Dane szczegółowe książki
Psychologia: podręcznik akademicki. T. 1 / Strelau, Jan (1931-); Doliński, Dariusz (1959-)
Tytuł
Psychologia: podręcznik akademicki. T. 1
Wydawnictwo
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2008
ISBN
9788374891394
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
Autorzy tomu 17
Przedmowa 23
Rozdział 1
ELEMENTY FILOZOFII DLA PSYCHOLOGÓW 29
1.1. Wprowadzenie 30
1.2. Główne pytania metafizyczne 31
1.2.1. Co istnieje? 31
1.2.2. Metafizyka a nauka 32
1.2.3. Idee i inne przedmioty abstrakcyjne 33
1.2.4. Spór o powszechniki 34
1.3. Źródła poznania 36
1.3.1. Sceptycyzm i irracjonalizm 36
1.3.2. Racjonalizm 37
1.3.3. Aprioryzm i empiryzm genetyczny 38
1.4. Umysł 41
1.4.1. Psychologia w starożytności 41
1.4.2. Problem psychofizyczny-kierunki klasyczne 41
1.4.3. Problem psychofizyczny - kierunki współczesne 42
1.5. Granice poznania i metoda naukowa 44
1.5.1. Przewrót kopernikański Kanta 44
1.5.2. Realizm i idealizm epistemologiczny 45
1.5.3. Problem indukcji 46
1.6. Prawda i znaczenie 49
1.7. Wiedza i działanie - w stronę etyki 51
1.7.1. Determinizm, wolna wola, dobro i zło 51
1.7.2. Klasyczne szkoły etyczne 53
1.8. Jednostka - wspólnota - władza. Filozofia społeczna i polityczna 55
1.8.1. Starożytna filozofia społeczna 55
1.8.2. Teorie umowy społecznej 56
1.8.3. Konserwatyzm, liberalizm, socjalizm 57
1.8.4. Filozofia Ducha 59
1.8.5. Materializm historyczny (marksizm) 60
1.8.6. Współczesna filozofia społeczna - dyskusje wokół liberalizmu 61
1.9. Człowiek 63
1.9.1. Egzystencjalizm i klasyczne koncepcje człowieka 63
1.9.2. Konstytucja podmiotowości 66
1.10. Podsumowanie 67
Rozdział 2
HISTORIA PSYCHOLOGII - OD WUNDTA DO CZASÓW NAJNOWSZYCH 73
2.1. Wprowadzenie 74
2.2. Wundta koncepcja psychologii jako nauki o świadomym doświadczeniu bezpośrednim 77
2.2.1. Tło historyczno-filozoficzne powołania przez Wundta do życia psychologii jako niezależnej nauki 77
2.2.2. Okoliczności wprowadzenia przez Wundta metody eksperymentu laboratoryjnego do psychologii 78
2.2.2.1. Eksperyment w psychologii jako metoda wspomagania samoobserwacji 79
2.2.2.2. Samoobserwacja eksperymentalna umożliwia wnioskowanie o naturze nieświadomych procesów psychicznych 80
2.2.3. Nieeksperymentalna psychologia historyczno-kulturowa 81
2.3. Reakcja na psychologię Wundta - szkoła würzburska, psychologia aktów i psychologia postaci 83
2.3.1. Czy myślenie można badać eksperymentalnie? 83
2.3.2. Aktywne i intencjonalne doświadczenie jako przedmiot psychologii 84
2.3.3. Psychologia postaci neguje Wundtowską zasadę syntezy twórczej 85
2.3.4. Psychologia postaci pierwszym przejawem wielkiego kryzysu psychologii 86
2.4. Funkcjonalizm - psychologia poręcza za filozofię. Zastosowanie zasad psychologicznych
w praktyce 87
2.4.1. Psychologia bada umysł w działaniu 87
2.4.2. Funkcjonalizm toruję drogę praktycznym zastosowaniom psychologii 88
2.4.3. Psychologia funkcjonalna jako sprawdzian praktycznej użyteczności pragmatycznej teorii prawdy 89
2.5. Psychologia behawiorystyczna - chwilowy rozbrat psychologii z filozofią 89
2.5.1. Zachowanie -a nie świadomość- przedmiotem psychologii 89
2.5.1.1. „Manifest behawiorystyczny" Watsona 90
2.5.1.2. Czy behawioryzm jest jeszcze psychologią? 90
2.5.2. W roku 1913 nie było rewolucji w psychologii 91
2.5.3. Kryzys psychologii tłem intelektualnym wystąpienia Watsona 91
2.5.4. Behawioryzm metafizyczny chwilowym rozstaniem psychologii z filozofią 92
2.6. Neobehawioryzm - psychologia ponownie brata się z filozofią 92
2.6.1. Behawioryzm Watsonowski maksymalnie uprościł przedmiot psychologii 93
2.6.2. Neobehawioryzm jako mariaż amerykańskiego behawioryzmu z europejskim neopozytywizmem 93
2.6.2.1. Zasada operacyjnego definiowania pojęć Psychologicznych 94
2.6.2.2. Status teorii w neobehawioryzmie 95
2.7. Psychoanaliza - od aspiracji naukowych do mitu 96
2.7.1. Nieświadoma świadomość 96
2.7.2. Nieświadome jako zjawisko i jako system 97
2.7.3. Uwiedzeniowa teoria histerii i zmienne koleje jej losu 97
2.7.3.1. „Już nie wierzę w moją neurotica" 98
2.7.3.2. Dlaczego Freud porzucił swoją uwiedzeniowa teorię histerii? 100
2.7.3.3. Intelektualne i polityczne następstwa porzucenia przez Freuda uwiedzeniowej teorii histerii 101
2.7.4. Adlerowsko-Jungowska alternatywa 103
2.7.4.1. Psychologia indywidualna Alfreda Adlera 103
2.7.4.2. Psychologia analityczna Carla Custava Junga 103
2.8. Psychologia humanistyczna - nauka czy filozofia życia? 104
2.8.1. Psychologia humanistyczna jako reakcja na ograniczenia psychoanalizy i behawioryzmu 104
2.8.2. Samoaktualizacja a samotranscendencja 105
2.9. Orientacja poznawcza - ostatnie słowo psychologii? 106
2.10. Historia polskiej myśli psychologicznej - okres przednaukowy 107
2.10.1. Narodziny polskiej refleksji psychologicznej 108
2.10.1.1. Łacińskie początki polskiej myśli psychologicznej 108
2.10.1.2. U źródeł rodzimej literatury psychologicznej 109
2.10.1.3. Narodziny polskiej terminologii psychologicznej 111
2.10.2. Zapowiedzi powstania odrębnej nauki empirycznej 112
2.10.2.1. Próba psychologii pierwszoosobowej według Józefa Kalasantego Szaniawskiego 112
2.10.2.2. Psychofizjologia oraz psychologia rozwojowo-wychowawcza według Jędrzeja Śniadeckiego 114
2.10.2.3. Rozważny wywód sił i działań umysłowych - w ujęciu Jana Śniadeckiego 115
2.10.2.4. Między typologią a paleontologią umysłu - Michała Wiszniewskiego Charaktery rozumów ludzkich 116
6
2.10.3. Pierwsze projekty uprawiania psychologii naukowej oraz początki naturalizacji umysłu 118
2.10.3.1 Józefa Kremera pionierski projekt uprawiania psychologii naukowej 118
2.10.3.2. Zarys psychologii empirycznej według Mikołaja Lipińskiego 119
2.10.3.3. Początki naturalizacji umysłu w dziełach Wiktora Feliksa Szokalskiego 120
2.10.3.4. Jak należy badać duszę? Julian Ochorowicz o metodzie badań Psychologicznych 121
2.11. Pierwsze pracownie psychologii eksperymentalnej i ich twórcy - polska psychologia wkracza
na drogę nauki 123
2.11.1. Władysław Heinrich - prekursor behawioryzmu i założyciel pierwszej pracowni psychologii eksperymentalnej 124
2.11.2. Edward Abramowski - od badań nad pamięcią do metafizyki doświadczalnej 126
2.11.3. Psychologiczna szkoła lwowska- Kazimierz Twardowski i jego uczniowie 127
2.11.3.1. Rys humanistyczny we współczesnej polskiej psychologii 128
2.11.4. Pierwsze zastosowania psychologii w praktyce 129
2.11.5. Pierwsze lata psychologii po II wojnie światowej 132
2.12. Podsumowanie 134
Rozdział 3
ETYCZNE PROBLEMY DZIAŁALNOŚCI PRAKTYCZNEJ, EDUKACYJNEJ I NAUKOWEJ
PSYCHOLOGA 137
3.1. Wprowadzenie 138
3.2. Etyczne problemy praktyki psychologicznej 140
3.2.1. Etyczne problemy diagnostyki psychologicznej 140
3.2.1.1. Ustalanie kontraktu w diagnostyce psychologicznej 140
3.2.1.2. Przebieg procesu diagnostycznego 141
3.2.1.3. Zakończenie procesu diagnostycznego 142
3.2.2. Etyczne zasady udzielania pomocy psychologicznej 143
3.2.2.1. Ustalanie kontraktu terapeutycznego 144
3.2.2.2. Przebieg procesu pomagania 144
3.2.2.3. Zakończenie procesu pomagania 147
3.2.3. Czy można udzielać pomocy psychologicznej przez internet? 147
3.3. Kompetencje w praktyce psychologicznej 148
3.4. Etyczne aspekty nauczania psychologii 149
3.4.1. Przygotowanie psychologa do zawodu 150
3.4.2. Nauczanie psychologii niepsychologów 151
3.5. Popularyzacja psychologii. Psycholog w mediach 151
3.6. Etyczne zasady prowadzenia badań naukowych w psychologii 152
3.6.1. Uzyskiwanie przez badacza zgody na udział w badaniu, zapewnienie anonimowości i poufności oraz ochrona sfery prywatności osoby uczestniczącej w badaniu naukowym 155
3.6.2. Kontrowersje dotyczące okłamywania osób uczestniczących w badaniu naukowym 158
3.6.3. Ocena etyczności badań naukowych w psychologii 160
3.7. Podsumowanie 168
Załącznik A. Kodeks etyczno-zawodowy psychologa 170
Rozdział 4
METODOLOGIA. PODSTAWY METODOLOGICZNE I STATYSTYCZNE PROWADZENIA
BADAŃ NAUKOWYCH W PSYCHOLOGII 175
4.1. Wprowadzenie 176
4.2. Poznanie psychologiczne jako poznanie naukowe 178
4.2.1. Czy psychologia jest nauką, a jeżeli tak, to jaką? 178
4.2.2. Cechy poznania naukowego (psychologicznego) 181
4.2.3. Dwie drogi sprawdzania twierdzeń naukowych w naukach empirycznych - pozytywna (konfirmacjonizm)
