Dane szczegółowe książki
Cesarstwo Bizantyńskie 641-1204: Praca zbiorowa / Cheyneta, Jeana-Claude; Graboń, Andrzej
Tytuł
Cesarstwo Bizantyńskie 641-1204: Praca zbiorowa
Tytuł oryginału
Empire byzantin 641-1204
Serie wydawnicze
Wydawnictwo
Kraków: Wydawnictwo WAM, 2011
ISBN
978-83-7505-570-2
Hasła przedmiotowe
Informacje dodatkowe
Liczba stron 667
Nr tomu
2
Spis treści
pokaż spis treści
WSTĘP 5
Część pierwsza KSZTAŁTOWANIE SIĘ I ROZWÓJ CESARSTWA ŚREDNIOWIECZNEGO: WYDARZENIA
Rozdział pierwszy
BIZANCJUM W FAZIE OBRONNEJ. STABILIZACJA GRANIC (OD VII WIEKU DO POŁOWY WIEKU IX) (Jean-Claude Cheynet) 9
Postępy muzułmanów 9
Niepowodzenie kontrofensywnych działań bizantyńskich 9
Zniszczyć Cesarstwo 13
Chwilowe odnowienie Cesarstwa (677-692) 15
Zagrożenie ostateczną klęską (692-717) 17
Utrata Afryki 17
Przygotowanie drugiego oblężenia Konstantynopola 19
Konsolidacja za czasów dynastii izauryjskiej (717-780) 20
W poszukiwaniu równowagi 24
Nowy kryzys władzy cesarskiej 24
Drugi okres ikonoklazmu 26
Sukcesy Michała III 29
Rozdział drugi
EKSPANSJA BIZANTYŃSKA ZA CZASÓW DYNASTII MACEDOŃSKIEJ (867-1057) (Jean-Claude Cheynet) 33
Ustanowienie dynastii macedońskiej 33
Polityka zagraniczna Leona VI 37
Ponowny konflikt z Bułgarami 39
Sukcesy w walce przeciw muzułmanom 40
Przejęcie władzy przez Konstantyna VII 42
Triumf na Wschodzie 43
Bazyli II, ekspansja na Zachodzie i obrona Wschodu 47
Następcy Bazylego 51
Rozdział trzeci
BIZANCJUM POMIĘDZY TURKAMI AKRZYŻOWCAMI (1057-1204) (Jean-Claude Cheynet) 57
Niepokoje wewnętrzne 57
Cesarstwo zagrożone z każdej strony 61
Objęcie władzy przez Aleksego Komnena 64
Wstrząs wywołany wyprawami krzyżowymi 68
Panowanie Jana II 72
Ambicje Manuela Komnena 74
Szybkie osłabienie państwa za czasów dynastii Angelosów 78
Czwarta krucjata 81
Część druga INSTYTUCJE CESARSTWA
Rozdział czwarty
CESARZ I PAŁAC (Jean-Claude Cheynet) 87
Cesarz i jego rodzina 87
Wybór cesarza 87
Cesarzowe i porfirogenetki 91
Kierowanie Cesarstwem 93
Cesarska propaganda 93
Dyplomacja bizantyńska 95
Cesarski ceremoniał 97
Wielki Pałac 97
Tytuły cesarskie 99
Nadawanie godności i urzędów 99
„Roga" 102
Handel godnościami i obowiązkami 103
Dwór 104
Eunuchowie 106
Rozdział piąty
INSTYTUCJE KOŚCIOŁA BIZANTYŃSKIEGO (Marie-Helene Congourdeau i Bernadette Martin-Hisard) 109
Patriarchat 110
Zasięg patriarchatu (VII-XII wiek) 110
Dekret Leona III 110
Taxis w latach 901-905 111
Przemiany z okresu X-XII wieku 112
Patriarchat a Kościoły narodowe 113
Patriarcha 114
Tytulatura 114
Wybór 115
Pochodzenie patriarchów 116
Funkcje patriarchów 117
Patriarcha i cesarz 117
Harmonijna współpraca czy rywalizacja? 118
Władza cesarza w Kościele 119
Administracja patriarsza 120
Siedziba patriarchatu 120
Duchowieństwo patriarchatu 121
Archontowie patriarchatu 121
Zarządzanie sprawami Kościoła 124
Główne organy 124
Synod stały 124
Kancelaria patriarchalna i synodalna 125
Trudna równowaga władzy 125
Normy bizantyńskiego prawosławia 127
Ostatnie sobory powszechne 127
Nomokanon 128
Synodikon Ortodoksji 130
Obrządek kościoła Hagia Sophia 132
Patriarchat Konstantynopola w Kościele powszechnym 132
Zanikanie patriarchatów wschodnich 133
Rzym i Konstantynopol 134
