Dane szczegółowe książki

Autorzy tomu 17
Rozdział 11.
PODSTAWY DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJ 23
11.1. Wprowadzenie 24
11.2. Diagnozowanie jako kompetencja profesjonalna 25
11.2.1. Diagnoza jest interwencją 25
11.2.2. Diagnoza w działalności zawodowej psychologa 26
11.2.3. Profesjonalne kompetencje diagnostyczne 28
11.3. Wiedza. Podstawy teoretyczne diagnozy psychologicznej 30
11.3.1. Tradycja i współczesność: osiągnięcia w rozwoju diagnozy psychologicznej 30
11.3.1.1. Integracja podejść 30
11.3.1.2. Zmiany w modelu diagnozy i relacji diagnostycznej 32
11.3.1.3. Rygor naukowy w diagnozie psychologicznej 37
11.3.2. Diagnoza oparta na dowodach empirycznych 43
11.3.2.1. Geneza i definicja 43
11.3.2.2. EBA w praktyce 44
11.3.3. Metody i techniki diagnostyczne w świetle badań 46
11.3.3.1. O potrzebie krytycznego spojrzenia na techniki i metody diagnostyczne 46
11.3.3.2. Ocena narzędzi diagnostycznych z perspektywy EBA 48
11.3.3.3. Narzędzia diagnostyczne i strategie diagnozowania 51
11.3.4. Diagnozowanie jako postępowanie badawcze 52
11.3.4.1. Faza prediagnostyczna 54
11.3.4.2. Faza badania i wstępnych decyzji 55
11.3.4.3. Faza opisywania i interpretacji 55
11.3.4.4. Faza formułowania zaleceń interwencyjnych (planu interwencji) i komunikatów 56
11.3.4.5. Iteracyjny charakter diagnozowania 56
11.3.5. Diagnozowanie jako interakcja społeczna 59
11.3.5.1. Społeczny kontekst badania 59
11.3.5.2. Badanie jako konwersacja 60
11.3.5.3. Społeczne skrypty badania psychologicznego 61
11.3.5.4. Społeczne konstruowanie znaczeń podczas badania psychologicznego63
11.3.5.5. Jak sobie radzić z kontekstem społecznym badania 63
11.4. Umiejętności. Praktyczne i interpersonalne kompetencje w diagnozowaniu 64
11.4.1. Profesjonalna kompetencja komunikacyjna 64
11.4.1.1. Świadome działanie słowami 64
11.4.1.2. Sztuka słuchania 64
11.4.1.3. Repertuar wypowiedzi należących do różnych kategorii 65
11.4.1.4. Konstruowanie parafraz, pytań i wypowiedzi Ja 66
11.4.1.5. Korzystanie z wiedzy o procesach poznawczo-afektywnych w konstruowaniu wypowiedzi 69

6

11.4.2. Umiejętności techniczne diagnosty 70
11.4.2.1. Konceptualizacja przypadku 70
11.4.2.2. Opracowanie raportu 74
11.4.2.3. Udzielanie informacji zwrotnych 77
11.4.3. Kompetencje społeczno-kulturowe79
11.4.3.1. Budowanie relacji diagnostycznej 79
11.4.3.2. Świadomość różnorodności: kompetencja kulturowa 81
11.5. Wartości. Etyczna postawa psychologa w praktyce diagnostycznej 86
11.5.1. Standardy etyczno-zawodowe 86
11.5.1.1. Świadoma zgoda 87
11.5.1.2. Poufność i prywatność 88
11.5.1.3. Utrzymywanie granic w relacji diagnostycznej 88
11.5.2. Wyzwania współczesnej praktyki 89
11.5.2.1. Problemy związane z komercjalizacją diagnostyki psychologicznej 90
11.5.2.2. Dostęp do narzędzi diagnostycznych 90
11.5.2.3. Refleksyjny praktyk91
11.6. Podsumowanie 92
Rozdział 12.
PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA 95
12.1. Wprowadzenie 96
12.2. Co i jak bada psychologia rozwoju 99
12.2.1. Zmiany społeczne oraz ich skutki dla rozwoju indywidualnego - obszary zapotrzebowań na badania psychologii rozwoju 99
12.2.2. Status teorii i perspektywy badawcze 102
12.2.3. Różnorodność sposobów opisu i wyjaśniania rozwoju człowieka 105
12.2.4. Nowe podejście w psychologii rozwoju 109
12.2.5. Zadania psychologii rozwoju 110
12.2.5.1. Zadania niespecyficzne 110
12.2.5.2. Zadania specyficzne 112
12.3. Zmiana a rozwój 112
12.3.1. Pojęcie rozwoju 112
12.3.2. Rodzaje zmian rozwojowych 115
12.3.2.1. Zmiany ilościowe i zmiany jakościowe 116
12.3.2.2. Zmiany uniwersalne, wspólne i indywidualne 120
12.3.2.3. Zmiany punktualne i niepunktualne 122
12.3.2.4. Zmiany wynikające z wewnętrznej logiki rozwoju i będące efektem nagłych wydarzeń życiowych 123
12.3.3. Dynamika zmian rozwojowych 125
12.3.3.1. Podstawowe procesy determinujące zmianę rozwojową-dojrzewanie i uczenie się 125
12.3.3.2. Ciągłość versus nieciągłość w rozwoju 129
12.3.3.3. Okresy krytyczne i sensytywne w rozwoju 130
12.3.4. Interakcje czynników rozwoju 132
12.3.4.1. Zróżnicowanie podejść interakcyjnych do ujmowania czynników rozwoju 132
12.3.4.2. Wewnętrzne modele doświadczenia a interakcja czynników rozwoju 133
12.3.5. Etapy rozwoju i zadania rozwojowe 133
12.3.5.1. Kryteria podziału życia człowieka na etapy 135
12.3.5.2. Zadania rozwojowe jako narzędzie opisywania zmian rozwojowych na różnych etapach życia 137
12.3.5.3. Zadanie rozwojowe a kryzys rozwojowy 139
12.3.5.4. Przyjmowana koncepcja wyodrębniania etapów w procesie rozwoju 141
12.4. Badania nad procesem i efektami rozwoju 147
12.4.1. Podejścia badawcze w psychologii rozwoju 147
12.4.2. Problemy badawcze psychologii rozwoju 148
12.4.2.1. Operacjonalizacja badanego zjawiska 149
12.4.2.2. Operacjonalizacja pojęcia zmiany rozwojowej 150
12.4.2.3. Konstrukcja modelu czynników istotnych dla badanego zjawiska 151
12.4.3. Strategie prowadzenia badań 152
12.4.3.1. Badania diachroniczne i synchroniczno-funkcjonalne 152
12.4.3.2. Badania eksperymentalne i typu ex post facto 153

