6. Struktura i dynamika teorii naukowej 149
6.1. Forma i struktura teorii naukowej 149
6.2. Treść teorii naukowej 150
6.3. Temporalność nauki 151
6.4. Rozwój nauki - zasady preferencji teorii 153
7. Nauka w społeczeństwie i kulturze 153
7.1. Geneza nauki 153
7.2. Organizacja i planowanie nauki 154
7.3. Wolność i negatywne skutki nauki 154
7.4. Nauka a światopogląd i ideologia 155
7.5. Nauka a kultura 156
7.5.1. Nauka a religia 156
7.5.2. Nauka a moralność 156
7.5.3. Nauka a sztuka (zwłaszcza literatura) 156
7.6. Sposób rozumienia nauki 157
8. Rozmaitość i jedność nauk 158
8.1. Geneza i zadania porządkowania nauk 158
8.2. Podziały nauk w dziejach 159
8.3. Zarys proponowanego podziału nauk 161
8.4. Integracja nauki i współpraca naukowo-badawcza 161
9. Metodologiczne osobliwości (odrębności) nauk 162
9.1. Nauki aprioryczno-dedukcyjne a nauki
empiryczno-indukcyjne 163
9.2. Nauki humanistyczne i przyrodnicze 164
9.3. Nauki praktyczne i teoretyczne 165
9.4. Filozofia 165
9.5. Teologia 166
Literatura uzupełniająca 169
Indeks nazwisk 171