Dane szczegółowe książki
Agresja i przemoc w szkole: uwarunkowania socjoekologiczne / Surzykiewicz, Janusz
Autorzy
Tytuł
Agresja i przemoc w szkole: uwarunkowania socjoekologiczne
Wydawnictwo
Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, 2000
ISBN
8386954612
Hasła przedmiotowe
Agresywność -- socjologia -- Polska -- od 1989 r.
Uczniowie -- socjologia -- Polska -- od 1989 r.
Przemoc w szkole -- badanie -- metody
Przemoc w szkole -- socjologia -- Polska -- od 1989 r.
Przestępczość nieletnich i młodocianych -- socjologia -- Polska -- od 1989 r.
Socjalizacja -- Polska -- od 1989 r.
Uczniowie -- socjologia -- Polska -- od 1989 r.
Przemoc w szkole -- badanie -- metody
Przemoc w szkole -- socjologia -- Polska -- od 1989 r.
Przestępczość nieletnich i młodocianych -- socjologia -- Polska -- od 1989 r.
Socjalizacja -- Polska -- od 1989 r.
Informacje dodatkowe
Stron: 736.
Spis treści
pokaż spis treści
SPIS TREŚCI
WSTĘP 9
ROZDZIAŁ 1. PROBLEMY DEFINICYJNE AGRESJI I PRZEMOCY 13
1. Definiowanie agresji 13
2. Definiowanie pojęcia przemocy 19
Systematyka pojęcia 19
Wąskie rozumienie przemocy 22
Szerokie rozumienie przemocy 25
Pojęcia tyranizowania (bullying) i osaczania (mobbing) 27
Problem „dyfuzji pojęciowej” 30
ROZDZIAŁ 2. PRZEGLĄD BADAŃ NAD AGRESJĄ I PRZEMOCĄ W SZKOLE 33
1. Stosowane teorie 33
2. Dorobek badawczy lat dziewięćdziesiątych w Polsce 36
Niektóre źródła inspiracji badawczych 36
Przemiany społeczno-polityczne 36
Kontekst społeczny: rozchwianie tradycyjnego systemu i hierarchii wartości społecznych oraz problem anomii moralnej wśród części młodzieży 37
Przemiany edukacyjne 38
Tendencje teoretyczno-badawcze w badaniach nad agresją i przemocą 38
Szkoła jako miejsce i źródło przejawiania agresji oraz przemocy 43
Model makrostrukturalny 47
Model mezostrukturalny 49
Model mikrostrukturalny 50
3. Stan i wyniki badań międzynarodowych nad agresją i przemocą z uwzględnieniem zjawiska tyranizowania (bullying) 55
Dynamika przemocowości 55
Zagadnienia tyranizowania (bullying) w różnych krajach 56
Właściwości psychospołeczne i konsekwencje funkcjonowania w roli sprawcy i ofiary agresji i przemocy 61
ROZDZIAŁ 3. SOCJOEKOLOGICZNE I ROZWOJOWE PODEJŚCIE DO BADANIA AGRESJI I PRZEMOCY UCZNIÓW 65
1. Założenia teoretyczne modelu socjoekologicznego 65
2. Analiza czynników socjalizacyjno-wychowawczych z perspektywy modelu socjoekologicznego 77
Cechy indywidualne 77
Indywidualne i społeczno-kulturowe właściwości płci a przejawianie przemocy w szkołach 85
Problem stabilności zachowań przemocowych 89
3. Rodzinne uwarunkowania 98
4. Uczestnictwo w grupach rówieśniczych 106
5. Wpływ mediów 110
Socjalizacyjny wpływ mediów 112
Wpływ mediów na zachowania przemocowe 118
6. Inne uwarunkowania socjalizacyjne 120
Stosowanie środków odurzających 120
Używanie broni 123
7. Socjoekologiczne i rozwojowo-socjalizacyjne czynniki ryzyka i ochrony 124
ROZDZIAŁ 4. KULTURA SZKOŁY A AGRESJA I PRZEMOC UCZNIÓW 135
1. Klimat społeczny i warunki organizacyjno-instytucjonalne jako cechy konstytutywne kultury szkoły 135
Cechy kultury uczenia się 140
Cechy klimatu społecznego 141
2. Szkoła jako przestrzeń życiowa i wspólnota 146
3. Interakcyjne i strukturalno-organizacyjne uwarunkowania kultury szkoły 153
4. Najbliższe otoczenie szkoły i środowisko lokalne 160
5. Przykład badań bazujących na modelu socjoekologicznym 161
ROZDZIAŁ 5. PREWENCJA I INTERWENCJA W SZKOLE 165
1. Pojęcia 165
2. Modele interwencji i prewencji 167
Systematyka przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole 170
4. Warunki optymalizacji działań zapobiegawczo-naprawczych 180
5. Przegląd krajowych strategii i działań prewencyjnych 191
ROZDZIAŁ 6. PRÓBA OCENY DOROBKU BADAŃ NAD AGRESJĄ I PRZEMOCĄ W SZKOLE 195