7

12.4.3.3. Badania kontrolujące wpływ wieku i przynależności do grupy pokoleniowej 153
12.4.3.4. Porównanie strategii prowadzenia badań 157
12.4.3.5. Tworzenie próby badawczej i metody zbierania danych 160
12.5. Rozwój w okresie prenatalnym i niemowlęcym 161
12.5.1. Struktura 1 ery rozwoju i znaczenie poszczególnych etapów 162
12.5.1.1. Okres prenatalny 163
12.5.1.2. Okres noworodkowy 163
12.5.1.3. Okres niemowlęcy 163
12.5.2. Rozwój fizyczny i umiejętności motoryczne 164
12.5.2.1. Rozwój układu nerwowego 165
12.5.2.2. Rozwój percepcyjny 165
12.5.2.3. Rozwój motoryczny 166
12.5.3. Rozwój procesów poznawczych 168
12.5.3.1. Inteligencja sensomotoryczna 170
12.5.3.2. Stałość przedmiotu 170
12.5.3.3. Komunikowanie się i rozwój mowy 171
12.5.4. Rozwój społeczny i rozwój osobowości 172
12.5.4.1. Pierwszy komponent zdrowej osobowości - poczucie podstawowej ufności 173
12.5.4.2. Relacja przywiązania 175
12.5.5. Zagrożenia dla rozwoju dziecka w I erze 179
12.5.6. Efekty rozwojowe - z czym dziecko kończy I erę rozwoju i do czego jest gotowe w erze II? 181
12.6. Rozwój w okresie dzieciństwa 182
12.6.1. Struktura II ery rozwoju i znaczenie poszczególnych etapów 183
12.6.1.1. Wczesne dzieciństwo - wiek poniemowlęcy 183
12.6.1.2. Średnie dzieciństwo - wiek przedszkolny 184
12.6.1.3. Późne dzieciństwo -wiek szkolny 184
12.6.2. Rozwój fizyczny i umiejętności motoryczne 185
12.6.3. Rozwój procesów psychicznych 186
12.6.3.1. Rozwój poznawczy - od stadium przedoperacyjnego do stadium operacji konkretnych 187
12.6.3.2. Rozwój pamięci i strategii zapamiętywania 191
12.6.3.3. Rozwój moralny-od moralności heteronomicznej do autonomicznej 193
12.6.3.4. Komunikowanie się i rozwój mowy 197
12.6.4. Zabawa i nauka 201
12.6.4.1. Od zabawy na serio do zabawy na niby 201
12.6.4.2. Od uczenia się spontanicznego do uczenia się pod kierunkiem 205
12.6.5. Rozwój społeczny i rozwój osobowości 208
12.6.5.1. Nowe komponenty zdrowej osobowości: autonomia- inicjatywa- kompetencja 208
12.6.5.2. Style wychowania a kształtowanie się osobowości dziecka 211
12.6.5.3. Kształtowanie się samooceny 214
12.6.5.4. Kształtowanie się gotowości szkolnej 216
12.6.5.5. Rozwój społeczny - relacje z dorosłymi i z rówieśnikami 220
12.6.6. Przebieg i skutki kryzysów w rozwoju dziecka 230
12.6.6.1. Kryzys trzeciego roku życia 230
12.6.6.2. Kryzys szóstego-siódmego roku życia 230
12.6.7. Efekty rozwojowe - z czym dziecko kończy II erę rozwoju i do czego jest gotowe w erze IIII? 232
12.7. Rozwój w okresie dorastania 232
12.7.1. Istota III ery rozwoju 233
12.7.2. Zadania okresu adolescencji 235
12.7.3. Społeczne środowiska rozwoju w okresie adolescencji 235
12.7.4. Zmiany w sferze biologicznej, psychicznej i społecznej 237
12.7.4.1. Zmiany biologiczne (soma) 237
12.7.4.2. Zmiany psychiczne (psyche) 239
12.7.4.3. Zmiany społeczne (polis 241
12.7.5. Istota kryzysu adolescencyjnego 243
12.7.6. Kształtowanie się tożsamości 244
12.7.6.1. Etapy powstawania tożsamości według koncepcji Jamesa Marcii 244
12.7.6.2. Stabilność czy zmienność statusów tożsamości 245
12.7.6.3. Zróżnicowanie form tożsamości w okresie dorastania 249
12.7.6.4. Weryfikacja dwuetapowego modelu kształtowania się tożsamości 250
12.7.7. Tożsamość negatywna i jej znaczenie w procesie rozwoju 252

