Dane szczegółowe książki
Osobowość: teoria i badania / Cervone, Daniel; Pervin, Lawrence A., 1936
Tytuł
Osobowość: teoria i badania
Tytuł oryginału
Personality: theory and research
Wydawnictwo
Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011
Numer wydania
10
ISBN
978-83-233-2968-8
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
Rozdział 1
Teoria osobowości: od potocznych obserwacji do systematycznych teorii 1
Pytania 4
Pięć celów do zrealizowania przez teoretyka osobowości 5
Obserwacja spełniająca kryteria naukowości 5
Teoria - usystematyzowana 5
Teoria-sprawdzalna 6
Teoria - o szerokim zakresie obowiązywalności 6
Zastosowania: od teorii do praktyki 7
Dlaczego badać osobowość? 8
Określenie osobowości 9
Pytania na temat ludzi: co?, jak? i dlaczego? 11
Odpowiedzi na pytania dotyczące ludzi, spełniające kryteria naukowości: rozumienie struktur, dynamiki, rozwoju i zmiany będącej efektem terapii 12
Struktura 13
Jednostki analizy 13
Hierarchia 15
Dynamika 16
Wzrastanie i rozwój 17
Determinanty genetyczne 18
Determinanty środowiskowe 22
Kultura 22
Klasa społeczna 23
Rodzina 23
Rówieśnicy 24
Psychopatologia i zmiana zachowania 24
Ważne zagadnienia w teorii osobowości 25
Filozoficzne ujęcie osoby 25
Wewnętrzne i zewnętrzne determinanty zachowania 26
Sytuacyjna i czasowa spójność zachowania 27
Jedność przeżywania i działania oraz obraz siebie 28
Zmieniające się stany świadomości i pojęcie nieświadomości 29
Wpływ przeszłości, teraźniejszości i przyszłości na zachowanie 30
Czy możemy mieć naukę o osobowości? Jakiego rodzaju może to być nauka? 30
Jakie funkcje winna realizować, zgodnie z przyjętymi założeniami, teoria osobowości? 31
Teorie osobowości: wprowadzenie 33
Wyzwania pojawiające się w trakcie konstruowania teorii 33
Teorie osobowości: zarys wstępny 33
O wielości teorii: teorie jako zestawy narzędzi 36
Główne pojęcia 38
Podstawowe twierdzenia 39
Rozdział 2
Naukowe badanie ludzi 41
Pytania 42
Dane psychologii osobowości 44
Dane LOTS 44
Jaki jest związek między danymi pochodzącymi z różnych źródeł? 47
Pomiar sztywny bądź elastyczny 48
Teoria osobowości i ocena 50
Cele badań: rzetelność, trafność, etyka badań 51
Rzetelność 51
Trafność 52
Etyka badań i polityka społeczna 53
Trzy ogólne podejścia do badań 55
Studium przypadku i badania kliniczne 56
Studium przypadku: przykład 56
Studium przypadku: słabe strony 58
Kwestionariusze osobowości i badania korelacyjne 59
Badania korelacyjne: przykład 61
Badania korelacyjne: słabe strony 62
Badania laboratoryjne i eksperymentalne 63
Badania eksperymentalne: przykład 66
Ocena alternatywnych podejść do badań 68
Studium przypadku i badania kliniczne: mocne i słabe strony 68
Badania korelacyjne i kwestionariuszowe: mocne i słabe strony 70
Badania laboratoryjne i eksperymentalne: mocne i słabe strony 72
Podsumowanie mocnych i słabych stron 75
Wykorzystywanie sprawozdań werbalnych 75
Teoria osobowości i badanie osobowości 77
Pomiar osobowości i przypadek Jima 78
Szkic autobiograficzny Jima 79
Główne pojęcia 80
Podstawowe twierdzenia 81
Rozdział 3
Teoria psychodynamiczna: psychoanalityczna teoria osobowości Freuda 83
Pytania 84
Zygmunt Freud (1856-1939): ogólna charakterystyka autora i jego propozycji 85
Freuda ujęcie osoby 87
Umysł jako system energetyczny 88
Jednostka w społeczeństwie 90
Freuda ujęcie nauki o osobowości 91
Psychoanalityczna teoria osobowości Freuda 92
Struktura 92
Poziomy świadomości a koncepcja nieświadomości 92
Marzenia senne 94
Nieświadomość motywowana 95
Stosowne badania psychoanalityczne 96
Obecny status koncepcji nieświadomości 99
Nieświadomość psychoanalityczna a nieświadomość poznawcza 100
To, ja, nad-ja 102
Dynamika 104
Popędy życia i śmierci 105
Dynamika funkcjonowania 106
Lęk, mechanizmy obronne i współczesne badania nad procesami obronnymi 107
Zaprzeczanie 108
Projekcja 109
Izolacja, reakcja upozorowana i sublimacja 110
Wyparcie 112
Wzrastanie i rozwój 116
Rozwój popędów i stadia rozwoju 119
Stadia rozwoju psychospołecznego według Eriksona 122
Znaczenie wczesnych doświadczeń 125
Rozwój procesów myślenia 128
Główne pojęcia 130
Podstawowe twierdzenia 132
Rozdział 4
Teoria psychodynamiczna Freuda: zastosowania, pokrewne koncepcje teoretyczne i współczesne badania 135
Pytania 136
Psychodynamiczny pomiar osobowości: testy projekcyjne 137
Założenia testów projekcyjnych 138
Test Plam Atramentowych Rorschacha 139
Test Apercepcji Tematycznej (TAT) 141
Czy testy projekcyjne naprawdę działają? 142
Psychopatologia 144
Typy osobowości 145
Konflikt i mechanizmy obronne 147
Zmiana 149
Wgląd w nieświadomość: wolne skojarzenia i interpretacja marzeń sennych 149
Proces terapeutyczny: przeniesienie 150
Przypadek Jima 157
Dane z testu Rorschacha i z TAT 157
Komentarz 160
Pokrewne stanowiska i współczesne rozwinięcia teorii psychoanalitycznej 161
Wczesna opozycja wobec Freuda: Adler i Jung 161
Alfred Adler (1870-1937) 161
Carl Gustav Jung (1875-1961) 163