1. Definiowanie agresji i przemocy a problemy metodologiczne badań 195
2. Uchybienia koncepcyjno-metodologiczne 199
3. Ocena dorobku z zakresu prewencji 203
4. Wymogi teoretyczno-badawcze dla przyszłych badań: konieczność całościowego podejścia do problemu przemocy w szkole 206
ROZDZIAŁ 7. METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH 209
1. Problematyka badań własnych 209
Cele badania 209
Koncepcja teoretyczno-metodologiczna 211
Koncepcja wyjściowa 211
Założenia dotyczące przejawów i mechanizmów badanego zjawiska 216
2. Problemy i hipotezy badawcze 221
Ogólne problemy badawcze 221
Szczegółowe problemy i postawione hipotezy 223
Zjawisko agresji i przemocy w kontekście indywidualnych cech ucznia 223
Rola środowiska rodzinnego w przejawianiu i podleganiu agresji i przemocy przez ucznia 225
Formy spędzania czasu wolnego a zachowania o cechach agresji i przemocy 227
Szkolny kontekst socjalizacji a zjawisko agresji i przemocy 228
Całościowy schemat badań 233
3. Operacjonalizacja zmiennych 233
Indeks zmiennych zależnych 233
Pomiar zmiennych zależnych 234
Pomiar częstości i nasilenia sprawstwa poszczególnych zachowań z zakresu 6 kategorii agresji i przemocy 234
Pomiar nasilenia sprawstwa czynów o cechach skrajnej przemocy 236
Pomiar nasilenia podlegania zachowaniom o cechach agresji i przemocy z zakresu 6 kategorii 237
Pomiar typów doświadczeń z agresją i przemocą i ich częstości 239
Indeks zmiennych niezależnych 240
Pomiar zmiennych niezależnych 242
Własności przemocowe środowiska szkolnego: przemocowość warunków (Skala A) i przemocowość klimatu (Skala B) 242
Środowisko rodzinne — własności proprzemocowe i antyprzemocowe (Skala C) 244
Właściwości proprzemocowe kontekstu aktywności ucznia w czasie wolnym (Skala D) 246
Indywidualno-osobowościowe właściwości ucznia warunkujące gotowość przejawiania i hamowania zachowań agresywno-przemocowych (Skala E) 246
4. Metodyka badania 248
Osoby badane i teren badań 248
Sposób doboru próby do badań głównych 249
Charakterystyka populacji uczniów 249
Charakterystyka populacji nauczycieli 250
Zastosowane techniki 251
Organizacja i przebieg badań 252
Pilotaż projektu badań i technik 252
Przebieg badań właściwych 253
Typy i sposoby analiz statystycznych i pomiaru danych oraz kontrola innych zmiennych 254
ROZDZIAŁ 8. CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA AGRESJI I PRZEMOCY WŚRÓD UCZNIÓW 255
1. Rozumienie pojęcia „agresja” i „przemoc” przez uczniów i nauczycieli 255
Pojmowanie agresji i przemocy przez uczniów 256
Płeć i typ szkoły a rozumienie agresji i przemocy 258
Rozumienie agresji i przemocy przez nauczycieli 262
Różnice pomiędzy nauczycielskim a uczniowskim rozumieniem agresji i przemocy 263
2. Rozmiar, nasilenie i struktura agresji i przemocy z perspektywy sprawcy 268
Rozmiary zachowań agresywno-przemocowych w relacji uczniów-sprawców 268
Struktura i nasilenie 6 kategorii zachowań agresywno-przemocowych 273
Ogólna charakterystyka 273
Płeć i wiek a 6 kategorii agresji i przemocy 278
Czyny o cechach skrajnej agresji i przemocy 285
3. Agresja i przemoc z perspektywy ofiary 287
Struktura i nasilenie 287
Płeć i wiek a podleganie przemocy 293
Umiejscowienie zdarzeń podlegania agresji i przemocy 297
4. Sprawca i ofiara agresji i przemocy 304
Ogólna charakterystyka 304
Charakterystyka typów doświadczeń przemocowych uczniów i ich powiązania z płcią i wiekiem 310
Typy doświadczeń z agresją i przemocą a demoralizacja i łamanie zasad współżycia społecznego 316
5. Agresja i przemoc w środowisku szkolnym z perspektywy nauczycieli 318
Struktura zjawiska i formy 318
Wiek i typ szkoły a nauczycielska ocena zjawiska 321
Dynamika zmian zjawiska agresji i przemocy wśród uczniów w opiniach nauczycieli 323