8

12.7.8. Zaburzenia rozwoju w okresie dorastania 255
12.7.8.1. Zaburzenia łaknienia 256
12.7.8.2. Depresja młodzieńcza 258
12.7.8.3. Uzależnienie od alkoholu i narkotyków 260
12.7.9. Źródła i istota wsparcia udzielanego nastolatkom 261
12.7.10. Efekty rozwojowe - z czym dorastający kończy III erę rozwoju i do czego jest gotowy w erze IV? 262
12.8. Rozwój w okresie dorosłości 262
12.8.1. Istota IV ery rozwoju 263
12.8.2. Podział okresu dorosłości na etapy i zadania z nimi związane 264
12.8.2.1. Wczesna dorosłość 264
12.8.2.2. Środkowa dorosłość 266
12.8.2.3. Późna dorosłość 266
12.8.3. Rozwiązanie kryzysu okresu adolescencji a proces wchodzenia w dorosłość 267
12.8.4. Zmiany okresu dorosłości 270
12.8.4.1. Zmiany biologiczne i ich źródła 270
12.8.4.2. Zmiany psychiczne i ich źródła 273
12.8.4.3. Zmiany relacji społecznych i ich źródła 274
12.8.4.4. Kryzysy dorosłości i ich źródła 275
12.8.5. Od debiutanta do mistrza - o uczeniu się roli osoby dorosłej 278
12.8.6. Ewolucja roli pracownika w dorosłości 278
12.8.6.1. Wybór zawodu i znaczenie pracy 279
12.8.6.2. Rozwój ścieżki kariery zawodowej 279
12.8.6.3. Podstawowe problemy związane z pracą 280
12.8.7. Życie rodzinne w okresie dorosłości 281
12.8.7.1. Typy związków między ludźmi a status tożsamości 281
12.8.7.2. Początki życia rodzinnego 282
12.8.7.3. Etapy rozwoju rodziny i sposoby realizowania ról małżeńskich 283
12.8.7.4. Zmiany w realizowaniu roli rodzica 283
12.8.7.5. Zamiana ról - dorośli jako opiekunowie rodziców 285
12.8.7.6. Nowe role dorosłych - dorośli jako babcie i dziadkowie 285
12.8.8. Wybrane problemy zdrowotne okresu dorosłości 288
12.8.9. Efekty rozwojowe ery IV 288
12.9. Podsumowanie 290
Rozdział 13.
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA 293
13.1. Wprowadzenie 294
13.2. Poznanie społeczne 295
13.2.1. Struktury wiedzy 295
13.2.2. Funkcjonowanie wiedzy 298
13.2.2.1. Procesy kontrolowane i automatyczne 298
13.2.2.2. Interpretacje 300
13.2.2.3. Pamięć zdarzeń społecznych 300
13.2.2.4. Regulacja zachowania 303
13.2.2.5. Warunki użycia struktur wiedzy 303
13.2.3. Zależność sądów od kontekstu i emocji 304
13.2.3.1. Wyrazistość 305
13.2.3.2. Kontrast i asymilacja 305
13.2.3.3. Wpływ stanów emocjonalnych na sądy 307
13.2.4. Spostrzeganie osób 308
13.2.4.1. Klasyczne modele atrybucji 308
13.2.4.2. Deformacje procesu atrybucji 311
13.2.4.3. Procesy automatyczne w spostrzeganiu osób 314
13.3. Ja i samoocena 316
13.3.1. Struktura Ja i tożsamość 316
13.3.1.1. Zawartość Ja 316
13.3.1.2. Geneza Ja 317
13.3.2. Funkcje Ja 319
13.3.2.1. Negocjowanie tożsamości 319
13.3.2.2. Symulacja psychiki innych 319