i negatywna (falsyfikacjonizm) 189
4.2.4. Osobliwości języka naukowego psychologii: zmienne - istotność – kontrola 194
7
4.2.5. Stawianie pytań badawczych i formułowanie hipotez, poddawanych następnie testom empirycznym 202
4.2.6. Struktura procesu badawczego 205
4.3. Język statystyki jako język badań empirycznych 207
4.3.1. Sposób przedstawiania wyników badań empirycznych 207
4.3.1.1. Graficzna i tabelaryczna postać rozkładów liczebności 207
4.3.1.2. Wskaźniki opisowe dla rozkładów liczebności 212
4.3.2. Dobór osób do badań Psychologicznych 223
4.3.2.1. Dobór losowy 224
4.3.2.2. Dobór nielosowy 226
4.3.3. Sprawdzanie hipotez statystycznych 228
4.3.3.1. Hipotezy o związkach pomiędzy zmiennymi -współczynniki korelacji i współczynniki kontyngencji 228
4.3.3.2, Hipotezy o różnicach pomiędzy grupami -testy istotności różnic 239
4.3 4. Sposób łączenia różnych informacji o osobach badanych 246
4.3.4.1. Porównanie profili 246
4.3.4.2. Analiza skupień -grupowanie osób 251
4.3.4.3. Analiza czynnikowa - grupowanie zmiennych 258
4.3.5. Pakiety statystyczne (na przykładzie SPSS for Windows) w statystycznej analizie wyników badań psychologicznych 268
4.4. Podstawowe modele badawcze: eksperymentalny i korelacyjny 272
4.4.1. Model eksperymentalny 273
4.4.1.1. Klasyczny model eksperymentalny: jedna zmienna niezależna (dwuwartościowa) wpływa na jedną zmienną zależną 274
4.4.1.2. Trafność planu eksperymentalnego 286
4.4.2. Model korelacyjny 291
4.4.3. Negatywne efekty interakcji „psycholog (jako badacz) - osoba uczestnicząca w badaniu naukowym" 295
4.5. Podsumowanie 300
Rozdział 5
GENETYKA ZACHOWANIA I PSYCHOLOGIA EWOLUCYJNA 303
5.1. Wprowadzenie 304
5.2. Darwinowskie korzenie psychologii 305
5.2.1. Zjawisko różnic indywidualnych i jego źródła 305
5.2.2. Genetyka zachowania człowieka 309
5.2.2.1. Genetyka ilościowa - przedmiot, cele i metody badań 313
5.2.2.2. Czynniki warunkujące różnice indywidualne - ewolucja poglądów 315
5.2.2.3. Geny a zachowanie - od odziedziczalności do polimorfizmów genetycznych 315
5.3. Podstawowe pojęcia ewolucjonizmu 317
5.3.1. Rodzaje doboru 317
5.3.2. Spór o ewolucję zachowania 318
5.3.3. Współczesna socjobiologia i początki psychologii ewolucyjnej 320
5.3.3.1. Agresja 320
5.3.3.2. Rozród i opieka nad potomstwem 321
5.3.3.3. Dzieciobójstwo 324
5.3.3.4. Życie w grupie 324
5.3.3.5. Ewolucja społeczeństw 325
5.3.3.6. Mechanizmy ewolucji zachowań społecznych 326
5.4. Uwarunkowania genetyczne i środowiskowe ujawniające się w różnicach indywidualnych 327
5.4.1. Osobowość 327
5.4.2. Zdolności 328
5.4.3. Psychopatologia 330
5.4.4. Zachowania antyspołeczne 331
5.4.5. Stres i uzależnienia 332
5.5. Co wnoszą do rozważań o naturze ludzkiej genetyka zachowania i psychologia ewolucyjna? 333
5.5.1. Indywidualna droga życiowa człowieka 335
5.5.2, Różnice międzypłciowe pod względem charakterystyk psychologicznych -z perspektywy psychologii ewolucyjnej 335
5.6. Podsumowanie 337
8
Rozdział 6
PROCESY POZNAWCZE 339
6.1. Wprowadzenie 340
6.2. Spostrzeganie 341
6.2.1. Procesy sensoryczne 341
6.2.1.1. Psychofizyka klasyczna 342
6.2.1.2. Prawa psychofizyczne 343
6.2.1.3. Próg zmysłowy i metody jego pomiaru 344
6.2.1.4. Teoria detekcji sygnałów 348
6.2.1.5. Pamięć sensoryczna 352
6.2.2. Organizacja percepcyjna 355
6.2.2.1. Percepcja kształtu 355
6.2.2.2. Prawa organizacji percepcyjnej 357
6.2.2.3. Percepcja przestrzeni 364
6.2.2.4. Stałość percepcji 365
6.2.2.5. Widzenie dwuoczne 368
6.2.3. Wyodrębnianie cech i schematy poznawcze w spostrzeganiu 370
6.3. Rozpoznawanie obrazów 37i
6.3.1. Percepcja a kategoryzacja w rozpoznawaniu obrazów 371
6.3.1.1. Organizacja percepcyjna jako proces kategoryzacji 372
6.3.1.2. Klasyczne teorie kategoryzacji percepcyjnej 374
6.3.1.3. Prototypowe modele kategoryzacji 375
6.3.1.4. Egzemplarzowe modele kategoryzacji 378
6.3.2. Podobieństwo w rozpoznawaniu obrazów 379
6.3.2.1. Kontekst w kształtowaniu relacji podobieństwa 379
6.3.2.2. Uwaga i motywacja w spostrzeganiu podobieństwa 381
6.3.2.3. Podobieństwo i rozpoznawanie obrazów w podejściu koneksjonistycznym 384
6.4. Wyobrażeniowa reprezentacja rzeczywistości 385
6.4.1. Podstawowe rodzaje wyobrażeń 385
6.4.2. Wyobrażenia a spostrzeżenia 388
6.4.3. Wyobrażenia a inne typy reprezentacji 389
6.4.4. Stanowisko obrazowe i propozycjonalne 393
6.4.5. Struktury neuronalne zaangażowane w generowanie wyobrażeń i operowanie nimi 397
6.4.6. Wyobrażenia i wyobraźnia 398
6.4.7. Praktyczne zastosowania wyników badań nad wyobraźnią 399
6.5. Pojęciowa reprezentacja rzeczywistości 400
6.5.1. Pojęcie i kategoria 401
6.5.2. Funkcje pojęć 402
6.5.3. Teorie pojęć 403
6.5.3.1. Teorie podobieństwa 403
6.5.3.2. Pojęcia jako teorie naiwne 415
6.5.4. Wnioski 417
6.6. Pamięć i uczenie się 418
6.6.1. Historyczne relacje między uczeniem się a pamięcią 418
6.6.2. Czym jest pamięć? O zwodniczej roli metafor 419
6.6.3. Klasyfikacja procesów pamięciowych 422
6.6.4. Fazy procesu pamięciowego 426
6.6.5. Procesy kodowania informacji 428
6.6.6. Pamięć operacyjna 429
6.6.7. Pamięć trwała 431
6.6.7.1. Pamięć semantyczna 433
6.6.7.2. Pamięć epizodyczna 435
6.6.8. Pamięć autobiograficzna 437
6.6.8.1. Struktura pamięci autobiograficznej - baza danych i konstruowanie wspomnień 440
6.6.8.2. Czynniki decydujące o kodowaniu informacji w pamięci autobiograficznej 441
6.6.8.3. Specyficzne zjawiska występujące w pamięci autobiograficznej 442
6.6.9. Zamiast podsumowania - synteza podejścia ekologicznego i laboratoryjnego Kihlstroma 445
9
6.7. Uwaga i kontrola poznawcza 445
6.7.1. Aspekty i funkcje uwagi 445
6.7.1.1. Selekcja źródła informacji 446
6.7.1.2. Przeszukiwanie pola percepcyjnego 447
6.7.1.3. Przedłużona koncentracja 448
6.7.1.4. Kontrola czynności jednoczesnych 448
6.7.1.5. Przerzutność uwagi 449
6.7.2. Teorie uwagi 450
6.7.2.1. Teorie wczesnej selekcji 450
6.7.2.2. Teorie późnej selekcji 451
6.7.2.3. Teorie podzielności uwagi 453
6.7.2.4. Teorie przerzutności uwagi 456
6.7.3. Kontrola poznawcza 456
6.7.3.1. Czynności automatyczne i kontrolowane 456
6.7.3.2. Hamowanie i interferencja 458
6.7.3.3. Funkcje zarządcze 460
6.8. Myślenie, rozumowanie i rozwiązywanie problemów 461
6.8.1. Myślenie 461
6.8.1.1. Istota, funkcje i rodzaje myślenia 461
6.8.1.2. Struktura myślenia 462
6.8.1.3. Algorytmy i heurystyki 463
6.8.2. Rozumowanie 466
6.8.2.1. Istota i rodzaje rozumowania 466
6.8.2.2. Błędy w rozumowaniu i ich przyczyny 468
6.8.3. Rozwiązywanie problemów 471
6.8.3.1. Czym jest rozwiązywanie problemu? 471
6.8.3.2. Istota i typy sytuacji problemowych 472
6.8.3.3. Heurystyki rozwiązywania problemów 474
6.8.3.4. Fazy procesu rozwiązywania problemów 476
6.8.3.5. Przeszkody w rozwiązywaniu problemów 478
6.9. Podejmowanie decyzji 480
6.9.1. Etapy podejmowania decyzji 480
6.9.2. Klasyczna teoria decyzji i teoria użyteczności 483
6.9.3. Strategie i heurystyki w podejmowaniu decyzji 485
6.9.4. Teoria perspektywy 487
6.10. Język i komunikacja 489
6.10.1. Podstawowe cechy języka 490
6.10.1.1. Twórczy charakter języka 490
6.10.1.2. Język jako struktura 491
6.10.1.3. Sensowność języka 491
6.10.1.4. Referencyjność języka 492
6.10.1.5. Interpersonalność 492
6.10.1.6. Podwójna artykulacja - właściwość podstawowa czy dodatkowa? 492
6.10.2. Funkcje języka 493
6.10.3. Poziomy analizy języka 495
6.10.3.1. Poziom fonologiczny 495
6.10.3.2. Poziom semantyczny 497
6.10.3.3. Poziom syntaktyczny 498
6.10.4. Komunikacja 501
6.10.5. Język i procesy poznawcze 504
6.10.5.1. Uczenie się „języka" przez naczelne i jego konsekwencje poznawcze 505
6.10.5.2. Język a procesy poznawcze - badania nad ludźmi 507
6.11. Podsumowanie 509
Rozdział 7
EMOCJE I MOTYWACJA 511
7.1. Wprowadzenie 512
7.2. Powstawanie emocji - interakcja mechanizmów biologicznych, psychologicznych i społecznych 513
7.2.1. Czym jest emocja - czy możliwe jest odróżnienie emocji od innych procesów psychicznych? 513
10
7.2.1.1. Emocja, nastrój, zaburzenia afektywne, osobowość emocjonalna - rodzina pokrewnych zjawisk 514
7.2.1.2. Biologiczne mechanizmy powstawania emocji - uniwersalne i specyficzne gatunkowo bodźce emocjonalne. Nieodwołalność i automatyczność biologicznie uwarunkowanych reakcji emocjonalnych 517
7.2.1.3. Psychologiczne mechanizmy wzbudzania emocji 521