Źródła agresji i przemocy uczniów w poglądach i opiniach nauczycieli 333
ROZDZIAŁ 9. PODMIOTOWE WYZNACZNIKI ZACHOWAŃ AGRESYWNO-PRZEMOCOWYCH UCZNIÓW 349
1. Motywy sprawców w opiniach uczniów 349
2. Przyzwolenie na przemoc i agresję 351
3. Normatywne regulatory zachowań przemocowych 357
4. Stosunek do wiary i praktyk religijnych 362
5. Stosowanie środków uzależniających jako czynnik ryzyka 366
6. Indywidualne czynniki ryzyka i ochrony 369
ROZDZIAŁ 10. POZASZKOLNE ŚRODOWISKA SOCJALIZACYJNE UCZNIA I ICH WPŁYW NA ZACHOWANIE 381
1. Kontekst rodzinny 382
Społeczno-demograficzne cechy rodziny pochodzenia; ich struktura a agresja i przemoc ucznia 382
Klimat rodziny a doświadczenia przemocowe ucznia 385
Styl wychowania rodzicielskiego i jego związek z zachowaniami ucznia 394
Rodzinne czynniki ryzyka i ochrony 404
2. Grupy koleżeńskie oraz media 417
Przynależność do organizacji, grup nieformalnych i podkultur młodzieżowych a przemocowość uczniów 417
Rola audiowizualnych środków przekazu 423
Korzystanie z mediów i gier komputerowych 423
Zawartość przemocowa przekazu a aprobata i stosowanie agresji i przemocy 425
Zachowania agresywno-przemocowe „fanów” filmów o treściach nisko- i wysokoprzemocowych 429
3. Zagospodarowanie czasu wolnego a agresja i przemoc 434
Prezentacja skali D: aktywność pozalekcyjna 434
Formy spędzania czasu wolnego a nasilenie zachowań agresywno-przemocowych 436
ROZDZIAŁ 11. WŁAŚCIWOŚCI SZKOLNEGO KONTEKSTU SOCJALIZACJI A ZJAWISKO AGRESJI I PRZEMOCY 439
1. Typ szkoły a zjawisko przemocowości 440
Warunki organizacyjno-lokalowe 440
Typ szkoły a struktura i nasilenie zachowań agresywno-przemocowych sprawców 443
Typ szkoły a nasilenie podlegania zachowaniom agresywno-przemocowym 450
Typ szkoły a bycie ofiarą lub sprawcą przemocy 457
2. Incydenty przemocowe i czyny przestępcze na terenie szkoły 460
3. Relacje interpersonalne i ich rola w stymulowaniu agresji i przemocy 471
Atmosfera nauki 471
Charakter relacji interpersonalnych a przemocowość 477
Nauczyciel ofiarą uczniowskiej agresji i przemocy 479
Nauczycielskie lęki 479
Czynniki predysponujące nauczyciela do bycia ofiarą 482
4. Prewencja i interwencja w szkole 486
Interwencje „kryzysowe” nauczyciela i szkoły 486
Stosowane formy działań prewencyjnych w relacji nauczycieli i uczniów 496
Ocena nauczycielska 496
Uczniowie o zajęciach na temat agresji i przemocy prowadzonych w szkole 503
Ocena współpracy szkoły ze środowiskiem lokalnym 505
5. Systemowe ujęcie ekologii szkoły w kontekście danych empirycznych 507
Procedura i wskaźniki pomiaru potencjalnie proprzemocowych cech warunków szkoły 508
Skumulowane proprzemocowe warunki szkoły a przejawianie i podleganie agresji i przemocy 513
Procedura i wskaźniki pomiaru proprzemocowych cech klimatu w zbiorowości szkolnej 517
Proprzemocowe właściwości klimatu szkoły i konsekwencje dla zachowań agresywnoprzemocowych 521
Percepcja warunków i klimatu szkoły przez uczniów 524
Percepcja warunków i klimatu a bycie sprawcą i ofiarą 528
Typy szkół o skumulowanych właściwościach proprzemocowych a bycie ofiarą i sprawcą agresji i przemocy 533
Typologia szkół 533
Sprawstwo agresji i przemocy 535
Podleganie agresji i przemocy 544
ROZDZIAŁ 12. ZEWNĄTRZ I WEWNĄTRZSZKOLNE UWARUNKOWANIA PRZEMOCOWOŚCI - MODEL REGRESYJNY 549
1. Eksploracyjna analiza regresji. Modele rozdzielcze 552
Rozdzielcze modele eksploracyjne wyjaśniające przejawianie przez uczniów agresji i przemocy 554
Rozdzielcze modele eksploracyjne wyjaśniające podleganie przez uczniów agresji i przemocy 557
2. Eksploracyjna analiza regresji: modele hierarchiczne 559
Hierarchiczne modele eksploracyjne wyjaśniające przejawianie przez uczniów agresji i przemocy 561
Modele uwzględniające czynniki hamujące przejawianie przemocy 561