Ujęcia osobowości akcentujące czynniki kulturowe i interpersonalne: Horney i Sullivan 166
Reinterpretacja sił motywacyjnych 166
Karen Horney (1885-1952) 167
Harry Stack Sullivan (1892-1949) 168
Teoria relacji z obiektem, psychologia Ja i teoria przywiązania 169
Teoria relacji z obiektem 169
Psychologia Ja i narcyzm 170
Teoria przywiązania 173
Style przywiązania w okresie dorosłości 176
Typy czy wymiary przywiązania? 179
Ocena krytyczna 181
Obserwacja naukowa: baza danych 182
Czy jest to teoria usystematyzowana? 182
Czy jest to teoria sprawdzalna? 183
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 184
Zastosowania teorii 184
Ocena podsumowująca 185
Główne pojęcia 186
Podstawowe twierdzenia 187
Rozdział 5
Teoria fenomenologiczna: Carla Rogersa teoria osobowości zorientowana na osobę 189
Pytania 190
Carl R. Rogers (1902-1987): ogólna charakterystyka autora i jego propozycji 191
Rogersa ujęcie osoby 194
Subiektywność doświadczenia 194
Uczucia autentyczności 195
Pozytywny charakter ludzkiej motywacji 196
Perspektywa fenomenologiczna 196
Rogersa ujęcie nauki o osobowości 197
Hermeneutyka a nauki o człowieku 198
Teoria osobowości Carla Rogersa 199
Struktura 200
Ja 200
Pomiar obrazu siebie 201
Technika Q-sort 201
Dyferencjał semantyczny 203
Dynamika 205
Samoaktualizacja 206
Spójność wewnętrzna i zgodność 207
Stany niezgodności i procesy obronne 208
Badania nad spójnością i zgodnością 209
Potrzeba akceptacji 213
Wzrastanie i rozwój 215
Badania relacji rodzice- dziecko 216
Relacje społeczne, samoaktualizacja i dobrostan w późniejszym okresie życia 219
Główne pojęcia 220
Podstawowe twierdzenia 220
Rozdział 6
Teoria fenomenologiczna Rogersa: zastosowania, pokrewne koncepcje teoretyczne i współczesne badania 223
Pytania 225
Zastosowania kliniczne 225
Psychopatologia 225
Rozbieżność doświadczenia Ja 225
Zmiana 228
Warunki terapeutyczne niezbędne do zajścia zmiany 229
Wyniki terapii skoncentrowanej na kliencie 230
Obecność 233
Rogersa przesunięcie akcentu: przejście od jednostek do grup i społeczeństwa 237
Przypadek Jima 238
Dyferencjał semantyczny: teoria fenomenologiczna 238
Uwagi na temat danych 239
Pokrewne koncepcje teoretyczne 240
Ruch potencjału ludzkiego 240
Abraham H. Maslow (1908-1970) 240
Ruch psychologii pozytywnej 242
Klasyfikacja mocnych stron człowieka 243
Zalety emocji pozytywnych 244
Uniesienie 245
Egzystencjalizm 246
Egzystencjalizm Sartre'a: świadomość, nicość, wolność i odpowiedzialność 248
Współczesny egzystencjalizm eksperymentalny 250
Podsumowanie: filozofia i psychologia egzystencjalna 252
Najnowsze rozwinięcia teorii i badań 254
Rozbieżności pomiędzy elementami Ja 254
Zmienność w zakresie poczucia własnej wartości i kontyngencje wartości 255
Wewnętrznie motywowane cele a autentyczność 258
Badania międzykulturowe nad kategorią Ja 263
Czy samoakceptacja jest kategorią uniwersalną? 263
Różnice regionalne w zakresie dobrostanu 266
Ocena krytyczna 267
Obserwacja naukowa: baza danych 268
Czy jest to teoria usystematyzowana? 269
Czy jest to teoria sprawdzalna? 269
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 270
Zastosowania 271
Ocena podsumowująca 271
Główne pojęcia 273
Podstawowe twierdzenia 274
Rozdział 7
Cechowe ujęcia osobowości - Allport, Eysenck, Cattell 275
Pytania 276
Perspektywa cechowa w teorii osobowości 277
Cechowe ujęcie osoby 278
Pojęcie cechy 278
Psychologia osobowości w perspektywie cechowej 279
Funkcja naukowa konstruktów cechowych 280
Opis 280
Predykcja 281
Wyjaśnianie 281
Cechowe teorie osobowości: wspólna perspektywa 282
Cechowa teoria osobowości Gordona W. Allporta (1897-1967) 284
Cechy: struktura osobowości w teorii Allporta 285
Autonomia funkcjonalna 286
Badania idiograficzne 287
Komentarz 287
W poszukiwaniu podstawowych wymiarów cechowych: analiza czynnikowa 288
Czynnikowo-analityczna teoria cech Raymonda B.Cattella (1905-1998) 291
Cechy powierzchniowe i źródłowe: struktura osobowości w teorii Cattella 291
Źródła danych: dane L, Q i OT 292
Stałość i zmienność zachowania 296
Komentarz 297
Trójczynnikowa teoria Hansa J. Eysencka (1916-1997) 299
Czynniki: struktura osobowości w ujęciu Eysencka 300
Pomiar czynników 303
Biologiczne podstawy cech osobowości 305
Ekstrawersja i zachowania społeczne 306
Psychopatologia i zmiana zachowania 307
Komentarz 308
Główne pojęcia 309
Podstawowe twierdzenia 310
Rozdział 8
Teoria cechowa: pięcioczynnikowy model osobowości; zastosowanie i ocena cechowego ujęcia osobowości 313
Pytania 314
Pięcioczynnikowy model osobowości: wyniki badań 315
Analiza pojęć opisujących cechy w języku naturalnym i w kwestionariuszach 316
Podstawowa hipoteza leksykalna 319
Badania międzykulturowe: czy Wielka Piątka ma uniwersalny charakter? 320
Wielka Piątka w kwestionariuszach osobowości 323
NEO-PI-R i jego hierarchiczna struktura: składniki 323
Pięcioczynnikowy model osobowości a czynniki wyodrębnione przez Eysencka i Cattella 327
