Dane szczegółowe książki

WSTĘP 3

Rozdział pierwszy
DIALEKTYKA MYŚLICIELI STAROŻYTNYCH I ŚREDNIOWIECZNYCH 7
I. Dialektyka szkoły jońskiej. Rozwojowa wizja świata ... 7
II. Dialektyka Heraklita. Ścieranie się przeciwieństw ... 9
III. Dialektyka eleatów. Ciągłość i dyskretność 12
IV. Dialektyka pitagorejczyków. Sprzeczność i harmonijność świata 15
V. Dialektyka Platona. Modelowanie — „nerwem" metody naukowej 16
VI. Dialektyka Arystotelesa. Jedność pojęć przeciwstawnych . 1S
1. Dialektyka tego co ogólne i tego co jednostkowe . . .18
2. Dialektyka materii i formy tego co potencjalne i tego co realne 19
3. Pierwsza filozofia — metafizyka 21
•.VII. Dialektyka Plotyna. Emanacyjna teoria bytu .... 23
VIII. Dialektyka w sporze o uniwersalia oraz ich rolę w strukturze
bytu i myślenia 24

Rozdział drugi
DIALEKTYKA PIERWSZYCH MYŚLICIELI NOWOŻYTNYCH
{XVII w.) . . 29
I. Dialektyka Kartezjusza. Prawo zachowania ruchu 29
1. Stosunek ruchu do spoczynku ....29
2. Teoria wirów 30
3. Świat wyłonił się z chaosu w drodze ewolucji ... 30
4. Ograniczenia dialektyki Kartezjusza: koncepcja materii me chanicznej i ruchu mechanicznego ... 31
II. Dialektyka Spinozy: jedność przeciwieństw (Boga i Przyrody, Wolności i Konieczności) 32
1. Jedność zjawisk w substancji: tożsamość Boga i Przyrody 32
2. Jedność porządku w świecie: tożsamość Wolności i Konieczności 33
III. Dialektyka Leibniza. Dynamika i struktura świata monad . 34
1. Monady — substancje aktywne ... 34
2. Aktywna jest także materia (pochodna od monad) ... 35
3. Zasada uniwersalnej ciągłości ... 36

Rozdział trzeci
DIALEKTYKA FRANCUSKICH MYŚLICIELI WIEKU OŚWIECENIA 38
I. Dialektyka Holbacha. Świat jako poruszająca się materia . 38
1. Aktywność materii 38
2. Problem jakościowej różnorodności materii .... 39
II. Dialektyka Diderota. Materia i życie 40
1. Jedność materialna i jakościowa różnorodność świata . . 40
2. Świadomość i rozwój 41
III. Dialektyka Helwecjusza. Siły napędowe postępu społecznego 43
1. Rozumny egoizm i altruizm ... 43
2. Interes indywidualny a interes ogólny 45
IV. Dialektyka Rousseau. Filary demokracji: wolność i równość 46
1. Pochodzenie i rozwój nierówności między ludźmi ... 46
2. Wyrównanie własności: wolność i równość — dwa filary demokracji 48

Rozdział czwarty
DIALEKTYKA FILOZOFII TRANSCENDENTALNEJ PRZEŁOMU
XVIII I XIX W. W NIEMCZECH 50
I. Dialektyka Kanta. „Przewrót kopernikański". Dialektyka podmiotu i przedmiotu, doświadczenia i myślenia . . . . 50
1. Ogólna historia przyrody 50
2. Koncepcja względności ruchu i spoczynku . . . . 54
3. Podmiot i przedmiot. Filozofia transcendentalna ... 55
4. Zmysły i rozum. Doświadczenie i myślenie .... 57
5. „Przewrót kopernikański" 61
6. Transcendentalna dialektyka 62
7. Antynomie rozumu 64
II. Dialektyka Fichtego. Aktywistyczna koncepcja świata .... 66
1. Filozofia czynu 66
2. Samorozwój świadomości 67
3. Filozofia praktyczna 69
III. Dialektyka Schellinga. Jedność i biegunowość bytu ... 70
1. Idealistyczna dialektyka przyrody 71
2. Filozofia identyczności 75

Rozdział piąty
DIALEKTYKA HEGLA ... 78
I. Fenomenologia ducha 78
II. Idealizm ewolucyjny ... 80
III. Dialektyka bytu logicznego (logika) 81
1. Byt, niebyt, stawanie się ... 82
2. Jedność przeciwieństw 83
3. Prawo przechodzenia ilości w jakość i odwrotnie ... 86
IV. Dialektyka przyrody 87
V. Dialektyka ducha 93
VI. Dialektyka dziejów ludzkich 95