9

13.3.2.3. Regulacja zachowania celowego 321
13.3.2.4. Samokontrola 322
13.3.3. Samoocena jako cecha 323
13.3.4. Samoocena jako motyw 326
13.3.4.1. Pochlebne sądy o sobie 327
13.3.4.2. Porównania i relacje społeczne 328
13.3.4.3. Autoafirmacja 330
13.3.4.4. Autoprezentacja 330
13.3.5. Funkcje dążenia do pozytywnej samooceny 334
13.4. Postawy i ich zmiana 335
13.4.1. Struktura i pomiar postaw 336
13.4.2. Geneza postaw 337
13.4.2.1. Postawa jako rezultat przekonań 337
13.4.2.2. Postawa jako rezultat emocji 338
13.4.2.3. Postawa jako rezultat zachowania 340
13.4.3. Wpływ postaw i wartości na przetwarzanie informacji 340
13.4.3.1. Selektywność poszukiwania informacji 340
13.4.3.2. Tendencyjność spostrzeżeń i wniosków 341
13.4.3.3. Selektywność pamięci 342
13.4.4. Wpływ postaw na zachowanie 342
13.4.4.1. Dopasowanie postaw i zachowań 342
13.4.4.2. Moderatory zgodności 343
13.4.4.3. Mediatory zgodności 344
13.4.5. Teorie zmian postaw 345
13.4.5.1. Procesualny model perswazji 345
13.4.5.2. Teorie dwutorowości perswazji 346
13.4.6. Wyznaczniki zmiany postaw 348
13.4.6.1. Nadawca 348
13.4.6.2. Treść przekazu 349
13.4.6.3. Organizacja przekazu 352
13.4.6.4. Środek przekazu 352
13.4.6.5. Odbiorca 353
13.5. Relacje interpersonalne 356
13.5.1. Agresja 356
13.5.1.1. Teorie agresji 357
13.5.1.2. Wyznaczniki agresji 359
13.5.1.3. Katharsis a spirala przemocy 363
13.5.2. Pomaganie innym 364
13.5.2.1. Teorie wyjaśniające pomaganie 364
13.5.2.2. Wyznaczniki pomagania 368
13.5.3. Atrakcyjność interpersonalna 370
13.5.3.1. Teorie atrakcyjności 370
13.5.3.2. Wyznaczniki atrakcyjności 371
13.6. Wpływ społeczny 374
13.6.1. Konformizm 375
13.6.1.1. Informacyjny i normatywny wpływ społeczny 376
13.6.1.2. Modyfikatory skłonności do konformizmu 377
13.6.2. Wpływ mniejszości na większość 382
13.6.3. Posłuszeństwo 384
13.6.3.1. Eksperymentalne badania nad posłuszeństwem 384
13.6.3.2. Przyczyny posłuszeństwa wobec przełożonego 387
13.6.4. Mechanizmy i techniki wywierania wpływu społecznego 390
13.6.4.1. Mechanizmy i przejawy wpływu społecznego 390
13.6.4.2. Techniki wpływu społecznego 392
13.7. Grupa społeczna 398
13.7.1. Współzależność społeczna 399
13.7.2. Rodzaje grup i ich struktura 406
13.7.3. Spójność grupy 408
13.7.4. Zadaniowe funkcjonowanie grupy 410
13.7.4.1. Wpływ obecności innych ludzi na jednostkę 410
13.7.4.2. Komunikacja i procesy decyzyjne w grupie 415
13.7.4.3. Polaryzacja grupowa 419