Proponowany model teoretyczny dla czynników Wielkiej Piątki 328
Wzrastanie i rozwój 333
Zmiany osobowości związane z wiekiem u osób dorosłych 333
Pierwsze wyniki badań w grupie dzieci i adolescentów 337
Stabilność i zmiana osobowości 337
Czy coś pominęliśmy? Sześcioczynnikowy model osobowości 338
Zastosowania Wielkiej Piątki 340
Przypadek Jima 342
Diagnoza cech metodami analizy czynnikowej 342
Stałość osobowości: Jim pięć i dwadzieścia lat później 344
NEO-PI-R: samoopis i szacowanie dokonane przez żonę 346
Spór osoba-sytuacja 347
Stabilność w czasie 348
Stabilność sytuacyjna 350
Zmienność sytuacyjna zachowań związanych z cechami 352
Ocena krytyczna 355
Obserwacja naukowa: baza danych 355
Czy jest to teoria usystematyzowana? 356
Czy jest to teoria sprawdzalna? 357
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 357
Zastosowania teorii 359
Ocena podsumowująca 359
Główne pojęcia 361
Podsumowane twierdzenia 361
Rozdział 9
Biologiczne podstawy osobowości 363
Pytania 364
Temperament: problem psychofizyczny od czasów dawnych do współczesnych 366
Cechy konstytucjonalne i temperament: wczesne poglądy 366
Cechy konstytucjonalne i temperament: badania podłużne 372
Procesy biologiczne, temperament i rozwój osobowości: współczesne badania 373
Dzieci zahamowane i niezahamowane: badania Kagana i współpracowników 373
Interpretowanie danych dotyczących procesów biologicznych i osobowości 378
Wymagająca wysiłku kontrola i rozwój sumienia 380
Ewolucja, psychologia ewolucyjna i osobowość 383
Psychologia ewolucyjna 384
Wymiana społeczna i wykrywanie oszustwa 386
Różnice płciowe: pochodzenie ewolucyjne? 388
Różnice między mężczyznami i kobietami w kryteriach doboru partnera 389
Przyczyny zazdrości 391
Pochodzenie ewolucyjne różnic płciowych: jak bardzo przekonujące są dane? 391
Teoria ewolucji i Pięcioczynnikowy Model Osobowości 394
Wyjaśnienia ewolucyjne: komentarz 396
Geny i osobowość 400
Genetyka zachowania 400
Metoda selektywnej hodowli 401
Metoda bliźniąt 401
Metoda adopcyjna 403
Współczynnik odziedziczalności 405
Odziedziczalność osobowości: dane empiryczne 405
Niektóre istotne zastrzeżenia 406
Molekularne paradygmaty genetyczne 409
Środowisko i interakcje geny - środowisko 410
Środowisko wspólne i specyficzne 411
Rozumienie wpływów środowiska specyficznego 413
Trzy rodzaje interakcji natura - wychowanie 415
Neuronauka a osobowość 417
Dominacja półkulowa półkuli lewej i prawej 418
Neuroprzekaźniki a temperament: dopamina i serotonina 420
Trzy wymiary temperamentu: PE, NE i DvC 421
Plastyczność: procesy biologiczne jako zarówno przyczyna, jak i skutek 424
Status społeczno-ekonomiczny społeczności i serotonina 425
Doświadczenie środowiskowe i zmiany w substancji mózgu 427
Dociekania neuronauki dotyczące „wyższych" funkcji psychicznych 428
Mózg i Ja 428
Mózg i osąd moralny 429
Główne pojęcia 431
Podstawowe twierdzenia 432
Rozdział 10
Behawioryzm i uczeniowe ujęcia osobowości 435
Pytania 436
Behawiorystyczne ujęcie osoby 437
Behawiorystyczne ujęcie nauki o osobowości 438
Determinizm środowiskowy i jego implikacje dla pojęcia osobowości 439
Eksperymenty, obserwowalne zmienne i proste systemy 442
Watson, Pawłow i warunkowanie klasyczne 444
Behawioryzm Watsona 444
Teoria warunkowania klasycznego Pawłowa 445
Zasady warunkowania klasycznego 446
Psychopatologia i zmiana 447
Warunkowe reakcje emocjonalne 450
Systematyczna desensytyzacja 451
Reinterpretacja przypadku Małego Hansa 453
Dalsze rozwinięcia 454
Teoria warunkowania instrumentalnego Skinnera 457
Ogólna charakterystyka autora i jego propozycji 457
Skinnera teoria osobowości 459
Struktura 460
Dynamika - warunkowanie instrumentalne 461
Wzrastanie i rozwój 463
Psychopatologia 464
Pomiar behawioralny 465
Zmiana zachowania 468
Wolna wola? 469
Ocena krytyczna 471
Obserwacja naukowa: baza danych 472
Czy jest to teoria usystematyzowana? 473
Czy jest to teoria sprawdzalna? 473
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 474
Zastosowania teorii 474
Ocena podsumowująca 475
Główne pojęcia 476
Podstawowe twierdzenia 478
Rozdział 11
Teoria poznawcza: George'a a. Kelly'ego teoria konstruktów osobistych 479
Pytania 480
George A. Kelly (1905-1966): ogólna charakterystyka autora i jego teorii 482
Kelly'ego ujęcie nauki o osobowości 483
Kelly'ego ujęcie osoby 486
Teoria osobowości George'a A. Kelly'ego 488
Struktura 488
Konstrukty i ich konsekwencje interpersonalne 489
Rodzaje konstruktów. Konstrukty jako system 490
Pomiar konstruktów: Test Repertuaru Ról (Rep test) 493
Wyjątkowość informacji uzyskanych w badaniu konstruktów osobistych 495
Prostota /złożoność poznawcza 495
Dynamika 499
Antycypowanie zdarzeń 499
Lęk, strach i zagrożenie 502
Wzrastanie i rozwój 505
Zastosowania kliniczne 507
Psychopatologia 507
Zmiana osobowości. Terapia ustalonej roli 508
Przypadek Jima 509
Rep test: teoria konstruktów osobistych 509
Komentarz 510
Pokrewne koncepcje i współczesne rozwinięcia teorii konstruktów osobistych 512