Modele uwzględniające czynniki pobudzające przejawianie przemocy 563
Hierarchiczne modele eksploracyjne wyjaśniające podleganie przez uczniów agresji i przemocy 565
Modele uwzględniające czynniki hamujące przejawianie przemocy 566
Modele uwzględniające czynniki pobudzające przejawianie przemocy 568
3. Analiza konfirmacyjna 570
Modele konfirmacyjne ze względu na płeć 572
Analiza porównawcza modeli dla chłopców i dla dziewcząt 576
Modele konfirmacyjne ze względu na kulturę szkoły 578
Analiza porównawcza modeli agresji i przemocy uczniów szkół o niskiej i wysokiej kulturze 583
Zestawienie podsumowujące i wnioski 584
ROZDZIAŁ 13. PODSUMOWANIE, DYSKUSJA WYNIKÓW I WNIOSKI 591
1. Rozmiar zjawiska agresji i przemocy 591
Rozumienie pojęcia „agresja” i „przemoc" przez uczniów i nauczycieli 591
Rozpowszechnienie i nasilenie agresji i przemocy 592
Czynniki związane z nasileniem przejawiania agresji i przemocy 594
Zachowania o cechach skrajnej agresji i przemocy 595
Rozpowszechnienie podlegania agresji i przemocy 596
Czynniki związane z nasileniem podlegania agresji i przemocy 597
Umiejscowienie zdarzeń podlegania zachowaniom agresywno-przemocowym 597
Stosowanie a podleganie agresji i przemocy 598
Typy doświadczeń z agresją i przemocą 599
Struktura i formy zjawiska agresji i przemocy z perspektywy nauczycieli 601
Charakter i dynamika zmian zjawiska agresji i przemocy wśród uczniów oraz uwarunkowania socjoedukacyjne w opiniach nauczycieli 602
Pochodzenie zjawiska agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży szkolnej w opiniach nauczycieli 605
2. Znaczenie czynników indywidualnych 607
Motywy zachowań agresywno-przemocowych 607
Normatywne regulatory zachowań przemocowych 608
Stosowanie środków uzależniających a zachowania agresywno-przemocowe 609
Podmiotowe czynniki sprzyjające i zabezpieczające przed przejawianiem i podleganiem zachowaniom agresywno-przemocowym 610
3. Pozaszkolne uwarunkowania zachowań agresywno-przemocowych 614
Właściwości środowiska rodzinnego a przejawianie i podleganie agresji i przemocy 614
Socjodemograficzne cechy rodziny pochodzenia 614
Atmosfera własnego domu oraz używanie alkoholu przez rodziców a doświadczenia przemocowe dziecka 615
Cechy stylów wychowania rodzicielskiego i ich związek z zachowaniami agresywno-przemocowymi dziecka 617
Związki z całościowym kontekstem środowiska rodzinnego 618
Wybrane formy aktywności ucznia w czasie wolnym i ich związek z zachowaniami agresywno-przemocowymi 620
Przynależność do organizacji oraz grup nieformalnych i podkultur młodzieżowych 620
Korzystanie przez uczniów z mediów: filmów i gier komputerowych 622
4. Właściwości szkolnego kontekstu socjalizacji a zjawisko agresji i przemocy 624
Warunki lokalowe 626
Typ szkoły 626
Incydenty przemocowe i czyny przestępcze na terenie szkoły 627
Atmosfera nauki 629
Właściwości uczniów spostrzegane jako narażające ich na agresję i przemoc ze strony innych 630
Relacje interpersonalne uczeń-uczeń i uczeń-nauczyciel 630
Kryzysowe interwencje nauczyciela i szkoły jako instytucji wobec uczniów-sprawców łamania regulaminu i czynów karalnych 632
Nauczycielska ocena stosowanych w praktyce szkolnej form działań prewencyjnych wobec agresji i przemocy dzieci i młodzieży 633
Uczniowie o zajęciach prowadzonych w szkole na temat agresji i przemocy 634
Warunki organizacyjno-instytucjonalne a przejawianie i podleganie agresji i przemocy 635
Cechy klimatu społeczno-wychowawczego zbiorowości szkolnej a przejawianie i podleganie agresji i przemocy 638
Związek subiektywnej oceny cech warunków i klimatu szkoły z przejawianiem i podleganiem agresji i przemocy 640
5. Szkoła jako arena i generator zachowań agresywno-przemocowych uczniów: całościowy model empiryczny 644
ROZDZIAŁ 14. IMPLIKACJE DLA PREWENCJI I INTERWENCJI W PRACY SZKÓŁ 647