Motywy rozłamu 134
Etapy zrywania więzi między Kościołami 135
Organizacj a duchowieństwa 137
Kariera kościelna 137
Biskup 138
Kaznodziejstwo 140
Mniejszości nieortodoksyjne 141
Monofizyci 141
Ruchy sekciarskie 143
Żydzi 144
Muzułmanie 146
Rozdział szósty
ADMINISTRACJA CESARSKA {Jean-Claude Cheynet) 149
Skarbowość 149
Zasady 149
Główne podatki 152
Demosion, czyli podstawowy podatek gruntowy 152
Kapnikon, czylipodymne 153
Synone (lub coemptio) 153
Podatki uzupełniające 154
Ciężar podatków 155
Wyłączenia podatkowe 156
Ewolucja w XI i XII wieku 157
Gospodarcze koszty funkcjonowania państwa 160
Tworzenie prawa 161
Kodeksy 161
Ekloge 161
Bazyliki 162
Nowele 163
Kształcenie prawników 163
Administracja centralna 164
Doradcy cesarza 164
Rekrutacja i wynagradzanie urzędników 165
Główne służby państwowe 167
Kancelaria 167
Finanse 167
Instytucje dobroczynne 169
Dromos 170
Sprawiedliwość 170
Rozwój administracji za panowania Komnenów 171
Administracja prowincjalna 172
Temy 172
Rozwój temów 173
Rozdział siódmy
ARMIA I MARYNARKA (Jean-Claude Cheynet) 177
Themata i tagmata 177
Pozorna reforma temów 177
Organizacja i rekrutacja armii temowej 180
Utworzenie marynarki wojennej 181
Tworzenie nowej armii polowej 182
Ewolucja marynarki wojennej 187
Rola cudzoziemców 188
Stan osobo wy 190
Armia zaawansowana technicznie 193
Finansowanie armii i opłacanie żołnierzy 195
Sprawa ziem wojskowych 195
Przemiany w X i XI wieku: fiskalizacja stratei 197
Rozwój pronoia 198
Żołnierze jako grupa uprzywilejowana? 199
Powody, dla których armia prowadzi walkę 201
Podsumowanie 202
Rozdział ósmy
KLASY KIERUJĄCE CESARSTWEM (.Jean-Claude Cheynet) 205
Odnowienie wyższej arystokracji 206
Kadry wojskowe od VII do IX wieku 206
Ewolucja pod panowaniem ostatnich Macedończyków 209
Dochodzenie Komnenów na szczyty 211
Czy arystokracja stanowiła otwartą grupę? 213
Środki wpływów 214
Tworzenie się klanów rodzinnych 214
Miejsce kobiet 216
Fortuny i ich dziedziczenie 219
Klientela arystokracji 222
Czy w Bizancjum istniały prywatne armie? 224
Powstania 225
Dążenie do zawładnięcia tronem 225
Ruchy separatystyczne 228
Separatyzm etniczny 229
Dysydenci greccy 230
Część trzecia PODSTAWY CYWILIZACJI BIZANTYŃSKIEJ
Rozdział dziewiąty
LUDNOŚĆ I DEMOGRAFIA (Jacąues Lefort) 235
Ludność 235
Różnorodność zaludnienia 235
Ruchy migracyjne 236
Języki używane w Cesarstwie 240
Cesarstwo jako czynnik jednoczący 242
Polityka cesarzy 244
Zagadnienia demograficzne 247
Rozkład populacji 247
Ewolucja demograficzna 248
Wielkość populacji 251
Rozdział dziesiąty
GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO WSI (Jacąues Lefort) 253
Warunki produkcji rolnej 253
Warunki geograficzne 253
Narzędzia 254
Społeczna organizacja produkcji 255
Wieś i posiadłość, drobni właściciele i dzierżawcy 255
Sposoby użytkowania wielkich posiadłości 257
Gospodarka chłopska 257
Formy spieniężania produkcji rolnej 258
Produkty: uprawiane rośliny i hodowane bydło 258
Techniki agrarne i produkcja 261
Wykorzystywanie obszarów leżących odłogiem 264
Czynniki wpływające na rozwój 265
Wzrost demograficzny i zwiększenie popytu 265
Skutki wzrostu liczby ludności od IX wieku 265