Współczesne badania nad przekonaniami dotyczącymi relacji osoba-sytuacja 513
Ocena krytyczna 515
Obserwacja naukowa: baza danych 515
Czy jest to teoria usystematyzowana? 516
Czy jest to teoria sprawdzalna? 516
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 517
Zastosowania teorii 519
Ocena podsumowująca 519
Główne pojęcia 521
Podstawowe twierdzenia 522
Rozdział 12
Teoria społeczno-poznawcza: Bandura i Mischel 525
Pytania 526
Powiązania teorii społeczno-poznawczej z poprzednimi teoriami 527
Ogólna charakterystyka autorów i ich propozycji 529
Albert Bandura (1925-) 529
Walter Mischel (1930-) 530
Oddziaływanie teoretyków 532
Ujęcie osoby w teorii społeczno-poznawczej 533
Ujęcie nauki o osobowości w teorii społeczno-poznawczej 534
Społeczno-poznawcza teoria osobowości: struktura 534
Kompetencje i umiejętności 535
Przekonania i oczekiwania 536
Ja i przekonania na temat własnej skuteczności 537
Poczucie własnej skuteczności i wykonanie 540
Cele 543
Standardy ewaluatywne 546
Natura społeczno-poznawczych struktur osobowości 548
Społeczno-poznawcza teoria osobowości: dynamika 548
Wzajemny determinizm 549
Osobowość jako poznawczo-afektywny system przetwarzania informacji (CAPS) 551
Uczenie się przez obserwację (modelowanie) 555
Nabywanie versus wykonanie 557
Warunkowanie zastępcze 560
Samoregulacja i motywacja 561
Poczucie własnej skuteczności, cele i reakcje samooceniające 562
Samokontrola a odraczanie gratyfikacji 566
Nabywanie umiejętności odraczania gratyfikacji 566
Paradygmat odraczania gratyfikacji według Mischela 568
Społeczno-poznawcze ujęcie wzrastania i rozwoju 571
Ocena podsumowująca 573
Główne pojęcia 573
Podstawowe twierdzenia 575
Rozdział 13
Teoria społeczno-poznawcza: zastosowania, pokrewne koncepcje teoretyczne i współczesne badania 577
Pytania 578
Poznawcze składniki osobowości: przekonania, cele i standardy ewaluatywne 580
Przekonania dotyczące Ja i schematy Ja 580
Schematy Ja i metody związane z czasem reakcji 581
Motywy oparte na Ja a motywowane przetwarzanie informacji 585
Cele związane z uczeniem się a cele związane z wykonaniem 588
Przyczyny celów związanych z uczeniem się bądź z wykonaniem: ukryte teorie 591
Standardy oceniania 592
Standardy Ja, rozbieżności Ja, emocja i motywacja 593
Podejście typu „ogólne zasady" do osobowości 596
Zastosowania kliniczne 598
Stres i radzenie sobie 599
Patologia i zmiana 601
Ellisa racjonalno-emotywna terapia 601
Becka poznawcza terapia depresji 603
Poznawcza triada depresji 603
Badania nad błędnymi procesami poznawczymi 604
Terapia poznawcza 605
Psychopatologia: modelowanie, sposoby pojmowania siebie i spostrzegana własna skuteczność 606
Poczucie własnej skuteczności, lęk i depresja 607
Poczucie własnej skuteczności a zdrowie 610
Zmiana terapeutyczna: modelowanie i kierowane panowanie nad sytuacją 612
Przypadek Jima 616
Ocena krytyczna 619
Obserwacja naukowa: baza danych 619
Czy jest to teoria usystematyzowana? 620
Czy jest to teoria sprawdzalna? 621
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 621
Zastosowania teorii 622
Ocena podsumowująca 623
Główne pojęcia 624
Podstawowe twierdzenia 625
Rozdział 14
Osobowość w kontekście: relacje międzyosobowe, kultura i rozwój w pełnym cyklu życia 627
Pytania 629
Relacje interpersonalne 631
Wrażliwość na odrzucenie 632
„Gorące" i „zimne" skupienie uwagi 634
Przeniesienie w relacjach interpersonalnych 636
Strategie sprostania wyzwaniom akademickim i społecznym: strategie optymistyczne i defensywny pesymizm 638
Stałość osobowości w kontekście 641
Rozwój osobowości w kontekście społeczno-ekonomicznym 645
Przyczyny i skutki cech osobowości 647
Osobowość, płeć kulturowa i kontekst historyczny 648
Funkcjonowanie osobowości w przebiegu życia 649
Odporność psychiczna w późniejszych latach życia 649
Życie emocjonalne w okresie późniejszej dorosłości: selektywność społeczno-emocjonalna 651
Osoba w kontekście kulturowym 653
Dwie strategie myślenia o osobowości i kulturze 653
Strategia 1: Osobowość... i kultura? 653
Strategia 2: Kultura i osobowość 655
Osobowość i Ja jako wytwory społeczne w obrębie danej kultury 657
Niezależne i współzależne poglądy na temat Ja 657
Procesy osobowości a zmiana społeczna 661
Modelowanie prospołecznych zachowań przez media 663
Umiejętność czytania i pisania 663
Profilaktyka HIV/AIDS 664
Ocena podsumowująca 666
Główne pojęcia 667
Podstawowe twierdzenia 668
Rozdział 15
Ocena teorii osobowości i badań nad osobowością 669
Pytania 670
Jak teorie realizowały swoje cele? Krytyczna ocena teorii osobowości i badań nad osobowością 670
Obserwacja naukowa: baza danych 671
Czy jest to teoria usystematyzowana? 673
Czy jest to teoria sprawdzalna? 674
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 675
Zastosowania teorii 677
O strukturach, dynamice, rozwoju i zmianach będących efektem terapii 678
Struktura osobowości 678
Dynamika 682
Wzrastanie i rozwój 683
Psychopatologia 684