7.2.1.4. Społeczne mechanizmy powstawania emocji 523
7.2.2. Próba syntezy - interakcja systemu neuronalnego, sensoryczno-motorycznego, motywacyjno-afektywnego i poznawczego
w powstawaniu emocji 525
7.2.2.1. System neuronalny 526
7.2.2.2. System sensomotoryczny 527
7.2.2.3. System motywacyjny (afektywny) 528
7.2.2.4. System poznawczy 529
7.2.3. Obwody emocjonalne w mózgu i programy emocji 529
7.2.4. Podejście odwołujące się do wymiarów i podejście różnicowe jako różne rozumienia istoty emocji 530
7.2.4.1. Wymiar czy odrębne stany - dwa różne podejścia do emocji 530
7.2.4.2. Klasyfikacja procesów emocjonalnych oparta na parametrach czasowych 532
7.2.4.3. Klasyczne wymiary emocji: znak, intensywność i treść emocji 532
7.2.5. Emocje a osobowość - dyspozycje emocjonalne, syndromy osobowości związane z funkcjonowaniem emocjonalnym 533
7.2.6. Wybrane zaburzenia emocjonalne oraz ich główne właściwości 535
7.2.7. Teorie emocji 537
7.2.7.1. Czy pobudzenie fizjologiczne jest przyczyną, czy też przejawem emocji? 538
7.2.7.2. Aktywacyjne teorie emocji 541
7.2.7.3. Czy samo pobudzenie fizjologiczne wystarcza do wywołania emocji? 542
7.2.7.4. Wpływ ekspresji emocjonalnej na przeżywanie emocji 545
7.2.7.5. Funkcjonalistyczna koncepcja emocji Frijdy 548
7.2.7.6. Czy teorie emocji odnoszą się także do emocji złożonych? 550
7.3. Wyrażanie emocji podstawowych i pochodnych 553
7.3.1. Uniwersalność ekspresji emocji podstawowych - porównania międzykulturowe 553
7.3.1.1. Zmiany mimiczne i pantomimiczne charakterystyczne dla poszczególnych emocji 555
7.3.1.2. Kulturowo zdefiniowane formy ekspresji emocji: emblematy, ilustratory, regulatory, manipulatory 556
7.3.2. Koncepcja ekspresyjnego sprzężenia zwrotnego 556
7.3.3. Emocje pochodne oraz ich aspekt kulturowy 557
7.3.3.1. Czym są emocje pochodne i jak powstają? 557
7.3.3.2. Kulturowa specyfika doświadczania i ekspresji emocji 558
7.3.4. Rozwój ekspresji emocjonalnej 562
7.3.5. Komunikacja emocjonalna - aspekt kontrolowany i automatyczny 562
7.3.6. Podmiotowe i pozapodmiotowe mechanizmy regulacji emocji 564
7.3.6.1. Automatyczna regulacja przebiegu emocji 564
7.3.6.2. Podmiotowa kontrola emocji 566
7.3.6.3. Kontrolowanie nastroju 570
7.4. Współdeterminowanie zachowania przez emocje i poznanie 571
7.4.1. Dyskusja na temat pierwotności poznania względem emocji i emocji względem poznania 571
7.4.1.1. Skrajne stanowisko zakładające pierwotność poznania 571
7.4.1.2. Niezależność poznania i emocji 572
7.4.1.3. Skrajne stanowisko zakładające pierwotność emocji; pojawienie się nowych technik badawczych umożliwiających wzbudzanie emocji przy minimalnym zaangażowaniu poznawczym 573
7.4.1.4. Spór o pierwotność jako przykład błędu ontologicznego 574
7.4.2. Wpływ emocji na przebieg wybranych procesów poznawczych 575
7.4.2.1. Zgodność znaku stanu afektywnego i elementów poznawczych 575
7.4.2.2. Znak emocji a głębokość przetwarzania 581
7.4.2.3. Pamięć tunelowa 582
7.4.3. Model infuzji afektu 585
7.5. Motywacja w najważniejszych systemach teoretycznych 588
7.5.1. Ewolucyjne podejście do motywacji - etologia i socjobiologia 588
7.5.2. Psychodynamiczna teoria motywacji 590
7.5.3. Behawiorystyczna teoria motywacji 591
7.5.4. Problem motywacji w psychologii humanistycznej 593
7.5.5. Poznawcze koncepcje motywacji 594
7.5.6. Motywacja w psychologii topologicznej 596
7.5.7. Próba systematyzacji 596
7.5.8. Problem energetycznego zaplecza motywacji 597
11
7.6. Podstawowe mechanizmy motywacyjne 598
7.6.1. Afektywne podstawy motywacji 598
7.6.1.1. Emocje jako determinanta sprawności działania 598
7.6.1.2. Informacyjny i programujący aspekt oddziaływania emocji 600
7.6.2. Poznawcze warunki pojawienia się motywacji - różne formy rozbieżności 601
7.6.3. Specyficznie ludzkie mechanizmy motywacyjne 605
7.6.3.1. Motywacja wewnętrzna 605
7.6.3.2. Motywacja osiągnięć 608
7.6.3.3. Motywacje związane z obrazem własnej osoby 611
7.6.3.4. Motywacja zmian rozwojowych 611
7.7. Typy motywacji 612
7.7.1. Homeostatyczne aspekty motywacji - przywracanie zaburzonej równowagi 613
7.7.1.1. Motywacje oparte na zasadzie napięcie-ulga: motywacja pokarmowa 613
7.7.1.2. Motywacje oparte na zasadzie napięcie-ulga: zachowania seksualne 615
7.7.1.3. Motywacje oparte na strachu i nadziei 616
7.7.1.4. Przywracanie równowagi poznawczej 617
7.7.2. Motywacje heterostatyczne - zaburzenie równowagi jako standard regulacji 617
7.7.2.1. Motywacje hedonistyczne 617
7.7.2.2. Poszukiwanie nowości, złożoności i ciekawość poznawcza 617
7.7.2.3. Motywacja własnej efektywności 618
7.7.3. Motywacja zadaniowa 619
7.7.3.1. Zadania 619
7.7.3.2. Plany działania 622
7.7.3.3. Perspektywa czasowa w realizacji zadań 627
7.7.4. Motywacje symultaniczne i hierarchiczne oraz konflikty motywacyjne 628
7.7.4.1. Motywacje symultaniczne 628
7.7.4.2. Motywacje hierarchiczne 629
7.7.4.3. Konflikty motywów 629
7.8. Motywacja w przebiegu zachowania 630
7.8.1. Działanie z perspektywy motywacyjnej - uwagi wprowadzające 630
7.8.2. Uruchomienie zachowania 632
7.8.3. Podtrzymywanie aktywności i wytrwałość. Renesans siły woli 635
7.8.3.1. Koncepcja implementacji intencji Petera Collwitzera 638
7.8.3.2. Teoria kontroli działania Juliusa Kuhla 640
7.8.3.3. Teoria kontroli Jutty Heckhausen i Richarda Schulza 643
7.8.4. Zaniechanie działania 646
7.8.5. Zakończenie działania 647
7.9. Podsumowanie 648
Rozdział 8
OSOBOWOŚĆ 651
8.1. Wprowadzenie 652
8.2. Główne orientacje w psychologii osobowości 654
8.3. Koncepcje psychoanalityczne 655
8.3.1. „Każde działanie ma swoje wytłumaczenie" 655
8.3.2. Teoria klasyczna 657
8.3.2.1. Teoria instynktów/popędów (model dynamiczny) 659
8.3.2.2. Energia psychiczna (model ekonomiczny) 659
8.3.2.3. Motywy zachowania są nieświadome (model topograficzny) 660
8.3.3. Rewizje teorii - neofreudyści 667
8.3.3.1. Psychologia indywidualna i analityczna-Adler i Jung 667
8.3.3.2. Psychologia społeczno-kulturowa - Fromm i Homey 668
8.3.3.3. Co neofreudyści wnieśli do psychoanalizy i jakie mają znaczenie dzisiaj? 669
8.3.4. Dwie drogi psychoanalizy: psychologia ego i teorie relacji z obiektem 670
8.3.4.1. Psychologia ego - koncepcja Hartmanna 671
8.3.4.2. Znaczenie psychologii ego dla teorii osobowości 673
8.3.4.3. Teorie relacji z obiektem-jak rozumiana jest relacja 674
8.3.4.4. Wymiar interpersonalny w psychoanalizie - „cicha rewolucja" 679
12
8.3.5. Psychoanaliza dzisiaj - podejście intersubiektywne 679
8.3.6. Wnioski 683
8.4. Koncepcje humanistyczne i psychologia pozytywna 683
8.4.1. Nurt humanistyczny a psychologia pozytywna 684
8.4.1.1. Koncepcje humanistyczne-założenia 684
8.4.1.2. Osobowość jako potencjał samorealizacji - koncepcja Abrahama Masłowa 685
8.4.1.3. Funkcjonowanie obronne i pełne - osobowość i Ja według Carla Rogersa 686
8.4.1.4. Terapia Gestalt 688
8.4.1.5. Krytyka psychologii humanistycznej - czy uzasadniona? 688
8.4.2. Regulacja wewnętrzna - teoria samodeterminacji Deciego i Ryana 689
8.4.3. Psychologia pozytywna 691
8.4.3.1. Czym jest szczęście - rozumienie eudajmonistyczne 692
8.4.3.2. Szczęście jako uwznioślenie. Wymiar boskości 692
8.4.3.3. Architektura szczęścia-jak je utrzymać i zwiększyć? 693
8.4.3.4. Użyj swoich sił - psychologia pozytywna Martina Seligmana 694
8.4.3.5. Psychologia pozytywna - programy terapii 694
8.4.3.6. Perspektywy psychologii pozytywnej 696
8.4.4. Wnioski 696
8.5. Psychologia egzystencjalna 697
8.5.1. Specyfika podejścia egzystencjalnego 697
8.5.2. Człowiek w świecie - pełen dylematów? 697
8.5.3. Wnioski 699
8.6. Podejście poznawcze 700
8.6.1. Geneza i specyfika podejścia poznawczego 700
8.6.2. Kontrowersja „osoba-sytuacja" 701
8.6.3. Jak spostrzegamy i konstruujemy rzeczywistość? 701
8.6.4. Czy aktywność człowieka jest w pełni świadoma? 702
8.6.5. Czy przekonania mają wpływ na zachowanie? 705
8.6.5.1. Przekonania dotyczące przyczyn zdarzeń 705
8.6.5.2. Przekonania dotyczące natury ludzkiej 706
8.6.5.3. Przekonania dotyczące przyszłości 707
8.6.5.4. Przekonania dotyczące wartości 707
8.6.5.5. Przekonania stałe i zmienne 707
8.6.6. Teoria wartości i możliwości Juliana Rottera 708
8.6.7. Jakie zmienne tworzą osobowość - system poznawczo-efektywny 708
8.6.7.1. Struktura osobowości 708
8.6.7.2. Stałość i spójność osobowości 709