Wzrost popytu od X wieku 267
Poszerzenie powierzchni upraw i jego uwarunkowania 267
Rola struktury wiejskiej 269
Wioska jako habitat 269
Gospodarcza funkcja wioski jako struktury społecznej 270
Samorząd wiejski 271
Gmina i państwo 272
Wielkie posiadłości ziemskie na obszarach należących do wiosek 272
Rola środowiska obszarniczego 273
Wzrastający udział wielkich posiadłości ziemskich w gospodarce rolnej 274
Wielcy posiadacze 276
Zarządzanie wielkimi posiadłościami 278
Księgowość wielkich posiadłości 278
Zainteresowanie wielkich posiadaczy ziemskich agronomią 279
Formy rozwoju 279
Podział dochodów z ziemi 280
Dochód wieśniaków 280
Dochód wielkich posiadaczy 280
Rzemiosło rolne 281
Rozdział jedenasty
KONSTANTYNOPOL A GOSPODARKA MIEJSKA {Michel Kapłan) 283
Rozwój miasta 283
Ludność 283
Organizacja miejskiej przestrzeni i pejzażu 285
Od połowy VI do końca IX wieku 285
Ponowny rozwój 286
Dzielnice portowe 288
Miasto stołeczne 292
Stolica Cesarstwa 292
Symboliczna i rzeczywista siedziba władzy politycznej 292
Pałac 293
Lud 295
Instytucje Konstantynopola 298
Eparcha 298
Rejon Konstantynopola 299
Święte miasto 300
Kościół Konstantynopola 300
Klasztory, fundacje miłosierdzia, bractwa 301
Stolica relikwii 303
Gospodarka 304
Profesje 304
Księga Eparchy 304
Organizacja korporacji zawodowych 305
Znaczenie gospodarcze i polityczne 306
Społeczna struktura produkcji 307
Profesje o dużej wartości dodanej 307
Rzemiosło i drobny handel: sklepik 308
Właściciele i najemcy 309
Państwo i możnowładcy 310
Wielki handel 311
Finansowanie handlu 311
Kupcy 313
Dostawy dla stolicy 314
Społeczeństwo Konstantynopola 316
Dominująca rola arystokracji 316
Pojawienie się „mieszczaństwa" 317
Rzemiosło i jego pracownicy 319
Rzemieślnicy: ich status społeczny 319
Wolne zawody 320
Kobiety 320
Niewolnicy 321
Osoby z marginesu społecznego 322
Rozdział dwunasty
PIENIĄDZ, FINANSE I HANDEL (Cecile Morrisson) 325
Organizacja bicia pieniądza 326
Źródła zaopatrzenia w kruszce: zasoby pieniężne i kopalnie 326
Cechy systemu monetarnego 328
Organizacja bicia pieniądza 330
Mennice 330
Zapaść, opór i przystosowanie: mroczny okres (koniec VII - połowa IX wieku) 332
Zapaść i przystosowanie 332
Ograniczona i częściowa produkcja 332
Regionalna specyfika i wzrastająca autonomia prowincjalnych warsztatów menniczych 333
Regionalizacja i ograniczenie obiegu 334
Przetrwanie sfery wymiany pieniężnej i jej ograniczenia 336
Pierwsze odrodzenie monetarne: od Teofila do Konstantyna VII (od połowy IX do X wieku) 339
Zwiększona intensywność produkcji i obiegu pieniądza 339
Kontekst podatkowy i budżetowy 341
Ekspansja i związane z nią problemy (koniec X - początek XII wieku) 342
„Ekspansja" w XI wieku 342
Kryzys końca XI wieku 345
Reforma Aleksego I Komnena i system hyperpyrona 346
Monetaryzacja w epoce Manuela I a finanse Cesarstwa 347
Bizant w handlu śródziemnomorskim 348
Rozdział trzynasty
ŻYCIE RELIGIJNE (Beatrice Caseau i Marie-Helene Congourdeau) 351
Ramy życia wiernych 352
Rytm życia 353
Chrzest 353
Małżeństwo 354
Pokuta 357
Pochówek i życie pozagrobowe 358
Kościół i społeczeństwo 361
Kontrolowanie przemocy 361
Zakazane praktyki 363
Formy pobożności 364
Życie liturgiczne 364