1. Niektóre założenia teoretyczne 647
Kształtowanie pozytywnego kontekstu kultury uczenia się: warunki organizacyjno-instytucjonalne 654
Kształtowanie pozytywnego społecznie klimatu szkoły 660
2. Różne kategorie prewencji przy odmiennych poziomach interwencji 664
3. Podstawowe wymogi stosowanych programów i projektów zapobiegania i zwalczania przemocy 666
4. Społeczno-pedagogiczny profil szkoły 669
ZAKOŃCZENIE 675
LITERATURA 683
WSTĘP 9
ROZDZIAŁ 1. PROBLEMY DEFINICYJNE AGRESJI I PRZEMOCY 13
1. Definiowanie agresji 13
2. Definiowanie pojęcia przemocy 19
Systematyka pojęcia 19
Wąskie rozumienie przemocy 22
Szerokie rozumienie przemocy 25
Pojęcia tyranizowania (bullying) i osaczania (mobbing) 27
Problem „dyfuzji pojęciowej” 30
ROZDZIAŁ 2. PRZEGLĄD BADAŃ NAD AGRESJĄ I PRZEMOCĄ W SZKOLE 33
1. Stosowane teorie 33
2. Dorobek badawczy lat dziewięćdziesiątych w Polsce 36
Niektóre źródła inspiracji badawczych 36
Przemiany społeczno-polityczne 36
Kontekst społeczny: rozchwianie tradycyjnego systemu i hierarchii wartości społecznych oraz problem anomii moralnej wśród części młodzieży 37
Przemiany edukacyjne 38
Tendencje teoretyczno-badawcze w badaniach nad agresją i przemocą 38
Szkoła jako miejsce i źródło przejawiania agresji oraz przemocy 43
Model makrostrukturalny 47
Model mezostrukturalny 49
Model mikrostrukturalny 50
3. Stan i wyniki badań międzynarodowych nad agresją i przemocą z uwzględnieniem zjawiska tyranizowania (bullying) 55
Dynamika przemocowości 55
Zagadnienia tyranizowania (bullying) w różnych krajach 56
Właściwości psychospołeczne i konsekwencje funkcjonowania w roli sprawcy i ofiary agresji i przemocy 61
ROZDZIAŁ 3. SOCJOEKOLOGICZNE I ROZWOJOWE PODEJŚCIE DO BADANIA AGRESJI I PRZEMOCY UCZNIÓW 65
1. Założenia teoretyczne modelu socjoekologicznego 65
2. Analiza czynników socjalizacyjno-wychowawczych z perspektywy modelu socjoekologicznego 77
Cechy indywidualne 77
Indywidualne i społeczno-kulturowe właściwości płci a przejawianie przemocy w szkołach 85
Problem stabilności zachowań przemocowych 89
3. Rodzinne uwarunkowania 98
4. Uczestnictwo w grupach rówieśniczych 106
5. Wpływ mediów 110
Socjalizacyjny wpływ mediów 112
Wpływ mediów na zachowania przemocowe 118
6. Inne uwarunkowania socjalizacyjne 120
Stosowanie środków odurzających 120
Używanie broni 123
7. Socjoekologiczne i rozwojowo-socjalizacyjne czynniki ryzyka i ochrony 124
ROZDZIAŁ 4. KULTURA SZKOŁY A AGRESJA I PRZEMOC UCZNIÓW 135
1. Klimat społeczny i warunki organizacyjno-instytucjonalne jako cechy konstytutywne kultury szkoły 135
Cechy kultury uczenia się 140
Cechy klimatu społecznego 141
2. Szkoła jako przestrzeń życiowa i wspólnota 146
3. Interakcyjne i strukturalno-organizacyjne uwarunkowania kultury szkoły 153
4. Najbliższe otoczenie szkoły i środowisko lokalne 160
5. Przykład badań bazujących na modelu socjoekologicznym 161
ROZDZIAŁ 5. PREWENCJA I INTERWENCJA W SZKOLE 165
1. Pojęcia 165
2. Modele interwencji i prewencji 167
Systematyka przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole 170
4. Warunki optymalizacji działań zapobiegawczo-naprawczych 180
5. Przegląd krajowych strategii i działań prewencyjnych 191
ROZDZIAŁ 6. PRÓBA OCENY DOROBKU BADAŃ NAD AGRESJĄ I PRZEMOCĄ W SZKOLE 195
1. Definiowanie agresji i przemocy a problemy metodologiczne badań 195
2. Uchybienia koncepcyjno-metodologiczne 199
3. Ocena dorobku z zakresu prewencji 203
4. Wymogi teoretyczno-badawcze dla przyszłych badań: konieczność całościowego podejścia do problemu przemocy w szkole 206
ROZDZIAŁ 7. METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH 209
1. Problematyka badań własnych 209
Cele badania 209
Koncepcja teoretyczno-metodologiczna 211
Koncepcja wyjściowa 211