8.6.8. Jakie są główne funkcje osobowości? 711
8.6.9. Teoria społeczno-poznawcza 712
8.6.9.1. Wzajemne oddziaływania: osobowość -środowisko -zachowanie 712
8.6.9.2. Jak kształtuje się osobowość i skąd pochodzi zachowanie? 713
8.6.9.3. Złożoność osobowości 713
8.6.9.4. Cele i samoregulacja 715
8.6.9.5. Jak teoria społeczno-poznawcza wyjaśnia zaburzenia? 716
8.6.10. Jeszcze o kontrowersji „osoba czy sytuacja" 718
8.6.11. Wnioski 719
8.7. Socjobiologiczna koncepcja osobowości 720
8.7.1. Czy to, co wyuczone, może zostać utrwalone w genach? 720
8.7.2. Czym jest osobowość i czemu służy? 721
8.7.3. Ścieżki adaptacji 721
8.7.4. Czy biologiczna natura człowieka może wyjaśniać tworzenie kultury? 722
8.7.5. Wnioski 723
8.8. Psychologia narracyjna 723
8.8.1. Jak człowiek nadaje sens i kreuje znaczenia? 723
8.8.2. Teoria wartościowania 725
8.8.3. Teoria tożsamości narracyjnej 726
8.8.4. Teoria dialogowego Ja 727
8.8.4.1. Czym jest i jak się przejawia dialogowe Ja? 727
8.8.4.2. Czemu służą zjawiska dialogowe? 727
8.8.5. Wnioski 729
13
8.9. Współczesne koncepcje Ja 731
8.9.1. Pojęcie Ja jest jak wiatr 731
8.9.2. Jak pojęcie Ja funkcjonuje w psychologii? 731
8.9.2.1. Ja analizowane z poziomu jednostki: Ja podmiotowe i Ja przedmiotowe 732
8.9.2.2. Ja analizowane na poziomie społecznym 733
8.9.2.3. Ja podmiotowe, czyli procesy i funkcje, oraz Ja przedmiotowe, czyli treść i struktura 734
8.9.2.4. Ja podmiotowe - procesy i funkcje, czyli czynności - oraz pytanie, kto nimi zarządza 737
8.9.3. Struktura Ja-wiedza o sobie, ukierunkowania i motywy Ja 738
8.9.3.1. Jak tworzymy wiedzę o sobie i innych - schematy Ja 738
8.9.3.2. Koncepcja siebie - jedna czy wiele? 739
8.9.3.3. Organizacja samowiedzy i samoocena 740
8.9.3.4. Właściwości motywacyjne i rozbieżności w systemie Ja 742
8.9.3.5. Czy w strukturze ukryte są funkcje Ja? 743
8.9.3.6. Dynamika systemu Ja - motywy stałości i zmiany 743
8.9.3.7. Co wnosi do psychologii perspektywa Ja podmiotowego i przedmiotowego? 745
8.9.4. Społeczno-kulturowy kontekst koncepcji Ja 747
8.9.5. Wnioski: osobowość czy Ja? 748
8.10. Teoria osobowości: integracja - badania - aplikacje 749
8.10.1. Integracyjny model osobowości 749
8.10.1.1. Założenia dotyczące natury ludzkiej 749
8.10.1.2. Pięcioczynnikowa teoria osobowości w ujęciu Costy i McCrae'a 750
8.10.1.3. Propozycja Dana McAdamsa i Jenifer Pals 750
8.10.1.4. Trzy poziomy poznania osobowości - nowe światło? 753
8.10.1.5. Wnioski 755
8.10.2. Teoria a metody badań 755
8.10.2.1. Specyfika badań klinicznych, eksperymentalnych i kwestionariuszowych 756
8.10.2.2. Badania nomotetyczne i idiograficzne 757
8.10.3. Misja psychologii osobowości -znaczenie badań i aplikacji 758
8.10.3.1. Wyzwania, jakie stoją przed nauką o osobowości 758
8.10.4. Kryteria porównań i oceny teorii osobowości 762
8.11. Podsumowanie 762
Rozdział 9
PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH 765
9.1. Wprowadzenie 766
9.2. Paradygmat badań i podstawowe kategorie opisowe różnic indywidualnych 767
9.2.1. Początki psychologii różnic indywidualnych 767
9.2.2. Przedmiot badań psychologii różnic indywidualnych 768
9.2.3. Cecha i zbliżone do niej konstrukty jako podstawowe kategorie opisu różnic indywidualnych 769
9.2.3.1. Pojęcie cechy w ujęciu tradycyjnym i jego krytyka 769
9.2.3.2. Status cechy w świetle współczesnych poglądów i badań 770
9.2.3.3. Inne niż cecha kategorie służące do opisu różnic indywidualnych 774
9.3. Temperament 776
9.3.1. Pierwsze badania empiryczne nad temperamentem 776
9.3.1.1. Heymans- pionier badań empirycznych nad temperamentem 777
9.3.1.2. Typologia Pawłowa jako fizjologiczna podstawa czterech klasycznych temperamentów 777
9.3.1.3. Konstytucjonalne typologie temperamentu 778
9.3.2. Pojęcie temperamentu 779
9.3.3. Teorie temperamentu powstałe w drugiej połowie XX stulecia 780
9.3.3.1. Interakcyjna teoria temperamentu dziecka autorstwa Thomasa i Chess 781
9.3.3.2. Teoria psychotyczności, ekstrawersji i neurotyczności (PEN) w ujęciu Eysencka 782
9.3.3.3. Rozwojowa teoria temperamentu 785
9.3.3.4. Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego 786
9.3.3.5. Teoria emocjonalności, aktywności i towarzyskości Bussa i Plomina 787
9.3.3.6. Teoria poszukiwania doznań Zuckermana 788
9.3.3.7. Psychobiologiczny model temperamentu w ujęciu Cloningera 790
9.3.3.8. Regulacyjna teoria temperamentu 791
14
9.3.4. Funkcjonalne znaczenie temperamentu 793
9.3.4.1. Funkcjonalne znaczenie temperamentu u dzieci 794
9.3.4.2. Funkcjonalne znaczenie temperamentu u osób dorosłych 796
9.4. Osobowość 799
9.4.1. Badania leksykalne prowadzone w ramach pięcioczynnikowego modelu osobowości 799
9.4.1.1. Pierwszy etap badań nad strukturą osobowości 800
9.4.1.2. Drugi etap badań nad strukturą osobowości 800
9.4.2. Psychometryczne teorie osobowości nawiązujące do tradycji leksykalnych 802
9.4.2.1. Szesnastoczynnikowa teoria osobowości Cattella 802
9.4.2.2. Psychometryczne podejście do badań nad pięcioczynnikową strukturą osobowości 804
9.4.2.3. Uwagi krytyczne 807
9.4.3. Typy osobowości jako określona konfiguracja czynników wchodzących w skład Wielkiej Piątki 807
9.4.3.1. Założenia i korzenie współczesnych typologii osobowości 808
9.4.3.2. Empiryczna weryfikacja typologicznego podejścia do badań nad osobowością 808
9.4.4. Funkcjonalne znaczenie cech osobowości-wybrane przykłady 810
9.4.4.1. Cechy osobowości a osiągnięcia szkolne i akademickie 810
9.4.4.2. Cechy osobowości a powodzenie zawodowe 810
9.4.4.3. Cechy osobowości a zaburzenia psychiczne 812
9.4.4.4. Cechy osobowości a choroby somatyczne 814
9.4.4.5. Wnioski z badań nad funkcjonalnym znaczeniem cech osobowości 816
9.5. Inteligencja 816
9.5.1. Czym jest inteligencja? 816
9.5.2. Struktura inteligencji w ujęciu psychometrycznym 819
9.5.2.1. Modele czynników równorzędnych 820
9.5.2.2. Modele czynników hierarchicznych 822
9.5.3. Inteligencja widziana z perspektywy procesów poznawczych 825
9.5.3.1. Triarchiczna teoria inteligencji 825
9.5.3.2. Formalna teoria inteligencji 827
9.5.3.3. Teoria wielu inteligencji 828
9.5.4. Mechanizmy poznawcze inteligencji 829
9.5.4.1. Inteligencja a wykonywanie elementarnych zadań poznawczych 829
9.5.4.2. Związek inteligencji psychometrycznej z procesami poznawczymi, zachodzącymi w umyśle w trakcie
rozwiązywania zadań 832
9.5.5. Biologiczne podstawy inteligencji 833
9.5.5.1. Rola czynników genetycznych w determinowaniu różnic indywidualnych w inteligencji 833
9.5.5.2. Mózg jako siedlisko inteligencji 835
9.5.6. Rola inteligencji w funkcjonowaniu człowieka w życiu codziennym 838
9.5.6.1. Inteligencja a osiągnięcia edukacyjne 838
9.5.6.2. Inteligencja a osiągnięcia zawodowe 841
9.5.6.3. Inteligencja a powodzenie życiowe 842
9.6. Podsumowanie 845
Rozdział 10
PSYCHOMETRIA. KONSTRUKCJA I ADAPTACJA TESTÓW PSYCHOLOGICZNYCH 847
10.1. Wprowadzenie 848
10.2. Cele psychometru 849
10.3. Historia psychometru 852
10.4. Specyficzne problemy etyczne 854
10.5. Założenia i modele dotyczące konstrukcji testów psychologicznych 855
10.5.1. Klasyczna teoria testów 856
10.5.2. Teoria uniwersalizacji jako odmiana klasycznej teorii testów 858
10.5.3. Teoria odpowiedzi na pozycje testu 859
10.5.4. Gdzie wykorzystuje się modele IRT? 860
10.5.4.1. Zastosowanie modeli IRT do tłumaczeń językowych 860
10.5.4.2. Testowanie adaptacyjne (interakcyjne) 861
10.5.4.3. Zastosowanie modeli IRT do szacowania stronniczości pozycji testowych 861
15
10.6. Koncepcja cechy a założenia konstrukcji testu 861
10.6.1. Pozycje testowe i ich charakterystyka 862
10.6.2. Rzetelność pomiaru cechy testem 866
10.6.3. Stabilność czasowa pomiaru cechy testem 869
10.6.4. Trafność pomiaru cechy testem 869
10.6.5. Normy wyników testowych 873
10.7. Procedura konstrukcji testu 874
10.7.1. Analiza podstaw teoretycznych testu 874
10.7.2. Tworzenie pozycji testowych oraz przygotowanie testu do badań 875
10.7.3. Badanie testem, analiza własności psychometrycznych oraz przygotowanie finalnej wersji testu 880
10.7.4. Weryfikacja własności psychometrycznych testu 881
10.7.5. Opracowanie norm wyników testu 882
10.7.6. Przygotowanie podręcznika do testu 882
10.8. Kulturowa adaptacja testów 888
10.8.1. Procedury kulturowej adaptacji testu 888