Rozdział szósty
DIALEKTYKA REWOLUCYJNYCH DEMOKRATÓW ... 101
I. Dialektyka przyrody i społeczeństwa Hercena. Dialektyka jako
„algebra rewolucji" ... 102
II. Materialistyczna dialektyka Czernyszewskiego ... 104
III. Dialektyka postępu Dembowskiego 108

Rozdział siódmy
DIALEKTYKA MARKSA I ENGELSA 110
I. Myśl dialektyczna powstającego marksizmu 110
1. Dialektyka Marksa a dialektyka Hegla 110
2. Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Rola walki przeciwieństw w procesie dziejowym ... 111
3. Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. Sprzeczny charakter pracy ludzkiej ... 112
4. Święta rodzina. Rola mas i jednostki w historii ... 114
5. Tezy o Feuerbachu. Dialektyka podmiotu i przedmiotu . 116
a) Relacja podmiot—przedmiot zapośredniczona przez praktykę 117
b) Społeczna i historycznie zmienna natura człowieka . . 118
6. Ideologia niemiecka. Podstawowe założenia materializmu historycznego 11
a) Krytyka młodoheglistów. Byt określa świadomość . . 119
b) Krytyka poglądów Feuerbacha na społeczeństwo. Rola stosunków produkcji i form własności w procesie dziejowym 120
7. Nędza filozofii. Dynamika sił wytwórczych .... 121
8. Manifest komunistyczny. Walka klas — siłą napędową społeczeństw antagonistycznych. Dialektyka rozwoju kapitalizmu 124
II. Dialektyka w Kapitale Marksa 124
1. Dialektyka a metafizyka w ekonomii politycznej ... 125
a) Jedność i walka przeciwieństw 125
b) Przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe. Negacja i negacja negacji 121
c) Dialektyka pojęć relatywnych 127
2. Dialektyka procesów poznawczych 130
a) Problem punktu wyjścia poznania 130
b) Przechodzenie od abstrakcji do konkretu 131
c) Problem wyboru adekwatnej metody: metoda logiczna czy historyczna? .133
3. Dialektyka społeczeństwa 137
a) Dialektyka procesu historycznego 137
b) Dialektyka bytu społecznego i świadomości społecznej. Fetyszyzacja i urzeczowienie świadomości .... 138
III. Dialektyczno-materialistyczne ujęcie przyrodoznawstwa przez Engelsa 139
1. Interpretacja filozoficzna trzech wielkich odkryć z poło wy XIX w 140
a) Odkrycie teorii komórkowej budowy organizmów . . 140
b) Prawo zachowania i przemiany energii . . . .141
c) Darwinowska teoria ewolucji gatunkowej .... 142
2. Krytyka metafizycznego sposobu myślenia .... 144
3. Przedmiot przyrodoznawstwa: formy ruchu materii i szczeble rozwoju przyrody 147
4. Jedność materialna świata 150
a) Problem nierozdzielności materii i ruchu .... 151
b) Problem natury czasu i przestrzeni (?^
5. Prawa i kategorie dialektyki 156
a) Prawo przechodzenia ilości w jakość i odwrotnie . . 156
b) Prawo wzajemnego przenikania się przeciwieństw ... 161
c) Prawo zaprzeczenia zaprzeczenia .164
d) Konieczność i przypadkowość 166
6. Problem redukcjonizmu 173
a) Krytyka mechanicyzmu 173
b) Swoistość procesów życiowych. Krytyka witalizmu . . 176
c) Stanowisko Engelsa a różne rodzaje redukcji ... 179
7. Dialektyka poznania. Problem względności prawdy ... 181

Rozdział ósmy
DIALEKTYKA LENINA ... 185
I. Lenin o dialektyce zjawisk społecznych ... 185
1. Byt społeczny i świadomość społeczna. Swoisty charakter prawidłowości społecznych ... 186
2. Rola mas i jednostki w historii ... 187
3. Dialektyka rewolucji . 189
4. Dialektyka zniesienia społeczeństwa klasowego ... 192
5. Dialektyka wzajemnego stosunku ekonomiki i polityki . . 193
6. Dialektyka tego co subiektywne i tego co obiektywne w stosunkach społecznych i działaniach ludzi 195
II. Lenin o dialektyce zjawisk przyrodniczych i dialektyce przyrodoznawstwa ... 198
1. Rewolucja i kryzys w fizyce ... 198
2. Dialektyka a pojmowanie materii ... 202
3. Teza o niewyczerpalności materii 206
III. Lenin o ogólnych problemach dialektyki oraz o dialektyce poznania 206
1. Prawo jedności i walki przeciwieństw jako „jądro dialektyki" 206
2. Względna przeciwstawność pojęć „materia" i „świadomość" 211
3. Dialektyka poznania 212
a) Dialektyka a teoria odbicia 212
b) Względność prawdy 215
c) Rola praktyki w poznaniu 218
4. Lenin o przeciwieństwach dialektyki: metafizyce, eklektyce oraz sofistyce 219
5. Wyróżniki dialektyki Lenina 221