10

13.7.5. Przywództwo i władza 420
13.7.5.1. Przywództwo 420
13.7.5.2. Sześć podstaw władzy 422
13.7.5.3. Konsekwencje posiadania władzy 423
13.8. Relacje międzygrupowe 426
13.8.1. Stereotypy 426
13.8.1.1. Powstawanie stereotypów 427
13.8.1.2. Trwałość stereotypów i ich odporność na zmiany 429
13.8.2. Uprzedzenia i dyskryminacja 432
13.8.2.1. Historyczne, socjokulturowe i społeczne przyczyny uprzedzeń 433
13.8.2.2. Osobowościowe podłoże uprzedzeń 434
13.8.2.3. Tendencyjne przetwarzanie informacji o świecie społecznym 435
13.8.2.4. Konsekwencje uprzedzeń i stereotypów 435
13.8.2.5. Zmiany i modyfikacje stereotypów i uprzedzeń 438
13.8.3. Dynamika konfliktu międzygrupowego 439
13.8.4. Rozwiązywanie konfliktów międzygrupowych 443
13.9. Podsumowanie 445
Rozdział 14.
PSYCHOLOGIA MIĘDZYKULTUROWA 449
14.1. Wprowadzenie 450
14.2. Psychologia międzykulturowa jako dyscyplina naukowa 451
14.2.1. Definicja i cele psychologii międzykulturowej 451
14.2.2. Najważniejsze pojęcia w psychologii międzykulturowej 452
14.2.3. Pojęcie kultury w psychologii 454
14.2.4. Relacje między kulturą a psychologią 455
14.2.5. Problemy metodologiczne w badaniach międzykulturowych 458
14.2.6. Kultura w badaniach psychologicznych 461
14.2.6.1. Kultura jako system wspólnych wartości 461
14.2.6.2. Kultura jako system wspólnych przekonań 464
14.2.6.3. Kultura jako system wspólnych wzorów zachowań 466
14.2.7. Przyszłość psychologii międzykulturowej 467
14.3. Kulturowe uwarunkowania procesów psychologicznych i zachowań społecznych jednostki 467
14.3.1. Kultura a osobowość i koncepcja Ja 467
14.3.1.1. Kultura a osobowość 467
14.3.1.2. Kultura a pojęcie Ja- formalne i treściowe atrybuty Ja 468
14.3.1.3. Konsekwencje uformowania Ja dla procesów motywacyjnych i zachowań społecznych 470
14.3.2. Badania nad myśleniem i inteligencją z perspektywy międzykulturowej 471
14.3.2.1. Procesy percepcyjne 471
14.3.2.2. Myślenie 472
14.3.3. Kultura a inteligencja 474
14.3.4. Procesy emocjonalne 476
14.3.5. Język i komunikowanie się 480
14.3.5.1. Język i komunikacja werbalna 480
14.3.5.2. Dwujęzyczność 481
14.3.5.3. Komunikacja niewerbalna 482
14.3.6. Kultura a zdrowie i patologia psychiczna 483
14.3.6.1. Rola kultury jako czynnika patogennego, terapeutycznego i patoplastycznego w zaburzeniach psychicznych 483
14.3.6.2. Kulturowe koncepcje patologii psychicznej 484
14.3.6.3. Kulturowe uwarunkowania diagnozy i poradnictwa psychologicznego 485
14.3.7. Problemy uniwersalności i specyficzności kulturowej procesów psychologicznych 486
14.4. Psychologia akulturacji 487
14.4.1. Kontekst historyczny zjawiska akulturacji 487
14.4.2. Jedno- i wielowymiarowe podejście do analizy zjawiska akulturacji 488
14.4.3. Modele analizy zjawiska akulturacji 489
14.4.4. Psychologiczne skutki procesu akulturacji 491
14.4.4.1. Stres akulturacyjny 491
14.4.4.2. Szok kulturowy 492

11

14.4.5. Przebieg procesu akulturacji w wybranych grupach 494
14.4.5.1. Specyfika procesu akulturacji ze względu na płeć, role społeczne i wiek 494
14.5. Podsumowanie 496
Rozdział 15.
PSYCHOLOGIA ŚRODOWISKOWA 497
15.1. Wprowadzenie 498
15.2. Interdyscyplinarny charakter psychologii środowiskowej - zaleta czy balast? 499
15.3. Obszary badań psychologii środowiskowej 501
1 5.3.1. Ocena środowiska 502
15.3.2. Poznawanie środowiska 507
1 5.3.2.1. Czytelność jako cecha środowiska fizycznego 507
1 5.3.2.2. Mapy poznawcze 509
15.3.3. Miejsce 511
15.3.3.1. Zmierzch znaczenia miejsca? 512
15.3.3.2. Tożsamość miejsca 513
15.3.3.3. Przywiązanie do miejsca 513
15.3.3.4. Konsekwencje przywiązania do miejsca 516
15.3.4. Terytorialność 516
15.3.4.1. Psychologiczne znaczenie terytoriów 516
15.3.4.2. Rodzaje terytoriów 517
15.3.4.3. Obrona terytorium 519
1 5.3.5. Dom i środowisko mieszkalne 522
1 5.3.5.1. Znaczenie i rodzaje środowisk mieszkalnych 522
1 5.3.5.2. Nasz dom świadczy o nas 525
1 5.3.5.3. Mieszkanie czy domek? 526
15.3.5.4. Powrót do przeszłości, czyli nowa urbanistyka 527
15.4. Projektowanie partycypacyjne - rola przyszłych użytkowników w kształtowaniu środowiska 528
15.4.1. Podstawowe potrzeby człowieka a projektowanie partycypacyjne 529
1 5.4.2. Zasady projektowania partycypacyjnego 532
15.4.3. Ocena efektów projektowania po zasiedleniu (POE) 534
15.5. Metody badań psychologii środowiskowej 535
15.5.1. Fotostory 535
15.5.2. Techniki obserwacyjne 536
1 5.5.3. Metody słowne: kwestionariusze i skale przymiotnikowe 537
1 5.5.4. Techniki symulacyjne 538
1 5.5.5. Techniki wykorzystywane w projektowaniu partycypacyjnym: odgrywanie ról i technika przehandlowywania 539
15.5.6. Mapy mentalne 541
15.6. Podsumowanie 543
Rozdział 16.
PSYCHOPATOLOGIA 545
16.1. Wprowadzenie 546
16.2. Od objawu do systemu klasyfikacyjnego 547
16.3. Psychopatologia ogólna 550
16.3.1. Zaburzenia procesów poznawczych 550
16.3.1.1. Zaburzenia spostrzegania i myślenia 551
16.3.1.2. Zaburzenia pamięci i uwagi 552
16.3.2. Zaburzenia procesów emocjonalnych i motywacyjnych 553
16.3.2.1. Zaburzenia emocji 553
16.3.2.2. Zaburzenia motywacji 556
16.3.3. Zaburzenia świadomości i orientacji 556