Przypadek Jima 686
Podsumowanie końcowe: teorie jako zestawy narzędzi 688
Podstawowe twierdzenia 689
Słownik 691
Bibliografia 707
Indeks nazwisk 755
Indeks rzeczowy 769
Teoria osobowości: od potocznych obserwacji do systematycznych teorii 1
Pytania 4
Pięć celów do zrealizowania przez teoretyka osobowości 5
Obserwacja spełniająca kryteria naukowości 5
Teoria - usystematyzowana 5
Teoria-sprawdzalna 6
Teoria - o szerokim zakresie obowiązywalności 6
Zastosowania: od teorii do praktyki 7
Dlaczego badać osobowość? 8
Określenie osobowości 9
Pytania na temat ludzi: co?, jak? i dlaczego? 11
Odpowiedzi na pytania dotyczące ludzi, spełniające kryteria naukowości: rozumienie struktur, dynamiki, rozwoju i zmiany będącej efektem terapii 12
Struktura 13
Jednostki analizy 13
Hierarchia 15
Dynamika 16
Wzrastanie i rozwój 17
Determinanty genetyczne 18
Determinanty środowiskowe 22
Kultura 22
Klasa społeczna 23
Rodzina 23
Rówieśnicy 24
Psychopatologia i zmiana zachowania 24
Ważne zagadnienia w teorii osobowości 25
Filozoficzne ujęcie osoby 25
Wewnętrzne i zewnętrzne determinanty zachowania 26
Sytuacyjna i czasowa spójność zachowania 27
Jedność przeżywania i działania oraz obraz siebie 28
Zmieniające się stany świadomości i pojęcie nieświadomości 29
Wpływ przeszłości, teraźniejszości i przyszłości na zachowanie 30
Czy możemy mieć naukę o osobowości? Jakiego rodzaju może to być nauka? 30
Jakie funkcje winna realizować, zgodnie z przyjętymi założeniami, teoria osobowości? 31
Teorie osobowości: wprowadzenie 33
Wyzwania pojawiające się w trakcie konstruowania teorii 33
Teorie osobowości: zarys wstępny 33
O wielości teorii: teorie jako zestawy narzędzi 36
Główne pojęcia 38
Podstawowe twierdzenia 39
Rozdział 2
Naukowe badanie ludzi 41
Pytania 42
Dane psychologii osobowości 44
Dane LOTS 44
Jaki jest związek między danymi pochodzącymi z różnych źródeł? 47
Pomiar sztywny bądź elastyczny 48
Teoria osobowości i ocena 50
Cele badań: rzetelność, trafność, etyka badań 51
Rzetelność 51
Trafność 52
Etyka badań i polityka społeczna 53
Trzy ogólne podejścia do badań 55
Studium przypadku i badania kliniczne 56
Studium przypadku: przykład 56
Studium przypadku: słabe strony 58
Kwestionariusze osobowości i badania korelacyjne 59
Badania korelacyjne: przykład 61
Badania korelacyjne: słabe strony 62
Badania laboratoryjne i eksperymentalne 63
Badania eksperymentalne: przykład 66
Ocena alternatywnych podejść do badań 68
Studium przypadku i badania kliniczne: mocne i słabe strony 68
Badania korelacyjne i kwestionariuszowe: mocne i słabe strony 70
Badania laboratoryjne i eksperymentalne: mocne i słabe strony 72
Podsumowanie mocnych i słabych stron 75
Wykorzystywanie sprawozdań werbalnych 75
Teoria osobowości i badanie osobowości 77
Pomiar osobowości i przypadek Jima 78
Szkic autobiograficzny Jima 79
Główne pojęcia 80
Podstawowe twierdzenia 81
Rozdział 3
Teoria psychodynamiczna: psychoanalityczna teoria osobowości Freuda 83
Pytania 84
Zygmunt Freud (1856-1939): ogólna charakterystyka autora i jego propozycji 85
Freuda ujęcie osoby 87
Umysł jako system energetyczny 88
Jednostka w społeczeństwie 90
Freuda ujęcie nauki o osobowości 91
Psychoanalityczna teoria osobowości Freuda 92
Struktura 92
Poziomy świadomości a koncepcja nieświadomości 92
Marzenia senne 94
Nieświadomość motywowana 95
Stosowne badania psychoanalityczne 96
Obecny status koncepcji nieświadomości 99
Nieświadomość psychoanalityczna a nieświadomość poznawcza 100
To, ja, nad-ja 102
Dynamika 104
Popędy życia i śmierci 105
Dynamika funkcjonowania 106
Lęk, mechanizmy obronne i współczesne badania nad procesami obronnymi 107
Zaprzeczanie 108
Projekcja 109
Izolacja, reakcja upozorowana i sublimacja 110
Wyparcie 112
Wzrastanie i rozwój 116
Rozwój popędów i stadia rozwoju 119
Stadia rozwoju psychospołecznego według Eriksona 122
Znaczenie wczesnych doświadczeń 125
Rozwój procesów myślenia 128
Główne pojęcia 130
Podstawowe twierdzenia 132
Rozdział 4
Teoria psychodynamiczna Freuda: zastosowania, pokrewne koncepcje teoretyczne i współczesne badania 135
Pytania 136
Psychodynamiczny pomiar osobowości: testy projekcyjne 137
Założenia testów projekcyjnych 138
Test Plam Atramentowych Rorschacha 139
Test Apercepcji Tematycznej (TAT) 141
Czy testy projekcyjne naprawdę działają? 142
Psychopatologia 144
Typy osobowości 145
Konflikt i mechanizmy obronne 147
Zmiana 149
Wgląd w nieświadomość: wolne skojarzenia i interpretacja marzeń sennych 149
Proces terapeutyczny: przeniesienie 150
Przypadek Jima 157
Dane z testu Rorschacha i z TAT 157
Komentarz 160
Pokrewne stanowiska i współczesne rozwinięcia teorii psychoanalitycznej 161
Wczesna opozycja wobec Freuda: Adler i Jung 161
Alfred Adler (1870-1937) 161
Carl Gustav Jung (1875-1961) 163
Ujęcia osobowości akcentujące czynniki kulturowe i interpersonalne: Horney i Sullivan 166
Reinterpretacja sił motywacyjnych 166
Karen Horney (1885-1952) 167