Rozdział dziewiąty
WSPÓŁCZESNA DIALEKTYKA NIEMARKSISTOWSKA ... 224
I. Dialektyka Bergsona. Całościowa i dynamiczna natura bytu 224
1. Dwa ujęcia rzeczywistości: intuicyjne (dialektyczne) i intelektualne (mechanistyczne) 224
2. Ewolucja twórcza 227
3. Dialektyka zmistyfikowana 228
II. Dialektyka Husserla. Podmiot tworzy przedmiot ... 231
1. Intuicja i fenomeny ... 231
2. Dialektyka podmiotu i przedmiotu 232
3. Idealizm transcendentalny 234
III. Dialektyka Heideggera. Pytanie o sens bycia .... 236
1. Dialektyka bycia. Przezwyciężenie fenomenologii Husserla 236
a) Problematyczność założeń fenomenologii Husserla . . 236
b) Program fenomenologii Heideggera 237
c) Fenomenologia Heideggera a tradycja nowożytnej filozofii pokartezjańskiej 241
2. Dialektyka bycia. Przezwyciężenie filozofii transcendentalnej 244
3. Dialektyka bycia. Przezwyciężenie „metafizyki" ... 250
IV. Dialektyka Sartre'a. Wolność i odpowiedzialność . . .255
1. Dialektyka egzystencjalistyczn. Byt i nicość .... 255
2. Krytyka rozumu dialektycznego 259
V. Dialektyka Gadamera. Otwartość rzeczywistości. Historyczność ludzkiego rozumienia świata 264
1. Koncepcja hermeneutyki filozoficznej 264
2. Hermeneutyczny historyzm 266
VI. Dialektyka szkoły frankfurckiej 272
1. Dialektyka Marcusego. Rzeczywistość a powinność . . 272
a) Centralne kategorie dialektyki: negacja i całość . . 272
b) Dialektyka negatywna 274
c) Nieuchronność zmian rewolucyjnych 277
d) Dialektyka jako narzędzie krytyki: krytyczna teoria . 278
2. Dialektyka Adrona. Istota człowieka: możność bycia wolnym ... 283
a) Dialektyka negatywna 283
b) Materialistyczna dialektyka podmiotu i przedmiotu . . 287
3. Dialektyka Habermasa. Interes emancypacyjny ludzkości ... 298
a) Trzy modele dialektyki 299
b) Dialektyka panowania (zakłóconej komunikacji) ... 303

Rozdział dziesiąty
WSPÓŁCZESNA DIALEKTYKA MARKSISTOWSKA ... 311
I. Dialektyka Lukacsa. Punkt widzenia całości . ... 311
1. Podmiotowo-przedmiotowa dialektyka całości ... 311
a) Pojęcie całości. Dialektyka bytu społecznego ... 311
b) Poznanie całości. Dialektyka samoświadomości ... 315
c) Zmiana całości. Dialektyka rewolucji 336
2. Dialektyka bytu przyrodniczego i społecznego ... 344
a) Nieodwracalny proces rozwoju całości ..... 344
b) Dialektyka pracy fundującej byt społeczny ... 351
c) Społeczeństwo jako globalny kompleks rozwijających się kompleksów ... 355
II. Dialektyka Gramsciego. Teoria i praktyka. Społeczeństwo obywatelskie i społeczeństwo polityczne ... 360
1. Jedność teorii i praktyki. Marksizm jako filozofia praktyki 360
2. Gramsciego koncepcja historii i społeczeństwa ... 362
3. Dialektyka rewolucji 369
III. Dialektyka Althussera. Rola struktury (naddeterminacji) w całości społecznej 374
1. Dialektyka Marksa a dialektyka Hegla. „Cięcie epistemologiczne". Determinacja fundamentalna i naddeterminacja . 375
2. Dialektyka a historyzm. „Marksizm nie jest historyzmem" 384

ZAKOŃCZENIE 391