10.8.2. Adaptacja testu do specyfiki kulturowej grup demograficznych 891
10.9. Podsumowanie 892
Bibliografia 895
Indeks rzeczowy 943
Indeks nazwisk 952
Spis i źródła fotografii 964
Przedmowa 23
Rozdział 1
ELEMENTY FILOZOFII DLA PSYCHOLOGÓW 29
1.1. Wprowadzenie 30
1.2. Główne pytania metafizyczne 31
1.2.1. Co istnieje? 31
1.2.2. Metafizyka a nauka 32
1.2.3. Idee i inne przedmioty abstrakcyjne 33
1.2.4. Spór o powszechniki 34
1.3. Źródła poznania 36
1.3.1. Sceptycyzm i irracjonalizm 36
1.3.2. Racjonalizm 37
1.3.3. Aprioryzm i empiryzm genetyczny 38
1.4. Umysł 41
1.4.1. Psychologia w starożytności 41
1.4.2. Problem psychofizyczny-kierunki klasyczne 41
1.4.3. Problem psychofizyczny - kierunki współczesne 42
1.5. Granice poznania i metoda naukowa 44
1.5.1. Przewrót kopernikański Kanta 44
1.5.2. Realizm i idealizm epistemologiczny 45
1.5.3. Problem indukcji 46
1.6. Prawda i znaczenie 49
1.7. Wiedza i działanie - w stronę etyki 51
1.7.1. Determinizm, wolna wola, dobro i zło 51
1.7.2. Klasyczne szkoły etyczne 53
1.8. Jednostka - wspólnota - władza. Filozofia społeczna i polityczna 55
1.8.1. Starożytna filozofia społeczna 55
1.8.2. Teorie umowy społecznej 56
1.8.3. Konserwatyzm, liberalizm, socjalizm 57
1.8.4. Filozofia Ducha 59
1.8.5. Materializm historyczny (marksizm) 60
1.8.6. Współczesna filozofia społeczna - dyskusje wokół liberalizmu 61
1.9. Człowiek 63
1.9.1. Egzystencjalizm i klasyczne koncepcje człowieka 63
1.9.2. Konstytucja podmiotowości 66
1.10. Podsumowanie 67
Rozdział 2
HISTORIA PSYCHOLOGII - OD WUNDTA DO CZASÓW NAJNOWSZYCH 73
2.1. Wprowadzenie 74
2.2. Wundta koncepcja psychologii jako nauki o świadomym doświadczeniu bezpośrednim 77
2.2.1. Tło historyczno-filozoficzne powołania przez Wundta do życia psychologii jako niezależnej nauki 77
2.2.2. Okoliczności wprowadzenia przez Wundta metody eksperymentu laboratoryjnego do psychologii 78
2.2.2.1. Eksperyment w psychologii jako metoda wspomagania samoobserwacji 79
2.2.2.2. Samoobserwacja eksperymentalna umożliwia wnioskowanie o naturze nieświadomych procesów psychicznych 80
2.2.3. Nieeksperymentalna psychologia historyczno-kulturowa 81
2.3. Reakcja na psychologię Wundta - szkoła würzburska, psychologia aktów i psychologia postaci 83
2.3.1. Czy myślenie można badać eksperymentalnie? 83
2.3.2. Aktywne i intencjonalne doświadczenie jako przedmiot psychologii 84
2.3.3. Psychologia postaci neguje Wundtowską zasadę syntezy twórczej 85
2.3.4. Psychologia postaci pierwszym przejawem wielkiego kryzysu psychologii 86
2.4. Funkcjonalizm - psychologia poręcza za filozofię. Zastosowanie zasad psychologicznych
w praktyce 87
2.4.1. Psychologia bada umysł w działaniu 87
2.4.2. Funkcjonalizm toruję drogę praktycznym zastosowaniom psychologii 88
2.4.3. Psychologia funkcjonalna jako sprawdzian praktycznej użyteczności pragmatycznej teorii prawdy 89
2.5. Psychologia behawiorystyczna - chwilowy rozbrat psychologii z filozofią 89
2.5.1. Zachowanie -a nie świadomość- przedmiotem psychologii 89
2.5.1.1. „Manifest behawiorystyczny" Watsona 90
2.5.1.2. Czy behawioryzm jest jeszcze psychologią? 90
2.5.2. W roku 1913 nie było rewolucji w psychologii 91
2.5.3. Kryzys psychologii tłem intelektualnym wystąpienia Watsona 91
2.5.4. Behawioryzm metafizyczny chwilowym rozstaniem psychologii z filozofią 92
2.6. Neobehawioryzm - psychologia ponownie brata się z filozofią 92
2.6.1. Behawioryzm Watsonowski maksymalnie uprościł przedmiot psychologii 93
2.6.2. Neobehawioryzm jako mariaż amerykańskiego behawioryzmu z europejskim neopozytywizmem 93
2.6.2.1. Zasada operacyjnego definiowania pojęć Psychologicznych 94
2.6.2.2. Status teorii w neobehawioryzmie 95
2.7. Psychoanaliza - od aspiracji naukowych do mitu 96
2.7.1. Nieświadoma świadomość 96
2.7.2. Nieświadome jako zjawisko i jako system 97
2.7.3. Uwiedzeniowa teoria histerii i zmienne koleje jej losu 97
2.7.3.1. „Już nie wierzę w moją neurotica" 98
2.7.3.2. Dlaczego Freud porzucił swoją uwiedzeniowa teorię histerii? 100
2.7.3.3. Intelektualne i polityczne następstwa porzucenia przez Freuda uwiedzeniowej teorii histerii 101
2.7.4. Adlerowsko-Jungowska alternatywa 103
2.7.4.1. Psychologia indywidualna Alfreda Adlera 103
2.7.4.2. Psychologia analityczna Carla Custava Junga 103
2.8. Psychologia humanistyczna - nauka czy filozofia życia? 104
2.8.1. Psychologia humanistyczna jako reakcja na ograniczenia psychoanalizy i behawioryzmu 104
2.8.2. Samoaktualizacja a samotranscendencja 105
2.9. Orientacja poznawcza - ostatnie słowo psychologii? 106
2.10. Historia polskiej myśli psychologicznej - okres przednaukowy 107
2.10.1. Narodziny polskiej refleksji psychologicznej 108
2.10.1.1. Łacińskie początki polskiej myśli psychologicznej 108
2.10.1.2. U źródeł rodzimej literatury psychologicznej 109
2.10.1.3. Narodziny polskiej terminologii psychologicznej 111
2.10.2. Zapowiedzi powstania odrębnej nauki empirycznej 112
2.10.2.1. Próba psychologii pierwszoosobowej według Józefa Kalasantego Szaniawskiego 112
2.10.2.2. Psychofizjologia oraz psychologia rozwojowo-wychowawcza według Jędrzeja Śniadeckiego 114
2.10.2.3. Rozważny wywód sił i działań umysłowych - w ujęciu Jana Śniadeckiego 115
2.10.2.4. Między typologią a paleontologią umysłu - Michała Wiszniewskiego Charaktery rozumów ludzkich 116
6
2.10.3. Pierwsze projekty uprawiania psychologii naukowej oraz początki naturalizacji umysłu 118
2.10.3.1 Józefa Kremera pionierski projekt uprawiania psychologii naukowej 118
2.10.3.2. Zarys psychologii empirycznej według Mikołaja Lipińskiego 119
2.10.3.3. Początki naturalizacji umysłu w dziełach Wiktora Feliksa Szokalskiego 120
2.10.3.4. Jak należy badać duszę? Julian Ochorowicz o metodzie badań Psychologicznych 121
2.11. Pierwsze pracownie psychologii eksperymentalnej i ich twórcy - polska psychologia wkracza
na drogę nauki 123
2.11.1. Władysław Heinrich - prekursor behawioryzmu i założyciel pierwszej pracowni psychologii eksperymentalnej 124
2.11.2. Edward Abramowski - od badań nad pamięcią do metafizyki doświadczalnej 126
2.11.3. Psychologiczna szkoła lwowska- Kazimierz Twardowski i jego uczniowie 127
2.11.3.1. Rys humanistyczny we współczesnej polskiej psychologii 128
2.11.4. Pierwsze zastosowania psychologii w praktyce 129
2.11.5. Pierwsze lata psychologii po II wojnie światowej 132
2.12. Podsumowanie 134
Rozdział 3
ETYCZNE PROBLEMY DZIAŁALNOŚCI PRAKTYCZNEJ, EDUKACYJNEJ I NAUKOWEJ
PSYCHOLOGA 137
3.1. Wprowadzenie 138
3.2. Etyczne problemy praktyki psychologicznej 140
3.2.1. Etyczne problemy diagnostyki psychologicznej 140
3.2.1.1. Ustalanie kontraktu w diagnostyce psychologicznej 140
3.2.1.2. Przebieg procesu diagnostycznego 141
3.2.1.3. Zakończenie procesu diagnostycznego 142
3.2.2. Etyczne zasady udzielania pomocy psychologicznej 143
3.2.2.1. Ustalanie kontraktu terapeutycznego 144
3.2.2.2. Przebieg procesu pomagania 144
3.2.2.3. Zakończenie procesu pomagania 147
3.2.3. Czy można udzielać pomocy psychologicznej przez internet? 147
3.3. Kompetencje w praktyce psychologicznej 148
3.4. Etyczne aspekty nauczania psychologii 149
3.4.1. Przygotowanie psychologa do zawodu 150
3.4.2. Nauczanie psychologii niepsychologów 151
3.5. Popularyzacja psychologii. Psycholog w mediach 151
3.6. Etyczne zasady prowadzenia badań naukowych w psychologii 152
3.6.1. Uzyskiwanie przez badacza zgody na udział w badaniu, zapewnienie anonimowości i poufności oraz ochrona sfery prywatności osoby uczestniczącej w badaniu naukowym 155
3.6.2. Kontrowersje dotyczące okłamywania osób uczestniczących w badaniu naukowym 158
3.6.3. Ocena etyczności badań naukowych w psychologii 160
3.7. Podsumowanie 168
Załącznik A. Kodeks etyczno-zawodowy psychologa 170
Rozdział 4
METODOLOGIA. PODSTAWY METODOLOGICZNE I STATYSTYCZNE PROWADZENIA
BADAŃ NAUKOWYCH W PSYCHOLOGII 175
4.1. Wprowadzenie 176
4.2. Poznanie psychologiczne jako poznanie naukowe 178
4.2.1. Czy psychologia jest nauką, a jeżeli tak, to jaką? 178
4.2.2. Cechy poznania naukowego (psychologicznego) 181
4.2.3. Dwie drogi sprawdzania twierdzeń naukowych w naukach empirycznych - pozytywna (konfirmacjonizm)
i negatywna (falsyfikacjonizm) 189
4.2.4. Osobliwości języka naukowego psychologii: zmienne - istotność – kontrola 194
7