Święci i ich kult 368
Miejsce obrazów 370
Krytyka obrazów 373
Tendencja mistyczna: Symeon Nowy Teolog 374
Monastycyzm 375
Zakładanie monasteru 375
Nowa geografia monastyczna 377
Okres pierwszego rozkwitu w Bitynii 377
Wzrost znaczenia Bałkanów 378
Bogactwa klasztorów 379
Poprawa zarządzania 380
Rozdział czternasty
NAUCZANIE I KULTURA PISANA (BernardFlusin) 383
Mroczne wieki 384
Odnowa (koniec VIII - IX wiek) 391
Focjusz, Aretas i ich epoka 395
Panowanie Konstantyna VII Porfirogenety 400
Apogeum: XI i XII wiek 403
Rozdział piętnasty
SZTUKA (Jean-Michel Spieser) 415
Zjawiska ogólne 416
Lata 650-886 416
Lata 886-1025 417
Lata 1025-1204 418
Główne dziedziny twórczości artystycznej 419
Architektura 419
Monumentalne malarstwo religijne i ikony 425
Ikonoklazm 425
WiekX 427
Wieki XI i XII. 430
Z pałacu do miasta i na wieś: sztuka świecka, sztuka nieużytkowa, przedmioty codziennego użytku 433
Sztuka dworska 433
Sztuka nieużytkowa 435
Poza kontekstem dworu i miasta 437
Część czwarta REGIONY CESARSTWA
Rozdział szesnasty
ANATOLIA I WSCHÓD BIZANTYŃSKI (Bernadette Martin-Hisard) 443
Od Wschodu do Anatolii (VII wiek - koniec IX wieku) 445
Anatolia w stanie wojny 446
Atakowana Anatolia (VII-V1II wiek) .446
Rozwój administracyjny (VII wiek - początek IX wieku) 448
Anatolia ustabilizowana (IXwiek) 450
Nowa Anatolia 453
Nowe słownictwo 453
Ruralizacja a arystokracja 456
Żywotność religijna 458
Zróżnicowanie regionalne 460
Anatolia i jej nowe granice (od końca IX do połowy XI wieku) 462
Ekspansja Anatolii 462
Wojny partyzanckie i kampanie w Anatolii w X wieku 462
Arystokracja anatolijska 465
Nowe terytoria wschodnie 467
Druga ekspansja 470
Anatolia i złudzenie pokoju 472
Daleko od wojny 472
Ekspansja ekonomiczna 474
Stałość religijna 476
Aspekty regionalne 477
Podział Anatolii (od połowy XI wieku do 1204 roku) 478
Utrata terenów w drugiej połowie XI wieku 479
Postępy tureckie 479
Arystokracja rozdarta między Konstantynopolem a Anatolią 480
Opuszczanie Anatolii przez Bizantyńczyków 481
Podział w XII wieku 484
Wewnętrzne granice Anatolii 485
Anatolia utracona: kraj Rum 486
Anatolia ocalona i rozkwitająca 487
Wyspy 490
Rozdział siedemnasty
BAŁKANY (Jean-Claude Cheynet) 493
Nowe struktury 494
Wyludnienie i przybycie Słowian oraz Bułgarów 494
Stosunki z Bułgarami 496
Odzyskanie Tracji i Bałkanów południowych 498
Ustanowienie temów 499
Kwestia bułgarska 501
Nawrócenie Bułgarów i jego stawka 501
Ambicje Symeona z Bułgarii 503
Podbój Bułgarii 506
Bałkany bizantyńskie 508
Administracyjna organizacja Bałkanów w latach 1018-1204 508
Nomadowie 510
Bałkany jako ośrodek Cesarstwa w XII wieku 511
Ekspansja gospodarcza 513
Hellada i Peloponez 514
Tesalonika i okolice 515
Północna część Bałkanów 517
Tracja 518
Odnowa „narodowa" 520
Rozdział osiemnasty
ITALIA BIZANTYŃSKA (641-1071) {Jean-Marie Martin) 525
Ziemie egzarchatu Rawenny (641-751) i Sycylia bizantyńska (641-902) 526
Egzarchat Rawenny 526
Sycylia 531
Temy Longobardii i Kalabrii, katepanat Italii (od końca IX wieku do 1071 roku) 534
Obydwa temy 534
Początek rekonstrukcji sieci osadnictwa 537
Administracja 540
Dwa różne społeczeństwa 542
Podsumowanie 547
WNIOSKI OGÓLNE 549
WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE 553
GŁÓWNE POMOCE WARSZTATOWE 557
SŁOWNIK 625
CESARZE KONSTANTYNOPOLA 633
PATRIARCHOWIE KONSTANTYNOPOLA 635
INDEKS 637
SPIS MAPI TABLIC 655
Część pierwsza KSZTAŁTOWANIE SIĘ I ROZWÓJ CESARSTWA ŚREDNIOWIECZNEGO: WYDARZENIA
Rozdział pierwszy
BIZANCJUM W FAZIE OBRONNEJ. STABILIZACJA GRANIC (OD VII WIEKU DO POŁOWY WIEKU IX) (Jean-Claude Cheynet) 9
Postępy muzułmanów 9
Niepowodzenie kontrofensywnych działań bizantyńskich 9
Zniszczyć Cesarstwo 13
Chwilowe odnowienie Cesarstwa (677-692) 15
Zagrożenie ostateczną klęską (692-717) 17
Utrata Afryki 17
Przygotowanie drugiego oblężenia Konstantynopola 19
Konsolidacja za czasów dynastii izauryjskiej (717-780) 20
W poszukiwaniu równowagi 24
Nowy kryzys władzy cesarskiej 24
Drugi okres ikonoklazmu 26
Sukcesy Michała III 29
Rozdział drugi
EKSPANSJA BIZANTYŃSKA ZA CZASÓW DYNASTII MACEDOŃSKIEJ (867-1057) (Jean-Claude Cheynet) 33
Ustanowienie dynastii macedońskiej 33
Polityka zagraniczna Leona VI 37
Ponowny konflikt z Bułgarami 39
Sukcesy w walce przeciw muzułmanom 40
Przejęcie władzy przez Konstantyna VII 42
Triumf na Wschodzie 43
Bazyli II, ekspansja na Zachodzie i obrona Wschodu 47
Następcy Bazylego 51
Rozdział trzeci
BIZANCJUM POMIĘDZY TURKAMI AKRZYŻOWCAMI (1057-1204) (Jean-Claude Cheynet) 57
Niepokoje wewnętrzne 57
Cesarstwo zagrożone z każdej strony 61
Objęcie władzy przez Aleksego Komnena 64
Wstrząs wywołany wyprawami krzyżowymi 68
Panowanie Jana II 72
Ambicje Manuela Komnena 74
Szybkie osłabienie państwa za czasów dynastii Angelosów 78
Czwarta krucjata 81
Część druga INSTYTUCJE CESARSTWA
Rozdział czwarty
CESARZ I PAŁAC (Jean-Claude Cheynet) 87
Cesarz i jego rodzina 87
Wybór cesarza 87
Cesarzowe i porfirogenetki 91
Kierowanie Cesarstwem 93
Cesarska propaganda 93
Dyplomacja bizantyńska 95
Cesarski ceremoniał 97
Wielki Pałac 97
Tytuły cesarskie 99
Nadawanie godności i urzędów 99
„Roga" 102
Handel godnościami i obowiązkami 103
Dwór 104
Eunuchowie 106
Rozdział piąty
INSTYTUCJE KOŚCIOŁA BIZANTYŃSKIEGO (Marie-Helene Congourdeau i Bernadette Martin-Hisard) 109
Patriarchat 110
Zasięg patriarchatu (VII-XII wiek) 110
Dekret Leona III 110
Taxis w latach 901-905 111
Przemiany z okresu X-XII wieku 112
Patriarchat a Kościoły narodowe 113
Patriarcha 114
Tytulatura 114
Wybór 115
Pochodzenie patriarchów 116
Funkcje patriarchów 117
Patriarcha i cesarz 117
Harmonijna współpraca czy rywalizacja? 118
Władza cesarza w Kościele 119
Administracja patriarsza 120
Siedziba patriarchatu 120
Duchowieństwo patriarchatu 121
Archontowie patriarchatu 121
Zarządzanie sprawami Kościoła 124
Główne organy 124
Synod stały 124
Kancelaria patriarchalna i synodalna 125
Trudna równowaga władzy 125
Normy bizantyńskiego prawosławia 127
Ostatnie sobory powszechne 127
Nomokanon 128
Synodikon Ortodoksji 130
Obrządek kościoła Hagia Sophia 132
Patriarchat Konstantynopola w Kościele powszechnym 132
Zanikanie patriarchatów wschodnich 133
Rzym i Konstantynopol 134
Motywy rozłamu 134
Etapy zrywania więzi między Kościołami 135
Organizacj a duchowieństwa 137
Kariera kościelna 137
Biskup 138
Kaznodziejstwo 140
Mniejszości nieortodoksyjne 141
Monofizyci 141
