Dane szczegółowe książki
Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach: władza i społeczeństwo / Biskup, Marian (1922-2012); Czaja, Roman (1960-)
Tytuł
Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach: władza i społeczeństwo
Wydawnictwo
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008
ISBN
9788301155261
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
Wstęp (Marian Biskup, Roman Czaja) 9
Rozdział I Prusy w starożytności i we wczesnym średniowieczu
Wiesław Długokęcki
1.1. Środowisko geograficzne 25
1.2. Ziemie pruskie w starożytności i w okresie wędrówek ludów 27
1.3. Prusy we wczesnym średniowieczu 33
1.3.1. Granice Prus plemiennych 33
1.3.2. Struktura terytorialna Prus plemiennych 38
1.3.3. Ustrój społeczny 42
1.3.4. Organizacja polityczna i obronna 43
1.3.5. Rozwój gospodarczy Prus we wczesnym średniowieczu 45
1.3.6. Religia, obyczaj, prawo 48
Rozdział II Władztwo terytorialne (1226-1409) - czas budowy i rozwoju
Roman Czaja, Wiesław Długokęcki, Marian Dygo, Sławomir Jóźwiak, Andrzej Radzimiński, Janusz Tandecki
2.1. Początki i budowa wtadztwa zakonu krzyżackiego (1226-1309) (Marian Dygo) 53
2.1.1. Stanowisko prawne Krzyżaków w Prusach 53
2.1.2. Pierwszy okres podboju Prus (1230-1249) 64
2.1.3. Początki administracji zakonnej 72
2.1.4. Społeczne podstawy władzy zakonu niemieckiego 75
2.2. Ekspansja terytorialna i władztwo terytorialne (1249-1309) (Marian Dygo) 79
2.2.1. Rozwój terytorialny 79
2.2.2. Rozbudowa administracji 93
2.2.3. Społeczne podstawy władztwa zakonu krzyżackiego 99
2.3. Władztwo terytorialne wielkich mistrzów (1309-1409) 105
2.3.1. Rozwój terytorialny państwa zakonnego w Prusach (Janusz Tandecki) 105
2.3.2. Polityka zewnętrzna (Janusz Tandecki) 110
2.3.2.1. Stosunki Zakonu z Polską 110
2.3.2.2. Stosunki zakonu krzyżackiego z Litwą 115
2.3.2.3. Polityka hanzeatycka i bałtycka 120
2.3.3. Centralne organy władzy (Sławomir Jóźwiak) 123
2.3.3.1. Malbork stolicą państwa krzyżackiego w Prusach 123
2.3.3.2. Urząd wielkiego mistrza jako władcy terytorialnego 124
2.3.3.3. Dygnitarze 128
2.3.3.4. Kapituły 129
2.3.3.5. Finansowanie władz centralnych 131
2.3.4. Podziały administracyjne (Sławomir Jóźwiak) 132
2.3.4.1. Rozbudowa i przekształcenia jednostek administracji terytorialnej. 132
2.3.4.2. Urzędnicy i ich kompetencje 134
2.3.4.3. Finansowanie administracji terytorialnej 136
2.3.5. Władza a społeczeństwo (Sławomir Jóźwiak) 138
2.3.5.1. Udział społeczeństwa w rządach 138
2.4. Geneza oraz ukształtowanie się organizacji kościelnej (1206-1409) (Andrzej Radzimiński) 143
2.4.1. Misja cysterska i próby ustanowienia organizacji diecezjalnej 143
2.4.2. Powstanie biskupstw i kapituł katedralnych 145
2.4.3. Organizacja wewnętrzna diecezji w Prusach oraz na Pomorzu Gdańskim 150
2.4.3.1. Ukształtowanie się kościelnych władztw terytorialnych 150
2.4.3.2. Rozwój sieci archiprezbiteralnej (dekanalnej) i parafialnej 156
2.4.3.3. Oficjalaty 163
2.4.3.4. Organizacja kapituł katedralnych oraz kapituły kolegiackiej w Dobrym Mieście 164
2.4.3.5. Zakony i klasztory 174
2.5. Rozwój osadnictwa 177
2.5.1. Urbanizacja kraju (Roman Czaja) 177
2.5.1.1. Organizacja lokacji 177
2.5.1.2. Kształtowanie się sieci miejskiej 178
2.5.1.2.1. Ziemia chełmińska 178
2.5.1.2.2. Prusy właściwe 182
2.5.1.2.3. Pomorze Gdańskie 190
2.5.1.3. Przestrzeń miejska 193
2.5.1.4. Prawo, ustrój, autonomia komunalna 196
2.5.2. Kolonizacja ziemi chełmińskiej, Prus i Pomorza Gdańskiego do 1410 r. (Wiesław Długokęcki) 200
2.5.2.1. Początki i rozwój kolonizacji wiejskiej w Prusach Zachodnich i Dolnych 200
2.5.2.2. Kolonizacja Prus Dolnych i Sambii 202
2.5.2.3. Organizacja procesu osadniczego i pochodzenie kolonistów 203