4.2.5. Stawianie pytań badawczych i formułowanie hipotez, poddawanych następnie testom empirycznym 202
4.2.6. Struktura procesu badawczego 205
4.3. Język statystyki jako język badań empirycznych 207
4.3.1. Sposób przedstawiania wyników badań empirycznych 207
4.3.1.1. Graficzna i tabelaryczna postać rozkładów liczebności 207
4.3.1.2. Wskaźniki opisowe dla rozkładów liczebności 212
4.3.2. Dobór osób do badań Psychologicznych 223
4.3.2.1. Dobór losowy 224
4.3.2.2. Dobór nielosowy 226
4.3.3. Sprawdzanie hipotez statystycznych 228
4.3.3.1. Hipotezy o związkach pomiędzy zmiennymi -współczynniki korelacji i współczynniki kontyngencji 228
4.3.3.2, Hipotezy o różnicach pomiędzy grupami -testy istotności różnic 239
4.3 4. Sposób łączenia różnych informacji o osobach badanych 246
4.3.4.1. Porównanie profili 246
4.3.4.2. Analiza skupień -grupowanie osób 251
4.3.4.3. Analiza czynnikowa - grupowanie zmiennych 258
4.3.5. Pakiety statystyczne (na przykładzie SPSS for Windows) w statystycznej analizie wyników badań psychologicznych 268
4.4. Podstawowe modele badawcze: eksperymentalny i korelacyjny 272
4.4.1. Model eksperymentalny 273
4.4.1.1. Klasyczny model eksperymentalny: jedna zmienna niezależna (dwuwartościowa) wpływa na jedną zmienną zależną 274
4.4.1.2. Trafność planu eksperymentalnego 286
4.4.2. Model korelacyjny 291
4.4.3. Negatywne efekty interakcji „psycholog (jako badacz) - osoba uczestnicząca w badaniu naukowym" 295
4.5. Podsumowanie 300
Rozdział 5
GENETYKA ZACHOWANIA I PSYCHOLOGIA EWOLUCYJNA 303
5.1. Wprowadzenie 304
5.2. Darwinowskie korzenie psychologii 305
5.2.1. Zjawisko różnic indywidualnych i jego źródła 305
5.2.2. Genetyka zachowania człowieka 309
5.2.2.1. Genetyka ilościowa - przedmiot, cele i metody badań 313
5.2.2.2. Czynniki warunkujące różnice indywidualne - ewolucja poglądów 315
5.2.2.3. Geny a zachowanie - od odziedziczalności do polimorfizmów genetycznych 315
5.3. Podstawowe pojęcia ewolucjonizmu 317
5.3.1. Rodzaje doboru 317
5.3.2. Spór o ewolucję zachowania 318
5.3.3. Współczesna socjobiologia i początki psychologii ewolucyjnej 320
5.3.3.1. Agresja 320
5.3.3.2. Rozród i opieka nad potomstwem 321
5.3.3.3. Dzieciobójstwo 324
5.3.3.4. Życie w grupie 324
5.3.3.5. Ewolucja społeczeństw 325
5.3.3.6. Mechanizmy ewolucji zachowań społecznych 326
5.4. Uwarunkowania genetyczne i środowiskowe ujawniające się w różnicach indywidualnych 327
5.4.1. Osobowość 327
5.4.2. Zdolności 328
5.4.3. Psychopatologia 330
5.4.4. Zachowania antyspołeczne 331
5.4.5. Stres i uzależnienia 332
5.5. Co wnoszą do rozważań o naturze ludzkiej genetyka zachowania i psychologia ewolucyjna? 333
5.5.1. Indywidualna droga życiowa człowieka 335
5.5.2, Różnice międzypłciowe pod względem charakterystyk psychologicznych -z perspektywy psychologii ewolucyjnej 335
5.6. Podsumowanie 337
8
Rozdział 6
PROCESY POZNAWCZE 339
6.1. Wprowadzenie 340
6.2. Spostrzeganie 341
6.2.1. Procesy sensoryczne 341
6.2.1.1. Psychofizyka klasyczna 342
6.2.1.2. Prawa psychofizyczne 343
6.2.1.3. Próg zmysłowy i metody jego pomiaru 344
6.2.1.4. Teoria detekcji sygnałów 348
6.2.1.5. Pamięć sensoryczna 352
6.2.2. Organizacja percepcyjna 355
6.2.2.1. Percepcja kształtu 355
6.2.2.2. Prawa organizacji percepcyjnej 357
6.2.2.3. Percepcja przestrzeni 364
6.2.2.4. Stałość percepcji 365
6.2.2.5. Widzenie dwuoczne 368
6.2.3. Wyodrębnianie cech i schematy poznawcze w spostrzeganiu 370
6.3. Rozpoznawanie obrazów 37i
6.3.1. Percepcja a kategoryzacja w rozpoznawaniu obrazów 371
6.3.1.1. Organizacja percepcyjna jako proces kategoryzacji 372
6.3.1.2. Klasyczne teorie kategoryzacji percepcyjnej 374
6.3.1.3. Prototypowe modele kategoryzacji 375
6.3.1.4. Egzemplarzowe modele kategoryzacji 378
6.3.2. Podobieństwo w rozpoznawaniu obrazów 379
6.3.2.1. Kontekst w kształtowaniu relacji podobieństwa 379
6.3.2.2. Uwaga i motywacja w spostrzeganiu podobieństwa 381
6.3.2.3. Podobieństwo i rozpoznawanie obrazów w podejściu koneksjonistycznym 384
6.4. Wyobrażeniowa reprezentacja rzeczywistości 385
6.4.1. Podstawowe rodzaje wyobrażeń 385
6.4.2. Wyobrażenia a spostrzeżenia 388
6.4.3. Wyobrażenia a inne typy reprezentacji 389
6.4.4. Stanowisko obrazowe i propozycjonalne 393
6.4.5. Struktury neuronalne zaangażowane w generowanie wyobrażeń i operowanie nimi 397
6.4.6. Wyobrażenia i wyobraźnia 398
6.4.7. Praktyczne zastosowania wyników badań nad wyobraźnią 399
6.5. Pojęciowa reprezentacja rzeczywistości 400
6.5.1. Pojęcie i kategoria 401
6.5.2. Funkcje pojęć 402
6.5.3. Teorie pojęć 403
6.5.3.1. Teorie podobieństwa 403
6.5.3.2. Pojęcia jako teorie naiwne 415
6.5.4. Wnioski 417
6.6. Pamięć i uczenie się 418
6.6.1. Historyczne relacje między uczeniem się a pamięcią 418
6.6.2. Czym jest pamięć? O zwodniczej roli metafor 419
6.6.3. Klasyfikacja procesów pamięciowych 422
6.6.4. Fazy procesu pamięciowego 426
6.6.5. Procesy kodowania informacji 428
6.6.6. Pamięć operacyjna 429
6.6.7. Pamięć trwała 431
6.6.7.1. Pamięć semantyczna 433
6.6.7.2. Pamięć epizodyczna 435
6.6.8. Pamięć autobiograficzna 437
6.6.8.1. Struktura pamięci autobiograficznej - baza danych i konstruowanie wspomnień 440
6.6.8.2. Czynniki decydujące o kodowaniu informacji w pamięci autobiograficznej 441
6.6.8.3. Specyficzne zjawiska występujące w pamięci autobiograficznej 442
6.6.9. Zamiast podsumowania - synteza podejścia ekologicznego i laboratoryjnego Kihlstroma 445
9
6.7. Uwaga i kontrola poznawcza 445
6.7.1. Aspekty i funkcje uwagi 445
6.7.1.1. Selekcja źródła informacji 446
6.7.1.2. Przeszukiwanie pola percepcyjnego 447
6.7.1.3. Przedłużona koncentracja 448
6.7.1.4. Kontrola czynności jednoczesnych 448
6.7.1.5. Przerzutność uwagi 449
6.7.2. Teorie uwagi 450
6.7.2.1. Teorie wczesnej selekcji 450
6.7.2.2. Teorie późnej selekcji 451
6.7.2.3. Teorie podzielności uwagi 453
6.7.2.4. Teorie przerzutności uwagi 456
6.7.3. Kontrola poznawcza 456
6.7.3.1. Czynności automatyczne i kontrolowane 456
6.7.3.2. Hamowanie i interferencja 458
6.7.3.3. Funkcje zarządcze 460
6.8. Myślenie, rozumowanie i rozwiązywanie problemów 461
6.8.1. Myślenie 461
6.8.1.1. Istota, funkcje i rodzaje myślenia 461
6.8.1.2. Struktura myślenia 462
6.8.1.3. Algorytmy i heurystyki 463
6.8.2. Rozumowanie 466
6.8.2.1. Istota i rodzaje rozumowania 466
6.8.2.2. Błędy w rozumowaniu i ich przyczyny 468
6.8.3. Rozwiązywanie problemów 471
6.8.3.1. Czym jest rozwiązywanie problemu? 471
6.8.3.2. Istota i typy sytuacji problemowych 472
6.8.3.3. Heurystyki rozwiązywania problemów 474
6.8.3.4. Fazy procesu rozwiązywania problemów 476
6.8.3.5. Przeszkody w rozwiązywaniu problemów 478
6.9. Podejmowanie decyzji 480
6.9.1. Etapy podejmowania decyzji 480
6.9.2. Klasyczna teoria decyzji i teoria użyteczności 483
6.9.3. Strategie i heurystyki w podejmowaniu decyzji 485
6.9.4. Teoria perspektywy 487
6.10. Język i komunikacja 489
6.10.1. Podstawowe cechy języka 490
6.10.1.1. Twórczy charakter języka 490
6.10.1.2. Język jako struktura 491
6.10.1.3. Sensowność języka 491
6.10.1.4. Referencyjność języka 492
6.10.1.5. Interpersonalność 492
6.10.1.6. Podwójna artykulacja - właściwość podstawowa czy dodatkowa? 492
6.10.2. Funkcje języka 493
6.10.3. Poziomy analizy języka 495
6.10.3.1. Poziom fonologiczny 495
6.10.3.2. Poziom semantyczny 497
6.10.3.3. Poziom syntaktyczny 498
6.10.4. Komunikacja 501
6.10.5. Język i procesy poznawcze 504
6.10.5.1. Uczenie się „języka" przez naczelne i jego konsekwencje poznawcze 505
6.10.5.2. Język a procesy poznawcze - badania nad ludźmi 507
6.11. Podsumowanie 509
Rozdział 7
EMOCJE I MOTYWACJA 511
7.1. Wprowadzenie 512
7.2. Powstawanie emocji - interakcja mechanizmów biologicznych, psychologicznych i społecznych 513
7.2.1. Czym jest emocja - czy możliwe jest odróżnienie emocji od innych procesów psychicznych? 513
10
7.2.1.1. Emocja, nastrój, zaburzenia afektywne, osobowość emocjonalna - rodzina pokrewnych zjawisk 514
7.2.1.2. Biologiczne mechanizmy powstawania emocji - uniwersalne i specyficzne gatunkowo bodźce emocjonalne. Nieodwołalność i automatyczność biologicznie uwarunkowanych reakcji emocjonalnych 517
7.2.1.3. Psychologiczne mechanizmy wzbudzania emocji 521
7.2.1.4. Społeczne mechanizmy powstawania emocji 523
7.2.2. Próba syntezy - interakcja systemu neuronalnego, sensoryczno-motorycznego, motywacyjno-afektywnego i poznawczego