Ruchy sekciarskie 143
Żydzi 144
Muzułmanie 146
Rozdział szósty
ADMINISTRACJA CESARSKA {Jean-Claude Cheynet) 149
Skarbowość 149
Zasady 149
Główne podatki 152
Demosion, czyli podstawowy podatek gruntowy 152
Kapnikon, czylipodymne 153
Synone (lub coemptio) 153
Podatki uzupełniające 154
Ciężar podatków 155
Wyłączenia podatkowe 156
Ewolucja w XI i XII wieku 157
Gospodarcze koszty funkcjonowania państwa 160
Tworzenie prawa 161
Kodeksy 161
Ekloge 161
Bazyliki 162
Nowele 163
Kształcenie prawników 163
Administracja centralna 164
Doradcy cesarza 164
Rekrutacja i wynagradzanie urzędników 165
Główne służby państwowe 167
Kancelaria 167
Finanse 167
Instytucje dobroczynne 169
Dromos 170
Sprawiedliwość 170
Rozwój administracji za panowania Komnenów 171
Administracja prowincjalna 172
Temy 172
Rozwój temów 173
Rozdział siódmy
ARMIA I MARYNARKA (Jean-Claude Cheynet) 177
Themata i tagmata 177
Pozorna reforma temów 177
Organizacja i rekrutacja armii temowej 180
Utworzenie marynarki wojennej 181
Tworzenie nowej armii polowej 182
Ewolucja marynarki wojennej 187
Rola cudzoziemców 188
Stan osobo wy 190
Armia zaawansowana technicznie 193
Finansowanie armii i opłacanie żołnierzy 195
Sprawa ziem wojskowych 195
Przemiany w X i XI wieku: fiskalizacja stratei 197
Rozwój pronoia 198
Żołnierze jako grupa uprzywilejowana? 199
Powody, dla których armia prowadzi walkę 201
Podsumowanie 202
Rozdział ósmy
KLASY KIERUJĄCE CESARSTWEM (.Jean-Claude Cheynet) 205
Odnowienie wyższej arystokracji 206
Kadry wojskowe od VII do IX wieku 206
Ewolucja pod panowaniem ostatnich Macedończyków 209
Dochodzenie Komnenów na szczyty 211
Czy arystokracja stanowiła otwartą grupę? 213
Środki wpływów 214
Tworzenie się klanów rodzinnych 214
Miejsce kobiet 216
Fortuny i ich dziedziczenie 219
Klientela arystokracji 222
Czy w Bizancjum istniały prywatne armie? 224
Powstania 225
Dążenie do zawładnięcia tronem 225
Ruchy separatystyczne 228
Separatyzm etniczny 229
Dysydenci greccy 230
Część trzecia PODSTAWY CYWILIZACJI BIZANTYŃSKIEJ
Rozdział dziewiąty
LUDNOŚĆ I DEMOGRAFIA (Jacąues Lefort) 235
Ludność 235
Różnorodność zaludnienia 235
Ruchy migracyjne 236
Języki używane w Cesarstwie 240
Cesarstwo jako czynnik jednoczący 242
Polityka cesarzy 244
Zagadnienia demograficzne 247
Rozkład populacji 247
Ewolucja demograficzna 248
Wielkość populacji 251
Rozdział dziesiąty
GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO WSI (Jacąues Lefort) 253
Warunki produkcji rolnej 253
Warunki geograficzne 253
Narzędzia 254
Społeczna organizacja produkcji 255
Wieś i posiadłość, drobni właściciele i dzierżawcy 255
Sposoby użytkowania wielkich posiadłości 257
Gospodarka chłopska 257
Formy spieniężania produkcji rolnej 258
Produkty: uprawiane rośliny i hodowane bydło 258
Techniki agrarne i produkcja 261
Wykorzystywanie obszarów leżących odłogiem 264
Czynniki wpływające na rozwój 265
Wzrost demograficzny i zwiększenie popytu 265
Skutki wzrostu liczby ludności od IX wieku 265
Wzrost popytu od X wieku 267
Poszerzenie powierzchni upraw i jego uwarunkowania 267
Rola struktury wiejskiej 269
Wioska jako habitat 269
Gospodarcza funkcja wioski jako struktury społecznej 270
Samorząd wiejski 271