Założenia dotyczące przejawów i mechanizmów badanego zjawiska 216
2. Problemy i hipotezy badawcze 221
Ogólne problemy badawcze 221
Szczegółowe problemy i postawione hipotezy 223
Zjawisko agresji i przemocy w kontekście indywidualnych cech ucznia 223
Rola środowiska rodzinnego w przejawianiu i podleganiu agresji i przemocy przez ucznia 225
Formy spędzania czasu wolnego a zachowania o cechach agresji i przemocy 227
Szkolny kontekst socjalizacji a zjawisko agresji i przemocy 228
Całościowy schemat badań 233
3. Operacjonalizacja zmiennych 233
Indeks zmiennych zależnych 233
Pomiar zmiennych zależnych 234
Pomiar częstości i nasilenia sprawstwa poszczególnych zachowań z zakresu 6 kategorii agresji i przemocy 234
Pomiar nasilenia sprawstwa czynów o cechach skrajnej przemocy 236
Pomiar nasilenia podlegania zachowaniom o cechach agresji i przemocy z zakresu 6 kategorii 237
Pomiar typów doświadczeń z agresją i przemocą i ich częstości 239
Indeks zmiennych niezależnych 240
Pomiar zmiennych niezależnych 242
Własności przemocowe środowiska szkolnego: przemocowość warunków (Skala A) i przemocowość klimatu (Skala B) 242
Środowisko rodzinne — własności proprzemocowe i antyprzemocowe (Skala C) 244
Właściwości proprzemocowe kontekstu aktywności ucznia w czasie wolnym (Skala D) 246
Indywidualno-osobowościowe właściwości ucznia warunkujące gotowość przejawiania i hamowania zachowań agresywno-przemocowych (Skala E) 246
4. Metodyka badania 248
Osoby badane i teren badań 248
Sposób doboru próby do badań głównych 249
Charakterystyka populacji uczniów 249
Charakterystyka populacji nauczycieli 250
Zastosowane techniki 251
Organizacja i przebieg badań 252
Pilotaż projektu badań i technik 252
Przebieg badań właściwych 253
Typy i sposoby analiz statystycznych i pomiaru danych oraz kontrola innych zmiennych 254
ROZDZIAŁ 8. CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA AGRESJI I PRZEMOCY WŚRÓD UCZNIÓW 255
1. Rozumienie pojęcia „agresja” i „przemoc” przez uczniów i nauczycieli 255
Pojmowanie agresji i przemocy przez uczniów 256
Płeć i typ szkoły a rozumienie agresji i przemocy 258
Rozumienie agresji i przemocy przez nauczycieli 262
Różnice pomiędzy nauczycielskim a uczniowskim rozumieniem agresji i przemocy 263
2. Rozmiar, nasilenie i struktura agresji i przemocy z perspektywy sprawcy 268
Rozmiary zachowań agresywno-przemocowych w relacji uczniów-sprawców 268
Struktura i nasilenie 6 kategorii zachowań agresywno-przemocowych 273
Ogólna charakterystyka 273
Płeć i wiek a 6 kategorii agresji i przemocy 278
Czyny o cechach skrajnej agresji i przemocy 285
3. Agresja i przemoc z perspektywy ofiary 287
Struktura i nasilenie 287
Płeć i wiek a podleganie przemocy 293
Umiejscowienie zdarzeń podlegania agresji i przemocy 297
4. Sprawca i ofiara agresji i przemocy 304
Ogólna charakterystyka 304
Charakterystyka typów doświadczeń przemocowych uczniów i ich powiązania z płcią i wiekiem 310
Typy doświadczeń z agresją i przemocą a demoralizacja i łamanie zasad współżycia społecznego 316
5. Agresja i przemoc w środowisku szkolnym z perspektywy nauczycieli 318
Struktura zjawiska i formy 318
Wiek i typ szkoły a nauczycielska ocena zjawiska 321
Dynamika zmian zjawiska agresji i przemocy wśród uczniów w opiniach nauczycieli 323
Źródła agresji i przemocy uczniów w poglądach i opiniach nauczycieli 333
ROZDZIAŁ 9. PODMIOTOWE WYZNACZNIKI ZACHOWAŃ AGRESYWNO-PRZEMOCOWYCH UCZNIÓW 349
1. Motywy sprawców w opiniach uczniów 349
2. Przyzwolenie na przemoc i agresję 351
3. Normatywne regulatory zachowań przemocowych 357
4. Stosunek do wiary i praktyk religijnych 362
5. Stosowanie środków uzależniających jako czynnik ryzyka 366
6. Indywidualne czynniki ryzyka i ochrony 369
ROZDZIAŁ 10. POZASZKOLNE ŚRODOWISKA SOCJALIZACYJNE UCZNIA I ICH WPŁYW NA ZACHOWANIE 381