w powstawaniu emocji 525
7.2.2.1. System neuronalny 526
7.2.2.2. System sensomotoryczny 527
7.2.2.3. System motywacyjny (afektywny) 528
7.2.2.4. System poznawczy 529
7.2.3. Obwody emocjonalne w mózgu i programy emocji 529
7.2.4. Podejście odwołujące się do wymiarów i podejście różnicowe jako różne rozumienia istoty emocji 530
7.2.4.1. Wymiar czy odrębne stany - dwa różne podejścia do emocji 530
7.2.4.2. Klasyfikacja procesów emocjonalnych oparta na parametrach czasowych 532
7.2.4.3. Klasyczne wymiary emocji: znak, intensywność i treść emocji 532
7.2.5. Emocje a osobowość - dyspozycje emocjonalne, syndromy osobowości związane z funkcjonowaniem emocjonalnym 533
7.2.6. Wybrane zaburzenia emocjonalne oraz ich główne właściwości 535
7.2.7. Teorie emocji 537
7.2.7.1. Czy pobudzenie fizjologiczne jest przyczyną, czy też przejawem emocji? 538
7.2.7.2. Aktywacyjne teorie emocji 541
7.2.7.3. Czy samo pobudzenie fizjologiczne wystarcza do wywołania emocji? 542
7.2.7.4. Wpływ ekspresji emocjonalnej na przeżywanie emocji 545
7.2.7.5. Funkcjonalistyczna koncepcja emocji Frijdy 548
7.2.7.6. Czy teorie emocji odnoszą się także do emocji złożonych? 550
7.3. Wyrażanie emocji podstawowych i pochodnych 553
7.3.1. Uniwersalność ekspresji emocji podstawowych - porównania międzykulturowe 553
7.3.1.1. Zmiany mimiczne i pantomimiczne charakterystyczne dla poszczególnych emocji 555
7.3.1.2. Kulturowo zdefiniowane formy ekspresji emocji: emblematy, ilustratory, regulatory, manipulatory 556
7.3.2. Koncepcja ekspresyjnego sprzężenia zwrotnego 556
7.3.3. Emocje pochodne oraz ich aspekt kulturowy 557
7.3.3.1. Czym są emocje pochodne i jak powstają? 557
7.3.3.2. Kulturowa specyfika doświadczania i ekspresji emocji 558
7.3.4. Rozwój ekspresji emocjonalnej 562
7.3.5. Komunikacja emocjonalna - aspekt kontrolowany i automatyczny 562
7.3.6. Podmiotowe i pozapodmiotowe mechanizmy regulacji emocji 564
7.3.6.1. Automatyczna regulacja przebiegu emocji 564
7.3.6.2. Podmiotowa kontrola emocji 566
7.3.6.3. Kontrolowanie nastroju 570
7.4. Współdeterminowanie zachowania przez emocje i poznanie 571
7.4.1. Dyskusja na temat pierwotności poznania względem emocji i emocji względem poznania 571
7.4.1.1. Skrajne stanowisko zakładające pierwotność poznania 571
7.4.1.2. Niezależność poznania i emocji 572
7.4.1.3. Skrajne stanowisko zakładające pierwotność emocji; pojawienie się nowych technik badawczych umożliwiających wzbudzanie emocji przy minimalnym zaangażowaniu poznawczym 573
7.4.1.4. Spór o pierwotność jako przykład błędu ontologicznego 574
7.4.2. Wpływ emocji na przebieg wybranych procesów poznawczych 575
7.4.2.1. Zgodność znaku stanu afektywnego i elementów poznawczych 575
7.4.2.2. Znak emocji a głębokość przetwarzania 581
7.4.2.3. Pamięć tunelowa 582
7.4.3. Model infuzji afektu 585
7.5. Motywacja w najważniejszych systemach teoretycznych 588
7.5.1. Ewolucyjne podejście do motywacji - etologia i socjobiologia 588
7.5.2. Psychodynamiczna teoria motywacji 590
7.5.3. Behawiorystyczna teoria motywacji 591
7.5.4. Problem motywacji w psychologii humanistycznej 593
7.5.5. Poznawcze koncepcje motywacji 594
7.5.6. Motywacja w psychologii topologicznej 596
7.5.7. Próba systematyzacji 596
7.5.8. Problem energetycznego zaplecza motywacji 597
11
7.6. Podstawowe mechanizmy motywacyjne 598
7.6.1. Afektywne podstawy motywacji 598
7.6.1.1. Emocje jako determinanta sprawności działania 598
7.6.1.2. Informacyjny i programujący aspekt oddziaływania emocji 600
7.6.2. Poznawcze warunki pojawienia się motywacji - różne formy rozbieżności 601
7.6.3. Specyficznie ludzkie mechanizmy motywacyjne 605
7.6.3.1. Motywacja wewnętrzna 605
7.6.3.2. Motywacja osiągnięć 608
7.6.3.3. Motywacje związane z obrazem własnej osoby 611
7.6.3.4. Motywacja zmian rozwojowych 611
7.7. Typy motywacji 612
7.7.1. Homeostatyczne aspekty motywacji - przywracanie zaburzonej równowagi 613
7.7.1.1. Motywacje oparte na zasadzie napięcie-ulga: motywacja pokarmowa 613
7.7.1.2. Motywacje oparte na zasadzie napięcie-ulga: zachowania seksualne 615
7.7.1.3. Motywacje oparte na strachu i nadziei 616
7.7.1.4. Przywracanie równowagi poznawczej 617
7.7.2. Motywacje heterostatyczne - zaburzenie równowagi jako standard regulacji 617
7.7.2.1. Motywacje hedonistyczne 617
7.7.2.2. Poszukiwanie nowości, złożoności i ciekawość poznawcza 617
7.7.2.3. Motywacja własnej efektywności 618
7.7.3. Motywacja zadaniowa 619
7.7.3.1. Zadania 619
7.7.3.2. Plany działania 622
7.7.3.3. Perspektywa czasowa w realizacji zadań 627
7.7.4. Motywacje symultaniczne i hierarchiczne oraz konflikty motywacyjne 628
7.7.4.1. Motywacje symultaniczne 628
7.7.4.2. Motywacje hierarchiczne 629
7.7.4.3. Konflikty motywów 629
7.8. Motywacja w przebiegu zachowania 630
7.8.1. Działanie z perspektywy motywacyjnej - uwagi wprowadzające 630
7.8.2. Uruchomienie zachowania 632
7.8.3. Podtrzymywanie aktywności i wytrwałość. Renesans siły woli 635
7.8.3.1. Koncepcja implementacji intencji Petera Collwitzera 638
7.8.3.2. Teoria kontroli działania Juliusa Kuhla 640
7.8.3.3. Teoria kontroli Jutty Heckhausen i Richarda Schulza 643
7.8.4. Zaniechanie działania 646
7.8.5. Zakończenie działania 647
7.9. Podsumowanie 648
Rozdział 8
OSOBOWOŚĆ 651
8.1. Wprowadzenie 652
8.2. Główne orientacje w psychologii osobowości 654
8.3. Koncepcje psychoanalityczne 655
8.3.1. „Każde działanie ma swoje wytłumaczenie" 655
8.3.2. Teoria klasyczna 657
8.3.2.1. Teoria instynktów/popędów (model dynamiczny) 659
8.3.2.2. Energia psychiczna (model ekonomiczny) 659
8.3.2.3. Motywy zachowania są nieświadome (model topograficzny) 660
8.3.3. Rewizje teorii - neofreudyści 667
8.3.3.1. Psychologia indywidualna i analityczna-Adler i Jung 667
8.3.3.2. Psychologia społeczno-kulturowa - Fromm i Homey 668
8.3.3.3. Co neofreudyści wnieśli do psychoanalizy i jakie mają znaczenie dzisiaj? 669
8.3.4. Dwie drogi psychoanalizy: psychologia ego i teorie relacji z obiektem 670
8.3.4.1. Psychologia ego - koncepcja Hartmanna 671
8.3.4.2. Znaczenie psychologii ego dla teorii osobowości 673
8.3.4.3. Teorie relacji z obiektem-jak rozumiana jest relacja 674
8.3.4.4. Wymiar interpersonalny w psychoanalizie - „cicha rewolucja" 679
12
8.3.5. Psychoanaliza dzisiaj - podejście intersubiektywne 679
8.3.6. Wnioski 683
8.4. Koncepcje humanistyczne i psychologia pozytywna 683
8.4.1. Nurt humanistyczny a psychologia pozytywna 684
8.4.1.1. Koncepcje humanistyczne-założenia 684
8.4.1.2. Osobowość jako potencjał samorealizacji - koncepcja Abrahama Masłowa 685
8.4.1.3. Funkcjonowanie obronne i pełne - osobowość i Ja według Carla Rogersa 686
8.4.1.4. Terapia Gestalt 688
8.4.1.5. Krytyka psychologii humanistycznej - czy uzasadniona? 688
8.4.2. Regulacja wewnętrzna - teoria samodeterminacji Deciego i Ryana 689
8.4.3. Psychologia pozytywna 691
8.4.3.1. Czym jest szczęście - rozumienie eudajmonistyczne 692
8.4.3.2. Szczęście jako uwznioślenie. Wymiar boskości 692
8.4.3.3. Architektura szczęścia-jak je utrzymać i zwiększyć? 693
8.4.3.4. Użyj swoich sił - psychologia pozytywna Martina Seligmana 694
8.4.3.5. Psychologia pozytywna - programy terapii 694
8.4.3.6. Perspektywy psychologii pozytywnej 696
8.4.4. Wnioski 696
8.5. Psychologia egzystencjalna 697
8.5.1. Specyfika podejścia egzystencjalnego 697
8.5.2. Człowiek w świecie - pełen dylematów? 697
8.5.3. Wnioski 699
8.6. Podejście poznawcze 700
8.6.1. Geneza i specyfika podejścia poznawczego 700
8.6.2. Kontrowersja „osoba-sytuacja" 701
8.6.3. Jak spostrzegamy i konstruujemy rzeczywistość? 701
8.6.4. Czy aktywność człowieka jest w pełni świadoma? 702
8.6.5. Czy przekonania mają wpływ na zachowanie? 705
8.6.5.1. Przekonania dotyczące przyczyn zdarzeń 705
8.6.5.2. Przekonania dotyczące natury ludzkiej 706
8.6.5.3. Przekonania dotyczące przyszłości 707
8.6.5.4. Przekonania dotyczące wartości 707
8.6.5.5. Przekonania stałe i zmienne 707
8.6.6. Teoria wartości i możliwości Juliana Rottera 708
8.6.7. Jakie zmienne tworzą osobowość - system poznawczo-efektywny 708
8.6.7.1. Struktura osobowości 708
8.6.7.2. Stałość i spójność osobowości 709
8.6.8. Jakie są główne funkcje osobowości? 711
8.6.9. Teoria społeczno-poznawcza 712
8.6.9.1. Wzajemne oddziaływania: osobowość -środowisko -zachowanie 712