Gmina i państwo 272
Wielkie posiadłości ziemskie na obszarach należących do wiosek 272
Rola środowiska obszarniczego 273
Wzrastający udział wielkich posiadłości ziemskich w gospodarce rolnej 274
Wielcy posiadacze 276
Zarządzanie wielkimi posiadłościami 278
Księgowość wielkich posiadłości 278
Zainteresowanie wielkich posiadaczy ziemskich agronomią 279
Formy rozwoju 279
Podział dochodów z ziemi 280
Dochód wieśniaków 280
Dochód wielkich posiadaczy 280
Rzemiosło rolne 281
Rozdział jedenasty
KONSTANTYNOPOL A GOSPODARKA MIEJSKA {Michel Kapłan) 283
Rozwój miasta 283
Ludność 283
Organizacja miejskiej przestrzeni i pejzażu 285
Od połowy VI do końca IX wieku 285
Ponowny rozwój 286
Dzielnice portowe 288
Miasto stołeczne 292
Stolica Cesarstwa 292
Symboliczna i rzeczywista siedziba władzy politycznej 292
Pałac 293
Lud 295
Instytucje Konstantynopola 298
Eparcha 298
Rejon Konstantynopola 299
Święte miasto 300
Kościół Konstantynopola 300
Klasztory, fundacje miłosierdzia, bractwa 301
Stolica relikwii 303
Gospodarka 304
Profesje 304
Księga Eparchy 304
Organizacja korporacji zawodowych 305
Znaczenie gospodarcze i polityczne 306
Społeczna struktura produkcji 307
Profesje o dużej wartości dodanej 307
Rzemiosło i drobny handel: sklepik 308
Właściciele i najemcy 309
Państwo i możnowładcy 310
Wielki handel 311
Finansowanie handlu 311
Kupcy 313
Dostawy dla stolicy 314
Społeczeństwo Konstantynopola 316
Dominująca rola arystokracji 316
Pojawienie się „mieszczaństwa" 317
Rzemiosło i jego pracownicy 319
Rzemieślnicy: ich status społeczny 319
Wolne zawody 320
Kobiety 320
Niewolnicy 321
Osoby z marginesu społecznego 322
Rozdział dwunasty
PIENIĄDZ, FINANSE I HANDEL (Cecile Morrisson) 325
Organizacja bicia pieniądza 326
Źródła zaopatrzenia w kruszce: zasoby pieniężne i kopalnie 326
Cechy systemu monetarnego 328
Organizacja bicia pieniądza 330
Mennice 330
Zapaść, opór i przystosowanie: mroczny okres (koniec VII - połowa IX wieku) 332
Zapaść i przystosowanie 332
Ograniczona i częściowa produkcja 332
Regionalna specyfika i wzrastająca autonomia prowincjalnych warsztatów menniczych 333
Regionalizacja i ograniczenie obiegu 334
Przetrwanie sfery wymiany pieniężnej i jej ograniczenia 336
Pierwsze odrodzenie monetarne: od Teofila do Konstantyna VII (od połowy IX do X wieku) 339
Zwiększona intensywność produkcji i obiegu pieniądza 339
Kontekst podatkowy i budżetowy 341
Ekspansja i związane z nią problemy (koniec X - początek XII wieku) 342
„Ekspansja" w XI wieku 342
Kryzys końca XI wieku 345
Reforma Aleksego I Komnena i system hyperpyrona 346
Monetaryzacja w epoce Manuela I a finanse Cesarstwa 347
Bizant w handlu śródziemnomorskim 348
Rozdział trzynasty
ŻYCIE RELIGIJNE (Beatrice Caseau i Marie-Helene Congourdeau) 351
Ramy życia wiernych 352
Rytm życia 353
Chrzest 353
Małżeństwo 354
Pokuta 357
Pochówek i życie pozagrobowe 358
Kościół i społeczeństwo 361
Kontrolowanie przemocy 361
Zakazane praktyki 363
Formy pobożności 364
Życie liturgiczne 364
Święci i ich kult 368
Miejsce obrazów 370
Krytyka obrazów 373
Tendencja mistyczna: Symeon Nowy Teolog 374
Monastycyzm 375
Zakładanie monasteru 375
Nowa geografia monastyczna 377