1. Kontekst rodzinny 382
Społeczno-demograficzne cechy rodziny pochodzenia; ich struktura a agresja i przemoc ucznia 382
Klimat rodziny a doświadczenia przemocowe ucznia 385
Styl wychowania rodzicielskiego i jego związek z zachowaniami ucznia 394
Rodzinne czynniki ryzyka i ochrony 404
2. Grupy koleżeńskie oraz media 417
Przynależność do organizacji, grup nieformalnych i podkultur młodzieżowych a przemocowość uczniów 417
Rola audiowizualnych środków przekazu 423
Korzystanie z mediów i gier komputerowych 423
Zawartość przemocowa przekazu a aprobata i stosowanie agresji i przemocy 425
Zachowania agresywno-przemocowe „fanów” filmów o treściach nisko- i wysokoprzemocowych 429
3. Zagospodarowanie czasu wolnego a agresja i przemoc 434
Prezentacja skali D: aktywność pozalekcyjna 434
Formy spędzania czasu wolnego a nasilenie zachowań agresywno-przemocowych 436
ROZDZIAŁ 11. WŁAŚCIWOŚCI SZKOLNEGO KONTEKSTU SOCJALIZACJI A ZJAWISKO AGRESJI I PRZEMOCY 439
1. Typ szkoły a zjawisko przemocowości 440
Warunki organizacyjno-lokalowe 440
Typ szkoły a struktura i nasilenie zachowań agresywno-przemocowych sprawców 443
Typ szkoły a nasilenie podlegania zachowaniom agresywno-przemocowym 450
Typ szkoły a bycie ofiarą lub sprawcą przemocy 457
2. Incydenty przemocowe i czyny przestępcze na terenie szkoły 460
3. Relacje interpersonalne i ich rola w stymulowaniu agresji i przemocy 471
Atmosfera nauki 471
Charakter relacji interpersonalnych a przemocowość 477
Nauczyciel ofiarą uczniowskiej agresji i przemocy 479
Nauczycielskie lęki 479
Czynniki predysponujące nauczyciela do bycia ofiarą 482
4. Prewencja i interwencja w szkole 486
Interwencje „kryzysowe” nauczyciela i szkoły 486
Stosowane formy działań prewencyjnych w relacji nauczycieli i uczniów 496
Ocena nauczycielska 496
Uczniowie o zajęciach na temat agresji i przemocy prowadzonych w szkole 503
Ocena współpracy szkoły ze środowiskiem lokalnym 505
5. Systemowe ujęcie ekologii szkoły w kontekście danych empirycznych 507
Procedura i wskaźniki pomiaru potencjalnie proprzemocowych cech warunków szkoły 508
Skumulowane proprzemocowe warunki szkoły a przejawianie i podleganie agresji i przemocy 513
Procedura i wskaźniki pomiaru proprzemocowych cech klimatu w zbiorowości szkolnej 517
Proprzemocowe właściwości klimatu szkoły i konsekwencje dla zachowań agresywnoprzemocowych 521
Percepcja warunków i klimatu szkoły przez uczniów 524
Percepcja warunków i klimatu a bycie sprawcą i ofiarą 528
Typy szkół o skumulowanych właściwościach proprzemocowych a bycie ofiarą i sprawcą agresji i przemocy 533
Typologia szkół 533
Sprawstwo agresji i przemocy 535
Podleganie agresji i przemocy 544
ROZDZIAŁ 12. ZEWNĄTRZ I WEWNĄTRZSZKOLNE UWARUNKOWANIA PRZEMOCOWOŚCI - MODEL REGRESYJNY 549
1. Eksploracyjna analiza regresji. Modele rozdzielcze 552
Rozdzielcze modele eksploracyjne wyjaśniające przejawianie przez uczniów agresji i przemocy 554
Rozdzielcze modele eksploracyjne wyjaśniające podleganie przez uczniów agresji i przemocy 557
2. Eksploracyjna analiza regresji: modele hierarchiczne 559
Hierarchiczne modele eksploracyjne wyjaśniające przejawianie przez uczniów agresji i przemocy 561
Modele uwzględniające czynniki hamujące przejawianie przemocy 561
Modele uwzględniające czynniki pobudzające przejawianie przemocy 563
Hierarchiczne modele eksploracyjne wyjaśniające podleganie przez uczniów agresji i przemocy 565
Modele uwzględniające czynniki hamujące przejawianie przemocy 566
Modele uwzględniające czynniki pobudzające przejawianie przemocy 568
3. Analiza konfirmacyjna 570
Modele konfirmacyjne ze względu na płeć 572
Analiza porównawcza modeli dla chłopców i dla dziewcząt 576
Modele konfirmacyjne ze względu na kulturę szkoły 578