8.6.9.2. Jak kształtuje się osobowość i skąd pochodzi zachowanie? 713
8.6.9.3. Złożoność osobowości 713
8.6.9.4. Cele i samoregulacja 715
8.6.9.5. Jak teoria społeczno-poznawcza wyjaśnia zaburzenia? 716
8.6.10. Jeszcze o kontrowersji „osoba czy sytuacja" 718
8.6.11. Wnioski 719
8.7. Socjobiologiczna koncepcja osobowości 720
8.7.1. Czy to, co wyuczone, może zostać utrwalone w genach? 720
8.7.2. Czym jest osobowość i czemu służy? 721
8.7.3. Ścieżki adaptacji 721
8.7.4. Czy biologiczna natura człowieka może wyjaśniać tworzenie kultury? 722
8.7.5. Wnioski 723
8.8. Psychologia narracyjna 723
8.8.1. Jak człowiek nadaje sens i kreuje znaczenia? 723
8.8.2. Teoria wartościowania 725
8.8.3. Teoria tożsamości narracyjnej 726
8.8.4. Teoria dialogowego Ja 727
8.8.4.1. Czym jest i jak się przejawia dialogowe Ja? 727
8.8.4.2. Czemu służą zjawiska dialogowe? 727
8.8.5. Wnioski 729
13
8.9. Współczesne koncepcje Ja 731
8.9.1. Pojęcie Ja jest jak wiatr 731
8.9.2. Jak pojęcie Ja funkcjonuje w psychologii? 731
8.9.2.1. Ja analizowane z poziomu jednostki: Ja podmiotowe i Ja przedmiotowe 732
8.9.2.2. Ja analizowane na poziomie społecznym 733
8.9.2.3. Ja podmiotowe, czyli procesy i funkcje, oraz Ja przedmiotowe, czyli treść i struktura 734
8.9.2.4. Ja podmiotowe - procesy i funkcje, czyli czynności - oraz pytanie, kto nimi zarządza 737
8.9.3. Struktura Ja-wiedza o sobie, ukierunkowania i motywy Ja 738
8.9.3.1. Jak tworzymy wiedzę o sobie i innych - schematy Ja 738
8.9.3.2. Koncepcja siebie - jedna czy wiele? 739
8.9.3.3. Organizacja samowiedzy i samoocena 740
8.9.3.4. Właściwości motywacyjne i rozbieżności w systemie Ja 742
8.9.3.5. Czy w strukturze ukryte są funkcje Ja? 743
8.9.3.6. Dynamika systemu Ja - motywy stałości i zmiany 743
8.9.3.7. Co wnosi do psychologii perspektywa Ja podmiotowego i przedmiotowego? 745
8.9.4. Społeczno-kulturowy kontekst koncepcji Ja 747
8.9.5. Wnioski: osobowość czy Ja? 748
8.10. Teoria osobowości: integracja - badania - aplikacje 749
8.10.1. Integracyjny model osobowości 749
8.10.1.1. Założenia dotyczące natury ludzkiej 749
8.10.1.2. Pięcioczynnikowa teoria osobowości w ujęciu Costy i McCrae'a 750
8.10.1.3. Propozycja Dana McAdamsa i Jenifer Pals 750
8.10.1.4. Trzy poziomy poznania osobowości - nowe światło? 753
8.10.1.5. Wnioski 755
8.10.2. Teoria a metody badań 755
8.10.2.1. Specyfika badań klinicznych, eksperymentalnych i kwestionariuszowych 756
8.10.2.2. Badania nomotetyczne i idiograficzne 757
8.10.3. Misja psychologii osobowości -znaczenie badań i aplikacji 758
8.10.3.1. Wyzwania, jakie stoją przed nauką o osobowości 758
8.10.4. Kryteria porównań i oceny teorii osobowości 762
8.11. Podsumowanie 762
Rozdział 9
PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH 765
9.1. Wprowadzenie 766
9.2. Paradygmat badań i podstawowe kategorie opisowe różnic indywidualnych 767
9.2.1. Początki psychologii różnic indywidualnych 767
9.2.2. Przedmiot badań psychologii różnic indywidualnych 768
9.2.3. Cecha i zbliżone do niej konstrukty jako podstawowe kategorie opisu różnic indywidualnych 769
9.2.3.1. Pojęcie cechy w ujęciu tradycyjnym i jego krytyka 769
9.2.3.2. Status cechy w świetle współczesnych poglądów i badań 770
9.2.3.3. Inne niż cecha kategorie służące do opisu różnic indywidualnych 774
9.3. Temperament 776
9.3.1. Pierwsze badania empiryczne nad temperamentem 776
9.3.1.1. Heymans- pionier badań empirycznych nad temperamentem 777
9.3.1.2. Typologia Pawłowa jako fizjologiczna podstawa czterech klasycznych temperamentów 777
9.3.1.3. Konstytucjonalne typologie temperamentu 778
9.3.2. Pojęcie temperamentu 779
9.3.3. Teorie temperamentu powstałe w drugiej połowie XX stulecia 780
9.3.3.1. Interakcyjna teoria temperamentu dziecka autorstwa Thomasa i Chess 781
9.3.3.2. Teoria psychotyczności, ekstrawersji i neurotyczności (PEN) w ujęciu Eysencka 782
9.3.3.3. Rozwojowa teoria temperamentu 785
9.3.3.4. Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego 786
9.3.3.5. Teoria emocjonalności, aktywności i towarzyskości Bussa i Plomina 787
9.3.3.6. Teoria poszukiwania doznań Zuckermana 788
9.3.3.7. Psychobiologiczny model temperamentu w ujęciu Cloningera 790
9.3.3.8. Regulacyjna teoria temperamentu 791
14
9.3.4. Funkcjonalne znaczenie temperamentu 793
9.3.4.1. Funkcjonalne znaczenie temperamentu u dzieci 794
9.3.4.2. Funkcjonalne znaczenie temperamentu u osób dorosłych 796
9.4. Osobowość 799
9.4.1. Badania leksykalne prowadzone w ramach pięcioczynnikowego modelu osobowości 799
9.4.1.1. Pierwszy etap badań nad strukturą osobowości 800
9.4.1.2. Drugi etap badań nad strukturą osobowości 800
9.4.2. Psychometryczne teorie osobowości nawiązujące do tradycji leksykalnych 802
9.4.2.1. Szesnastoczynnikowa teoria osobowości Cattella 802
9.4.2.2. Psychometryczne podejście do badań nad pięcioczynnikową strukturą osobowości 804
9.4.2.3. Uwagi krytyczne 807
9.4.3. Typy osobowości jako określona konfiguracja czynników wchodzących w skład Wielkiej Piątki 807
9.4.3.1. Założenia i korzenie współczesnych typologii osobowości 808
9.4.3.2. Empiryczna weryfikacja typologicznego podejścia do badań nad osobowością 808
9.4.4. Funkcjonalne znaczenie cech osobowości-wybrane przykłady 810
9.4.4.1. Cechy osobowości a osiągnięcia szkolne i akademickie 810
9.4.4.2. Cechy osobowości a powodzenie zawodowe 810
9.4.4.3. Cechy osobowości a zaburzenia psychiczne 812
9.4.4.4. Cechy osobowości a choroby somatyczne 814
9.4.4.5. Wnioski z badań nad funkcjonalnym znaczeniem cech osobowości 816
9.5. Inteligencja 816
9.5.1. Czym jest inteligencja? 816
9.5.2. Struktura inteligencji w ujęciu psychometrycznym 819
9.5.2.1. Modele czynników równorzędnych 820
9.5.2.2. Modele czynników hierarchicznych 822
9.5.3. Inteligencja widziana z perspektywy procesów poznawczych 825
9.5.3.1. Triarchiczna teoria inteligencji 825
9.5.3.2. Formalna teoria inteligencji 827
9.5.3.3. Teoria wielu inteligencji 828
9.5.4. Mechanizmy poznawcze inteligencji 829
9.5.4.1. Inteligencja a wykonywanie elementarnych zadań poznawczych 829
9.5.4.2. Związek inteligencji psychometrycznej z procesami poznawczymi, zachodzącymi w umyśle w trakcie
rozwiązywania zadań 832
9.5.5. Biologiczne podstawy inteligencji 833
9.5.5.1. Rola czynników genetycznych w determinowaniu różnic indywidualnych w inteligencji 833
9.5.5.2. Mózg jako siedlisko inteligencji 835
9.5.6. Rola inteligencji w funkcjonowaniu człowieka w życiu codziennym 838
9.5.6.1. Inteligencja a osiągnięcia edukacyjne 838
9.5.6.2. Inteligencja a osiągnięcia zawodowe 841
9.5.6.3. Inteligencja a powodzenie życiowe 842
9.6. Podsumowanie 845
Rozdział 10
PSYCHOMETRIA. KONSTRUKCJA I ADAPTACJA TESTÓW PSYCHOLOGICZNYCH 847
10.1. Wprowadzenie 848
10.2. Cele psychometru 849
10.3. Historia psychometru 852
10.4. Specyficzne problemy etyczne 854
10.5. Założenia i modele dotyczące konstrukcji testów psychologicznych 855
10.5.1. Klasyczna teoria testów 856
10.5.2. Teoria uniwersalizacji jako odmiana klasycznej teorii testów 858
10.5.3. Teoria odpowiedzi na pozycje testu 859
10.5.4. Gdzie wykorzystuje się modele IRT? 860
10.5.4.1. Zastosowanie modeli IRT do tłumaczeń językowych 860
10.5.4.2. Testowanie adaptacyjne (interakcyjne) 861
10.5.4.3. Zastosowanie modeli IRT do szacowania stronniczości pozycji testowych 861
15
10.6. Koncepcja cechy a założenia konstrukcji testu 861
10.6.1. Pozycje testowe i ich charakterystyka 862
10.6.2. Rzetelność pomiaru cechy testem 866
10.6.3. Stabilność czasowa pomiaru cechy testem 869
10.6.4. Trafność pomiaru cechy testem 869
10.6.5. Normy wyników testowych 873
10.7. Procedura konstrukcji testu 874
10.7.1. Analiza podstaw teoretycznych testu 874
10.7.2. Tworzenie pozycji testowych oraz przygotowanie testu do badań 875
10.7.3. Badanie testem, analiza własności psychometrycznych oraz przygotowanie finalnej wersji testu 880
10.7.4. Weryfikacja własności psychometrycznych testu 881
10.7.5. Opracowanie norm wyników testu 882
10.7.6. Przygotowanie podręcznika do testu 882
10.8. Kulturowa adaptacja testów 888
10.8.1. Procedury kulturowej adaptacji testu 888
10.8.2. Adaptacja testu do specyfiki kulturowej grup demograficznych 891
10.9. Podsumowanie 892
Bibliografia 895
Indeks rzeczowy 943
Indeks nazwisk 952
Spis i źródła fotografii 964