Harry Stack Sullivan (1892-1949) 168
Teoria relacji z obiektem, psychologia Ja i teoria przywiązania 169
Teoria relacji z obiektem 169
Psychologia Ja i narcyzm 170
Teoria przywiązania 173
Style przywiązania w okresie dorosłości 176
Typy czy wymiary przywiązania? 179
Ocena krytyczna 181
Obserwacja naukowa: baza danych 182
Czy jest to teoria usystematyzowana? 182
Czy jest to teoria sprawdzalna? 183
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 184
Zastosowania teorii 184
Ocena podsumowująca 185
Główne pojęcia 186
Podstawowe twierdzenia 187
Rozdział 5
Teoria fenomenologiczna: Carla Rogersa teoria osobowości zorientowana na osobę 189
Pytania 190
Carl R. Rogers (1902-1987): ogólna charakterystyka autora i jego propozycji 191
Rogersa ujęcie osoby 194
Subiektywność doświadczenia 194
Uczucia autentyczności 195
Pozytywny charakter ludzkiej motywacji 196
Perspektywa fenomenologiczna 196
Rogersa ujęcie nauki o osobowości 197
Hermeneutyka a nauki o człowieku 198
Teoria osobowości Carla Rogersa 199
Struktura 200
Ja 200
Pomiar obrazu siebie 201
Technika Q-sort 201
Dyferencjał semantyczny 203
Dynamika 205
Samoaktualizacja 206
Spójność wewnętrzna i zgodność 207
Stany niezgodności i procesy obronne 208
Badania nad spójnością i zgodnością 209
Potrzeba akceptacji 213
Wzrastanie i rozwój 215
Badania relacji rodzice- dziecko 216
Relacje społeczne, samoaktualizacja i dobrostan w późniejszym okresie życia 219
Główne pojęcia 220
Podstawowe twierdzenia 220
Rozdział 6
Teoria fenomenologiczna Rogersa: zastosowania, pokrewne koncepcje teoretyczne i współczesne badania 223
Pytania 225
Zastosowania kliniczne 225
Psychopatologia 225
Rozbieżność doświadczenia Ja 225
Zmiana 228
Warunki terapeutyczne niezbędne do zajścia zmiany 229
Wyniki terapii skoncentrowanej na kliencie 230
Obecność 233
Rogersa przesunięcie akcentu: przejście od jednostek do grup i społeczeństwa 237
Przypadek Jima 238
Dyferencjał semantyczny: teoria fenomenologiczna 238
Uwagi na temat danych 239
Pokrewne koncepcje teoretyczne 240
Ruch potencjału ludzkiego 240
Abraham H. Maslow (1908-1970) 240
Ruch psychologii pozytywnej 242
Klasyfikacja mocnych stron człowieka 243
Zalety emocji pozytywnych 244
Uniesienie 245
Egzystencjalizm 246
Egzystencjalizm Sartre'a: świadomość, nicość, wolność i odpowiedzialność 248
Współczesny egzystencjalizm eksperymentalny 250
Podsumowanie: filozofia i psychologia egzystencjalna 252
Najnowsze rozwinięcia teorii i badań 254
Rozbieżności pomiędzy elementami Ja 254
Zmienność w zakresie poczucia własnej wartości i kontyngencje wartości 255
Wewnętrznie motywowane cele a autentyczność 258
Badania międzykulturowe nad kategorią Ja 263
Czy samoakceptacja jest kategorią uniwersalną? 263
Różnice regionalne w zakresie dobrostanu 266
Ocena krytyczna 267
Obserwacja naukowa: baza danych 268
Czy jest to teoria usystematyzowana? 269
Czy jest to teoria sprawdzalna? 269
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 270
Zastosowania 271
Ocena podsumowująca 271
Główne pojęcia 273
Podstawowe twierdzenia 274
Rozdział 7
Cechowe ujęcia osobowości - Allport, Eysenck, Cattell 275
Pytania 276
Perspektywa cechowa w teorii osobowości 277
Cechowe ujęcie osoby 278
Pojęcie cechy 278
Psychologia osobowości w perspektywie cechowej 279
Funkcja naukowa konstruktów cechowych 280
Opis 280
Predykcja 281
Wyjaśnianie 281
Cechowe teorie osobowości: wspólna perspektywa 282
Cechowa teoria osobowości Gordona W. Allporta (1897-1967) 284
Cechy: struktura osobowości w teorii Allporta 285
Autonomia funkcjonalna 286
Badania idiograficzne 287
Komentarz 287
W poszukiwaniu podstawowych wymiarów cechowych: analiza czynnikowa 288
Czynnikowo-analityczna teoria cech Raymonda B.Cattella (1905-1998) 291
Cechy powierzchniowe i źródłowe: struktura osobowości w teorii Cattella 291
Źródła danych: dane L, Q i OT 292
Stałość i zmienność zachowania 296
Komentarz 297
Trójczynnikowa teoria Hansa J. Eysencka (1916-1997) 299
Czynniki: struktura osobowości w ujęciu Eysencka 300
Pomiar czynników 303
Biologiczne podstawy cech osobowości 305
Ekstrawersja i zachowania społeczne 306
Psychopatologia i zmiana zachowania 307
Komentarz 308
Główne pojęcia 309
Podstawowe twierdzenia 310
Rozdział 8
Teoria cechowa: pięcioczynnikowy model osobowości; zastosowanie i ocena cechowego ujęcia osobowości 313
Pytania 314
Pięcioczynnikowy model osobowości: wyniki badań 315
Analiza pojęć opisujących cechy w języku naturalnym i w kwestionariuszach 316
Podstawowa hipoteza leksykalna 319
Badania międzykulturowe: czy Wielka Piątka ma uniwersalny charakter? 320
Wielka Piątka w kwestionariuszach osobowości 323
NEO-PI-R i jego hierarchiczna struktura: składniki 323
Pięcioczynnikowy model osobowości a czynniki wyodrębnione przez Eysencka i Cattella 327
Proponowany model teoretyczny dla czynników Wielkiej Piątki 328
Wzrastanie i rozwój 333
Zmiany osobowości związane z wiekiem u osób dorosłych 333
Pierwsze wyniki badań w grupie dzieci i adolescentów 337