Analiza porównawcza modeli agresji i przemocy uczniów szkół o niskiej i wysokiej kulturze 583
Zestawienie podsumowujące i wnioski 584
ROZDZIAŁ 13. PODSUMOWANIE, DYSKUSJA WYNIKÓW I WNIOSKI 591
1. Rozmiar zjawiska agresji i przemocy 591
Rozumienie pojęcia „agresja” i „przemoc" przez uczniów i nauczycieli 591
Rozpowszechnienie i nasilenie agresji i przemocy 592
Czynniki związane z nasileniem przejawiania agresji i przemocy 594
Zachowania o cechach skrajnej agresji i przemocy 595
Rozpowszechnienie podlegania agresji i przemocy 596
Czynniki związane z nasileniem podlegania agresji i przemocy 597
Umiejscowienie zdarzeń podlegania zachowaniom agresywno-przemocowym 597
Stosowanie a podleganie agresji i przemocy 598
Typy doświadczeń z agresją i przemocą 599
Struktura i formy zjawiska agresji i przemocy z perspektywy nauczycieli 601
Charakter i dynamika zmian zjawiska agresji i przemocy wśród uczniów oraz uwarunkowania socjoedukacyjne w opiniach nauczycieli 602
Pochodzenie zjawiska agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży szkolnej w opiniach nauczycieli 605
2. Znaczenie czynników indywidualnych 607
Motywy zachowań agresywno-przemocowych 607
Normatywne regulatory zachowań przemocowych 608
Stosowanie środków uzależniających a zachowania agresywno-przemocowe 609
Podmiotowe czynniki sprzyjające i zabezpieczające przed przejawianiem i podleganiem zachowaniom agresywno-przemocowym 610
3. Pozaszkolne uwarunkowania zachowań agresywno-przemocowych 614
Właściwości środowiska rodzinnego a przejawianie i podleganie agresji i przemocy 614
Socjodemograficzne cechy rodziny pochodzenia 614
Atmosfera własnego domu oraz używanie alkoholu przez rodziców a doświadczenia przemocowe dziecka 615
Cechy stylów wychowania rodzicielskiego i ich związek z zachowaniami agresywno-przemocowymi dziecka 617
Związki z całościowym kontekstem środowiska rodzinnego 618
Wybrane formy aktywności ucznia w czasie wolnym i ich związek z zachowaniami agresywno-przemocowymi 620
Przynależność do organizacji oraz grup nieformalnych i podkultur młodzieżowych 620
Korzystanie przez uczniów z mediów: filmów i gier komputerowych 622
4. Właściwości szkolnego kontekstu socjalizacji a zjawisko agresji i przemocy 624
Warunki lokalowe 626
Typ szkoły 626
Incydenty przemocowe i czyny przestępcze na terenie szkoły 627
Atmosfera nauki 629
Właściwości uczniów spostrzegane jako narażające ich na agresję i przemoc ze strony innych 630
Relacje interpersonalne uczeń-uczeń i uczeń-nauczyciel 630
Kryzysowe interwencje nauczyciela i szkoły jako instytucji wobec uczniów-sprawców łamania regulaminu i czynów karalnych 632
Nauczycielska ocena stosowanych w praktyce szkolnej form działań prewencyjnych wobec agresji i przemocy dzieci i młodzieży 633
Uczniowie o zajęciach prowadzonych w szkole na temat agresji i przemocy 634
Warunki organizacyjno-instytucjonalne a przejawianie i podleganie agresji i przemocy 635
Cechy klimatu społeczno-wychowawczego zbiorowości szkolnej a przejawianie i podleganie agresji i przemocy 638
Związek subiektywnej oceny cech warunków i klimatu szkoły z przejawianiem i podleganiem agresji i przemocy 640
5. Szkoła jako arena i generator zachowań agresywno-przemocowych uczniów: całościowy model empiryczny 644
ROZDZIAŁ 14. IMPLIKACJE DLA PREWENCJI I INTERWENCJI W PRACY SZKÓŁ 647
1. Niektóre założenia teoretyczne 647
Kształtowanie pozytywnego kontekstu kultury uczenia się: warunki organizacyjno-instytucjonalne 654
Kształtowanie pozytywnego społecznie klimatu szkoły 660
2. Różne kategorie prewencji przy odmiennych poziomach interwencji 664
3. Podstawowe wymogi stosowanych programów i projektów zapobiegania i zwalczania przemocy 666
4. Społeczno-pedagogiczny profil szkoły 669
ZAKOŃCZENIE 675
LITERATURA 683