12

16.4. Wybrane zaburzenia psychiczne okresu dorosłości 556
16.4.1. Schizofrenia i zespoły schizoafektywne 557
16.4.1.1. Obraz kliniczny i postacie schizofrenii 557
16.4.1.2. Modele biologiczne i psychologiczne uwarunkowań schizofrenii 558
16.4.1.3. Leczenie i rehabilitacja 559
16.4.2. Zaburzenia nastroju 560
16.4.2.1. Typy zaburzeń nastroju 560
16.4.2.2. Modele biologiczne i psychologiczne uwarunkowań zaburzeń nastroju 562
16.4.2.3. Psychoterapia i farmakoterapia 562
16.4.3. Zaburzenia nerwicowe i lękowe 563
16.4.3.1. Typy zaburzeń nerwicowych 563
16.4.3.2. Modele poznawczo-behawioralne zaburzeń nastroju 565
16.4.3.3. Psychoterapia i farmakoterapia 565
16.4.4. Zaburzenia osobowości 566
16.4.4.1. Typy zaburzeń osobowości 566
16.4.4.2. Koncepcje psychologiczne zaburzeń osobowości 567
16.4.4.3. Psychoterapia i farmakoterapia 567
16.5. Wybrane zaburzenia psychiczne okresu dzieciństwa i adolescencji 569
16.5.1. Zaburzenia rozwoju mowy i języka 570
16.5.1.1. Modele wyjaśniające przyczyny zaburzeń 571
16.5.1.2. Rehabilitacja i terapia 571
16.5.2. Spektrum zaburzeń autystycznych 571
16.5.2.1. Uwarunkowania autyzmu i obraz kliniczny 572
16.5.2.2. Terapia behawioralna i podejście rozwojowe 576
16.5.3. Zaburzenia emocjonalne 576
16.5.3.1. Zespoły zaburzeń emocjonalnych 577
16.5.3.2. Edukacja i terapia rodziców 579

16.6. Podsumowanie 579

Rozdział 17
MÓZGOWE MECHANIZMY FUNKCJI PSYCHICZNYCH I ICH ZABURZEŃ
Z PERSPEKTYWY NEUROPSYCHOLOGII I NEURONAUKI 581
17.1. Wprowadzenie 582
17.2. Neuroanatomia w zarysie 583
1 7.2.1. Wprowadzenie 583
1 7.2.2. Neuron, synapsa, neuroprzekaźniki 583
1 7.2.3. Budowa układu nerwowego 585
1 7.2.3.1. Spoidła, drogi, szlaki i nerwy 585
17.2.3.2. Struktury ośrodkowego układu nerwowego 586
17.3. Procesy mózgowe warunkujące percepcję 590
1 7.3.1. Wprowadzenie 590
1 7.3.2. Neuronalna architektura funkcji widzenia 590
1 7,3.3. Rola poszczególnych struktur mózgowych w powstawaniu świadomych spostrzeżeń wzrokowych 591
17.3.4. Koncepcja dwóch dróg: „co" i „gdzie"/"jak" 596
17.4. Procesy mózgowe warunkujące selektywną uwagę 598
17.4.1. Wprowadzenie 598
17.4.2. Mózgowy system selekcji informacji 599
17.4.2.1. Modulujący wpływ uwagi na struktury przetwarzające informację zmysłową 599
17.4.2.2. Struktury mózgowe kierujące uwagą 601
17.4.3. Zaburzenia uwagi i leżące u ich podstawy mechanizmy neuronalne 603
17.5. Neuronalne systemy pamięci 606
17.5.1. Wprowadzenie 606
17.5.2. Mózgowe mechanizmy pamięci jawnej (deklaratywnej) 608
17.5.2.1. Amnezja następcza- utrata zdolności do nabywania nowej wiedzy 608
17.5.2.2. Amnezja wsteczna - utrata wspomnień 612
17.5.2.3. Rola płatów czołowych w pamięci deklaratywnej 613