Okres pierwszego rozkwitu w Bitynii 377
Wzrost znaczenia Bałkanów 378
Bogactwa klasztorów 379
Poprawa zarządzania 380
Rozdział czternasty
NAUCZANIE I KULTURA PISANA (BernardFlusin) 383
Mroczne wieki 384
Odnowa (koniec VIII - IX wiek) 391
Focjusz, Aretas i ich epoka 395
Panowanie Konstantyna VII Porfirogenety 400
Apogeum: XI i XII wiek 403
Rozdział piętnasty
SZTUKA (Jean-Michel Spieser) 415
Zjawiska ogólne 416
Lata 650-886 416
Lata 886-1025 417
Lata 1025-1204 418
Główne dziedziny twórczości artystycznej 419
Architektura 419
Monumentalne malarstwo religijne i ikony 425
Ikonoklazm 425
WiekX 427
Wieki XI i XII. 430
Z pałacu do miasta i na wieś: sztuka świecka, sztuka nieużytkowa, przedmioty codziennego użytku 433
Sztuka dworska 433
Sztuka nieużytkowa 435
Poza kontekstem dworu i miasta 437
Część czwarta REGIONY CESARSTWA
Rozdział szesnasty
ANATOLIA I WSCHÓD BIZANTYŃSKI (Bernadette Martin-Hisard) 443
Od Wschodu do Anatolii (VII wiek - koniec IX wieku) 445
Anatolia w stanie wojny 446
Atakowana Anatolia (VII-V1II wiek) .446
Rozwój administracyjny (VII wiek - początek IX wieku) 448
Anatolia ustabilizowana (IXwiek) 450
Nowa Anatolia 453
Nowe słownictwo 453
Ruralizacja a arystokracja 456
Żywotność religijna 458
Zróżnicowanie regionalne 460
Anatolia i jej nowe granice (od końca IX do połowy XI wieku) 462
Ekspansja Anatolii 462
Wojny partyzanckie i kampanie w Anatolii w X wieku 462
Arystokracja anatolijska 465
Nowe terytoria wschodnie 467
Druga ekspansja 470
Anatolia i złudzenie pokoju 472
Daleko od wojny 472
Ekspansja ekonomiczna 474
Stałość religijna 476
Aspekty regionalne 477
Podział Anatolii (od połowy XI wieku do 1204 roku) 478
Utrata terenów w drugiej połowie XI wieku 479
Postępy tureckie 479
Arystokracja rozdarta między Konstantynopolem a Anatolią 480
Opuszczanie Anatolii przez Bizantyńczyków 481
Podział w XII wieku 484
Wewnętrzne granice Anatolii 485
Anatolia utracona: kraj Rum 486
Anatolia ocalona i rozkwitająca 487
Wyspy 490
Rozdział siedemnasty
BAŁKANY (Jean-Claude Cheynet) 493
Nowe struktury 494
Wyludnienie i przybycie Słowian oraz Bułgarów 494
Stosunki z Bułgarami 496
Odzyskanie Tracji i Bałkanów południowych 498
Ustanowienie temów 499
Kwestia bułgarska 501
Nawrócenie Bułgarów i jego stawka 501
Ambicje Symeona z Bułgarii 503
Podbój Bułgarii 506
Bałkany bizantyńskie 508
Administracyjna organizacja Bałkanów w latach 1018-1204 508
Nomadowie 510
Bałkany jako ośrodek Cesarstwa w XII wieku 511
Ekspansja gospodarcza 513
Hellada i Peloponez 514
Tesalonika i okolice 515
Północna część Bałkanów 517
Tracja 518
Odnowa „narodowa" 520
Rozdział osiemnasty
ITALIA BIZANTYŃSKA (641-1071) {Jean-Marie Martin) 525
Ziemie egzarchatu Rawenny (641-751) i Sycylia bizantyńska (641-902) 526
Egzarchat Rawenny 526
Sycylia 531
Temy Longobardii i Kalabrii, katepanat Italii (od końca IX wieku do 1071 roku) 534
Obydwa temy 534
Początek rekonstrukcji sieci osadnictwa 537
Administracja 540
Dwa różne społeczeństwa 542
Podsumowanie 547
WNIOSKI OGÓLNE 549
WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE 553
GŁÓWNE POMOCE WARSZTATOWE 557
SŁOWNIK 625
CESARZE KONSTANTYNOPOLA 633
PATRIARCHOWIE KONSTANTYNOPOLA 635
INDEKS 637
SPIS MAPI TABLIC 655