Stabilność i zmiana osobowości 337
Czy coś pominęliśmy? Sześcioczynnikowy model osobowości 338
Zastosowania Wielkiej Piątki 340
Przypadek Jima 342
Diagnoza cech metodami analizy czynnikowej 342
Stałość osobowości: Jim pięć i dwadzieścia lat później 344
NEO-PI-R: samoopis i szacowanie dokonane przez żonę 346
Spór osoba-sytuacja 347
Stabilność w czasie 348
Stabilność sytuacyjna 350
Zmienność sytuacyjna zachowań związanych z cechami 352
Ocena krytyczna 355
Obserwacja naukowa: baza danych 355
Czy jest to teoria usystematyzowana? 356
Czy jest to teoria sprawdzalna? 357
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 357
Zastosowania teorii 359
Ocena podsumowująca 359
Główne pojęcia 361
Podsumowane twierdzenia 361
Rozdział 9
Biologiczne podstawy osobowości 363
Pytania 364
Temperament: problem psychofizyczny od czasów dawnych do współczesnych 366
Cechy konstytucjonalne i temperament: wczesne poglądy 366
Cechy konstytucjonalne i temperament: badania podłużne 372
Procesy biologiczne, temperament i rozwój osobowości: współczesne badania 373
Dzieci zahamowane i niezahamowane: badania Kagana i współpracowników 373
Interpretowanie danych dotyczących procesów biologicznych i osobowości 378
Wymagająca wysiłku kontrola i rozwój sumienia 380
Ewolucja, psychologia ewolucyjna i osobowość 383
Psychologia ewolucyjna 384
Wymiana społeczna i wykrywanie oszustwa 386
Różnice płciowe: pochodzenie ewolucyjne? 388
Różnice między mężczyznami i kobietami w kryteriach doboru partnera 389
Przyczyny zazdrości 391
Pochodzenie ewolucyjne różnic płciowych: jak bardzo przekonujące są dane? 391
Teoria ewolucji i Pięcioczynnikowy Model Osobowości 394
Wyjaśnienia ewolucyjne: komentarz 396
Geny i osobowość 400
Genetyka zachowania 400
Metoda selektywnej hodowli 401
Metoda bliźniąt 401
Metoda adopcyjna 403
Współczynnik odziedziczalności 405
Odziedziczalność osobowości: dane empiryczne 405
Niektóre istotne zastrzeżenia 406
Molekularne paradygmaty genetyczne 409
Środowisko i interakcje geny - środowisko 410
Środowisko wspólne i specyficzne 411
Rozumienie wpływów środowiska specyficznego 413
Trzy rodzaje interakcji natura - wychowanie 415
Neuronauka a osobowość 417
Dominacja półkulowa półkuli lewej i prawej 418
Neuroprzekaźniki a temperament: dopamina i serotonina 420
Trzy wymiary temperamentu: PE, NE i DvC 421
Plastyczność: procesy biologiczne jako zarówno przyczyna, jak i skutek 424
Status społeczno-ekonomiczny społeczności i serotonina 425
Doświadczenie środowiskowe i zmiany w substancji mózgu 427
Dociekania neuronauki dotyczące „wyższych" funkcji psychicznych 428
Mózg i Ja 428
Mózg i osąd moralny 429
Główne pojęcia 431
Podstawowe twierdzenia 432
Rozdział 10
Behawioryzm i uczeniowe ujęcia osobowości 435
Pytania 436
Behawiorystyczne ujęcie osoby 437
Behawiorystyczne ujęcie nauki o osobowości 438
Determinizm środowiskowy i jego implikacje dla pojęcia osobowości 439
Eksperymenty, obserwowalne zmienne i proste systemy 442
Watson, Pawłow i warunkowanie klasyczne 444
Behawioryzm Watsona 444
Teoria warunkowania klasycznego Pawłowa 445
Zasady warunkowania klasycznego 446
Psychopatologia i zmiana 447
Warunkowe reakcje emocjonalne 450
Systematyczna desensytyzacja 451
Reinterpretacja przypadku Małego Hansa 453
Dalsze rozwinięcia 454
Teoria warunkowania instrumentalnego Skinnera 457
Ogólna charakterystyka autora i jego propozycji 457
Skinnera teoria osobowości 459
Struktura 460
Dynamika - warunkowanie instrumentalne 461
Wzrastanie i rozwój 463
Psychopatologia 464
Pomiar behawioralny 465
Zmiana zachowania 468
Wolna wola? 469
Ocena krytyczna 471
Obserwacja naukowa: baza danych 472
Czy jest to teoria usystematyzowana? 473
Czy jest to teoria sprawdzalna? 473
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 474
Zastosowania teorii 474
Ocena podsumowująca 475
Główne pojęcia 476
Podstawowe twierdzenia 478
Rozdział 11
Teoria poznawcza: George'a a. Kelly'ego teoria konstruktów osobistych 479
Pytania 480
George A. Kelly (1905-1966): ogólna charakterystyka autora i jego teorii 482
Kelly'ego ujęcie nauki o osobowości 483
Kelly'ego ujęcie osoby 486
Teoria osobowości George'a A. Kelly'ego 488
Struktura 488
Konstrukty i ich konsekwencje interpersonalne 489
Rodzaje konstruktów. Konstrukty jako system 490
Pomiar konstruktów: Test Repertuaru Ról (Rep test) 493
Wyjątkowość informacji uzyskanych w badaniu konstruktów osobistych 495
Prostota /złożoność poznawcza 495
Dynamika 499
Antycypowanie zdarzeń 499
Lęk, strach i zagrożenie 502
Wzrastanie i rozwój 505
Zastosowania kliniczne 507
Psychopatologia 507
Zmiana osobowości. Terapia ustalonej roli 508
Przypadek Jima 509
Rep test: teoria konstruktów osobistych 509
Komentarz 510
Pokrewne koncepcje i współczesne rozwinięcia teorii konstruktów osobistych 512
Współczesne badania nad przekonaniami dotyczącymi relacji osoba-sytuacja 513
Ocena krytyczna 515
Obserwacja naukowa: baza danych 515
Czy jest to teoria usystematyzowana? 516