13

17.5.3. Mózgowe mechanizmy pamięci ukrytej (niedeklaratywnej) 613
17.5.4. Mózgowe mechanizmy pamięci krótkotrwałej 614
17.5.5. Uwagi końcowe 615
17.6. Język a mózg 616
17.6.1. Wprowadzenie 616
17.6.2. Zaburzenia funkcji językowych po uszkodzeniach mózgu 616
17.6.2.1. Afazje 617
17.6.2.2. Rola dwóch półkul mózgowych w procesach językowych 621
17.6.3. Badania neuroobrazowania 623
17.7. Mózgowe mechanizmy procesów emocjonalnych i zachowań społecznych 626
17.7.1. Wprowadzenie 626
17.7.2. Pierwsze teorie neurobiologicznego podłoża emocji 626
17.7.3. Rola ciała migdałowatego i innych struktur mózgu w percepcji emocji oraz w zachowaniach emocjonalnych 627
17.7.4. Mechanizmy mózgowe zachowań społecznych - rola kory przedczołowej 631
17.8. Plastyczność mózgu i jej znaczenie dla rehabilitacji 634
17.8.1. Wprowadzenie 634
17.8.2. Plastyczność mózgu u zwierząt 636
17.8.3. Plastyczność mózgu człowieka 636
17.8.3.1. Plastyczność wewnątrzmodalna 636
17.8.3.2. Plastyczność międzymodalna 638
17.8.4. Plastyczność mózgu a starzenie się 640
17.9. Podsumowanie 641
Rozdział 18.
PODSTAWY PSYCHOFIZJOLOGII 643
18.1. Wprowadzenie 644
18.2. Elektroencefalografia 645
18.2.1. Rejestracja sygnału EEG 645
18.2.2. Powstawanie EEG 645
18.2.3. Rytmy EEG 646
18.2.3.1. Rytm alfa 646
18.2.3.2. Analiza harmoniczna 647
18.2.3.3. Inne rytmy EEG 647
18.2.4. Potencjały skorelowane ze zdarzeniami 650
18.2.4.1. Metoda uśredniania 650
18.2.4.2. Komponenty potencjałów wywołanych 651
18.2.4.3. P300 652
18.2.4.4. Fala niezgodności 652
18.2.4.5. Potencjał gotowości 653
18.2.4.6. Fala błędu 653
18.2.4.7. N400 654
18.2.5. Magnetoencefalografia 654
18.3. Badania neuropsychologiczne 654
18.4. Sondowanie mózgu 655
18.4.1. Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna 656
18.5. Metody obrazowania czynności mózgu 656
18.5.1. Pozytronowa tomografia emisyjna 657
18.5.2. Rezonans magnetyczny 657
18.5.3. Funkcjonalny rezonans magnetyczny 658
18.5.4. Technika odejmowania 659
18.6. Aktywność układu sercowo-naczyniowego 660
18.6.1. Mechanizm fizjologiczny 660
18.6.2. Pomiar i analiza 661
18.6.2.1. Czynność serca 661

14

18.6.3. Aktywność sercowo-naczyniowa a wydatek energii 662
18.6.4. Przygotowanie do wysiłku fizycznego 663
18.6.5. Aktywne-bierne radzenie sobie z sytuacją 664
18.6.6. Reaktywność sercowo-naczyniowa 664
18.6.7. Wpływ bodźców przynętowych 665
18.6.8. Niepewność behawioralna 665
18.6.8.1. Niepewność związana z selekcją ruchów, czyli „nie wiem, jak to zrobić" 665
18.6.8.2. Niepewność związana z nowością sytuacji, czyli: „nie wiadomo, jakim wymaganiom trzeba będzie sprostać" 666
18.6.8.3. Niepewność co do wyniku działania, czyli „nie wiem, czy osiągnę sukces" 666
18.6.9. Toniczne zmiany czynności serca a wykonywanie zadań umysłowych 667
18.6.10. Fazowe zmiany czynności serca 667
18.6.10.1. Koncepcja wchłaniania-odrzucania bodźców 667
18.6.10.2. Efekt umiejscowienia bodźca i umiejscowienia reakcji w cyklu serca 668
18.6.10.3. Fazowe zmiany czynności serca w zadaniu na czas reakcji 668
18.6.11. Zmienność aktywności sercowo-naczyniowej 669
1 8.7. Aktywność mięśni szkieletowych 670
18.7.1. Podstawy pomiaru elektromiograficznego 670
18.7.2. EMG twarzy a ekspresja emocji 670
18.7.3. Wyobrażona aktywność motoryczna 671
18.8. Aktywność elektryczna skóry 674
18.8.1. Mechanizm fizjologiczny i pomiar 674
18.8.2. Wskaźniki EDA 675
18.8.3. Reakcja elektrodermalna jako wskaźnik reakcji orientacyjnej 675
18.8.4. Warunkowanie klasyczne reakcji elektrodermalnych 676
18.8.5. Warunkowanie a świadome i nieświadome przetwarzanie informacji 676
18.8.6. Reakcja na bodźce fobiczne 677
18.8.7. EDA jako wskaźnik pobudzenia 677
18.9. Podsumowanie 678
Rozdział 19.
ZDROWIE I STRES 681
19.1. Wprowadzenie 682
19.2. Psychologia wobec problematyki zdrowia 683
19.2.1. Współczesne ujęcia, koncepcje i modele zdrowia 683
19.2.1.1. Podejścia do kategorii zdrowia i zdrowia psychicznego 684
19.2.1.2. Modele zdrowia 684
19.2.2. Zachowania związane ze zdrowiem i ich organizacja 690
19.2.2.1. Pojęcie i rodzaje zachowań zdrowotnych 690
19.2.3. Psychologia zdrowia 694
19.2.3.1. Wyłonienie się psychologii zdrowia 695
19.2.3.2. Badania o celach poznawczych w psychologii zdrowia 698
19.2.3.3. Psychologia zdrowia jako dziedzina zastosowań praktycznych 699
19.3. Stres psychologiczny i jego przezwyciężanie 701
19.3.1. Od klasycznych do współczesnych koncepcji stresu psychologicznego 702
19.3.1.1. Stres jako bodziec czy jako reakcja? 703
19.3.1.2. Ujęcia stresu w pracach psychologów polskich 704
19.3.2. Lazarusa poznawczo-transakcyjny paradygmat stresu i radzenia sobie 704
19.3.3. Hobfolla teoria zachowania zasobów - gospodarowanie zasobami a stres 708
19.3.4. W stronę emocji pozytywnych - Folkman i Moskowitz rozwinięcie modelu Lazarusa 710
19.3.5. Radzenie sobie we współczesnych koncepcjach stresu 714
19.3.5.1. Właściwości sytuacji stresowej a radzenie sobie 714
19.3.5.2. Indywidualne uwarunkowania radzenia sobie; styl radzenia sobie 715
19.3.5.3. Efektywność radzenia sobie - czy warto podejmować wysiłki w celu przezwyciężania stresu? 717
19.3.5.4. Współczesne tendencje w badaniach nad radzeniem sobie 718
19.4. Stres a zdrowie 719
19.4.1. Stres i emocje jako czynniki ryzyka zaburzeń w modelu polietiologicznym 720
19.4.2. Stres jako następstwo chorób - choroby jako źródło stresu 725

15

19.4.3. Emocjonalne ustosunkowanie się do choroby i związanej z nią sytuacji 726
19.4.4. Radzenie sobie ze stresem spowodowanym przez chorobę 727
19.4.4.1. Radzenie sobie z emocjami 728
19.4.4.2. Instrumentalne radzenie sobie z chorobą - choroba jako zadanie 730
19.4.4.3. Zależności między dwiema funkcjami radzenia sobie z chorobą 731
19.4.5. Pozytywne następstwa stresu dla zdrowia 731
19.5. Podsumowanie 733
Rozdział 20.
PODSTAWY POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ 735
20.1. Wprowadzenie 736
20.2. Pomoc i jej rodzaje 737
20.2.1. Psychologiczna istota działań pomocnych 737
20.2.2. Pomoc psychologiczna jako forma działania prospołecznego 741
20.2.3. Dopasowanie oferty pomocy do gotowości jej adresata 742
20.2.4. Relacja pomocy: mechanizmy i uwarunkowania 744
20.3. Cele zdrowotne a rodzaje pomocy psychologicznej 746
20.3.1. Promocja zdrowia w kontekście psychologicznym 747
20.3.2. Pomoc psychologiczna w zapobieganiu zaburzeniom 749
20.3.3. Pomoc w kryzysie: interwencja kryzysowa 752
20.3.4. Psychoterapia jako najbardziej wyspecjalizowana forma pomocy psychologicznej 753
20.3.5. Pomoc psychologa świadczona osobom niepełnosprawnym: rehabilitacja psychologiczna 756
20.4. Cele rozwojowe i edukacyjne a rodzaje pomocy psychologicznej 756
20.4.1. Społeczne uwarunkowania zapotrzebowania na nowe formy pomocy psychologicznej 757
20.4.2. Zadania niespecyficzne pomocy zorientowanej na cele rozwojowe i edukacyjne 760
20.4.3. Zadania specyficzne pomocy zorientowanej na cele rozwojowe i edukacyjne 762
20.4.4. Dwie strategie udzielania pomocy zorientowanej na cele rozwojowe i edukacyjne 763
20.4.5. Formy pomocy psychologicznej zorientowanej na cele rozwojowe i edukacyjne 766
20.4.5.1. Wspomaganie rozwoju 766
20.4.5.2. Współpraca psychologa z grupami samopomocy 774
20.4.5.3. Rola psychologa w animacji społeczności lokalnych 776
20.5. Podstawowe umiejętności pomagania 778
20.6. Pomoc profesjonalna a wsparcie społeczne 779
20.7. Podsumowanie 783
Rozdział 21.
PSYCHOLOGIA XXI WIEKU - WYZWANIA I ZAGROŻENIA 785
Bibliografia 793
Indeks rzeczowy 850
Indeks nazwisk 857
Spis i źródła fotografii 869