Czy jest to teoria sprawdzalna? 516
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 517
Zastosowania teorii 519
Ocena podsumowująca 519
Główne pojęcia 521
Podstawowe twierdzenia 522
Rozdział 12
Teoria społeczno-poznawcza: Bandura i Mischel 525
Pytania 526
Powiązania teorii społeczno-poznawczej z poprzednimi teoriami 527
Ogólna charakterystyka autorów i ich propozycji 529
Albert Bandura (1925-) 529
Walter Mischel (1930-) 530
Oddziaływanie teoretyków 532
Ujęcie osoby w teorii społeczno-poznawczej 533
Ujęcie nauki o osobowości w teorii społeczno-poznawczej 534
Społeczno-poznawcza teoria osobowości: struktura 534
Kompetencje i umiejętności 535
Przekonania i oczekiwania 536
Ja i przekonania na temat własnej skuteczności 537
Poczucie własnej skuteczności i wykonanie 540
Cele 543
Standardy ewaluatywne 546
Natura społeczno-poznawczych struktur osobowości 548
Społeczno-poznawcza teoria osobowości: dynamika 548
Wzajemny determinizm 549
Osobowość jako poznawczo-afektywny system przetwarzania informacji (CAPS) 551
Uczenie się przez obserwację (modelowanie) 555
Nabywanie versus wykonanie 557
Warunkowanie zastępcze 560
Samoregulacja i motywacja 561
Poczucie własnej skuteczności, cele i reakcje samooceniające 562
Samokontrola a odraczanie gratyfikacji 566
Nabywanie umiejętności odraczania gratyfikacji 566
Paradygmat odraczania gratyfikacji według Mischela 568
Społeczno-poznawcze ujęcie wzrastania i rozwoju 571
Ocena podsumowująca 573
Główne pojęcia 573
Podstawowe twierdzenia 575
Rozdział 13
Teoria społeczno-poznawcza: zastosowania, pokrewne koncepcje teoretyczne i współczesne badania 577
Pytania 578
Poznawcze składniki osobowości: przekonania, cele i standardy ewaluatywne 580
Przekonania dotyczące Ja i schematy Ja 580
Schematy Ja i metody związane z czasem reakcji 581
Motywy oparte na Ja a motywowane przetwarzanie informacji 585
Cele związane z uczeniem się a cele związane z wykonaniem 588
Przyczyny celów związanych z uczeniem się bądź z wykonaniem: ukryte teorie 591
Standardy oceniania 592
Standardy Ja, rozbieżności Ja, emocja i motywacja 593
Podejście typu „ogólne zasady" do osobowości 596
Zastosowania kliniczne 598
Stres i radzenie sobie 599
Patologia i zmiana 601
Ellisa racjonalno-emotywna terapia 601
Becka poznawcza terapia depresji 603
Poznawcza triada depresji 603
Badania nad błędnymi procesami poznawczymi 604
Terapia poznawcza 605
Psychopatologia: modelowanie, sposoby pojmowania siebie i spostrzegana własna skuteczność 606
Poczucie własnej skuteczności, lęk i depresja 607
Poczucie własnej skuteczności a zdrowie 610
Zmiana terapeutyczna: modelowanie i kierowane panowanie nad sytuacją 612
Przypadek Jima 616
Ocena krytyczna 619
Obserwacja naukowa: baza danych 619
Czy jest to teoria usystematyzowana? 620
Czy jest to teoria sprawdzalna? 621
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 621
Zastosowania teorii 622
Ocena podsumowująca 623
Główne pojęcia 624
Podstawowe twierdzenia 625
Rozdział 14
Osobowość w kontekście: relacje międzyosobowe, kultura i rozwój w pełnym cyklu życia 627
Pytania 629
Relacje interpersonalne 631
Wrażliwość na odrzucenie 632
„Gorące" i „zimne" skupienie uwagi 634
Przeniesienie w relacjach interpersonalnych 636
Strategie sprostania wyzwaniom akademickim i społecznym: strategie optymistyczne i defensywny pesymizm 638
Stałość osobowości w kontekście 641
Rozwój osobowości w kontekście społeczno-ekonomicznym 645
Przyczyny i skutki cech osobowości 647
Osobowość, płeć kulturowa i kontekst historyczny 648
Funkcjonowanie osobowości w przebiegu życia 649
Odporność psychiczna w późniejszych latach życia 649
Życie emocjonalne w okresie późniejszej dorosłości: selektywność społeczno-emocjonalna 651
Osoba w kontekście kulturowym 653
Dwie strategie myślenia o osobowości i kulturze 653
Strategia 1: Osobowość... i kultura? 653
Strategia 2: Kultura i osobowość 655
Osobowość i Ja jako wytwory społeczne w obrębie danej kultury 657
Niezależne i współzależne poglądy na temat Ja 657
Procesy osobowości a zmiana społeczna 661
Modelowanie prospołecznych zachowań przez media 663
Umiejętność czytania i pisania 663
Profilaktyka HIV/AIDS 664
Ocena podsumowująca 666
Główne pojęcia 667
Podstawowe twierdzenia 668
Rozdział 15
Ocena teorii osobowości i badań nad osobowością 669
Pytania 670
Jak teorie realizowały swoje cele? Krytyczna ocena teorii osobowości i badań nad osobowością 670
Obserwacja naukowa: baza danych 671
Czy jest to teoria usystematyzowana? 673
Czy jest to teoria sprawdzalna? 674
Czy jest to teoria o szerokim zakresie obowiązywalności? 675
Zastosowania teorii 677
O strukturach, dynamice, rozwoju i zmianach będących efektem terapii 678
Struktura osobowości 678
Dynamika 682
Wzrastanie i rozwój 683
Psychopatologia 684
Przypadek Jima 686
Podsumowanie końcowe: teorie jako zestawy narzędzi 688
Podstawowe twierdzenia 689
Słownik 691
Bibliografia 707
Indeks nazwisk 755
Indeks rzeczowy 769