2.5.2.4. Udział Prusów w kolonizacji wiejskiej Prus Zachodnich i Dolnych. 204
2.5.2.5. Początki kolonizacji Wielkiej Puszczy 205
2.5.2.6. Drugi etap kolonizacji Wielkiej Puszczy 208
2.5.2.7. Organizacja osadnictwa w Wielkiej Puszczy i pochodzenie osadników 210
2.5.2.8. Kolonizacja na prawie niemieckim na Pomorzu Gdańskim 212
2.5.3. Dobra rycerskie (Sławomir Jóźwiak) 217
2.5.3.1. Nadania na prawie rycerskim 217
2.5.3.2. Wielkość terytorialna i rozmieszczenie nadań 221
2.5.3.3. Polityka władz zakonnych wobec rycerstwa 227
Rozdział III Prusy Krzyżackie (1409-1525)
Marian Biskup, Roman Czaja, Wiesław Długokęcki, Marian Dygo, Sławomir Jóźwiak, Andrzej Radzimiński
3.1. Polityka zewnętrzna zakonu krzyżackiego (Marian Biskup) 233
3.1.1. Konflikty z Polską i Litwą (1409-1525) 233
3.1.1.1. Wielka wojna 1409-1411 233
3.1.1.2. Konflikty lat 1412-1414 237
3.1.1.3. Spór zakonu krzyżackiego z Polską i Litwą na soborze i przed sądem polubownym króla Zygmunta Luksemburskiego 238
3.1.1.4. Wojna 1422 r. i traktat mełneński 241
3.1.1.5. Wojny zakonu krzyżackiego z Polską i z wielkim księciem litewskim Zygmuntem Kiejstutowiczem (1431-1435) 244
3.1.1.6. Traktat brzeski 1435 r. i jego realizacja 250
3.1.1.7. Polska wobec konfliktu władz zakonu krzyżackiego ze Związkiem Pruskim (1450-1454) 254
3.1.1.8. Poddanie się stanów pruskich Polsce (1454) 258
3.1.1.9. Główne etapy wojny trzynastoletniej i rola Polski 262
3.1.1.10. Realizacja traktatu toruńskiego (1466-1497) 275
3.1.1.11. Stosunki zakonu krzyżackiego z Polską w okresie książęcych wielkich mistrzów (1498-1519) 280
3.1.1.12. „Wojna pruska" (1519-1521) 283
3.1.1.13. Na drodze do traktatu krakowskiego 1525 r 286
3.1.1.14. Traktat krakowski 1525 r 288
3.1.2. Zakon krzyżacki a Rzesza Niemiecka 291
3.1.3. Zakon krzyżacki a Dania i Szwecja 306
3.1.4. Zakon krzyżacki a Hanza 317
3.1.5. Zakon krzyżacki w Prusach wobec Inflant 324
3.2. Kryzys władzy terytorialnej (Sławomir Jóźwiak) 332
3.2.1. Laicyzacja zakonu krzyżackiego i kryzys życia wewnętrznego 332
3.2.2. Zmiany w funkcjonowaniu organów władzy centralnej 336
3.2.3. Przemiany w strukturze administracji terytorialnej 340
3.2.4. Walka stanów z Zakonem o współudział w rządach do 1454 r 342
3.2.4.1. Osłabienie władzy zakonnej i jej rywalizacja z rycerstwem
i mieszczaństwem na gruncie ekonomicznym 342
3.2.4.2. Rywalizacja rycerstwa i mieszczaństwa z Zakonem na gruncie politycznym 347
3.2.5. Walka szlachty o współudział w rządach po 1466 r 354
3.3. Ideologia panowania zakonu niemieckiego w Prusach (Marian Dygo) 357
3.4. Rozwój osadnictwa 370
3.4.1. Rozwój osadnictwa miejskiego (Roman Czaja) 370
3.4.1.1. Ostatnie próby lokacji miast 370
3.4.1.2. Przemiany ustrojowe 372
3.4.2. Odbudowa osadnictwa, kolonizacja i przemiany wsi w państwie krzyżackim wiatach 1411-1525 (Wiesław Długokęcki) 375
3.4.2.1. Odbudowa osadnictwa i kolonizacja (1411-1454) 375
3.4.2.2. Odbudowa osadnictwa i kolonizacja Wielkiej Puszczy (1466-1525) 377
3.4.2.3. Kolonizacja kurońska i litewska 381
3.5. Kościół w państwie krzyżackim w Prusach (1409-1525) (Andrzej Radzimiński) 384
3.5.1. Zmiany w strukturach diecezjalnych (granice, parafie, oficjalaty, klasztory) 384
3.5.2. Ustawodawstwo synodalne metropolitalne i diecezjalne 390
3.5.3. Wizytacje i sądy synodalne 397
3.5.4. Stosunek Zakonu do Kościoła i duchowieństwa 399
Rozdział IV Społeczeństwo
Roman Czaja, Wiesław Długokęcki, Sławomir Jóźwiak, Andrzej Radzimiński, Janusz Tandecki
4.1. Zakon krzyżacki (Janusz Tandecki) 405
4.1.1. Organizacja wewnętrzna zakonu krzyżackiego i jego członkowie 405
4.1.2. Reformy wewnętrzne korporacji 411
4.1.3. Świadomość grupowa 417
4.2. Duchowieństwo (Andrzej Radzimiński) 420
4.2.1. Liczebność kleru 420
4.2.2. Pochodzenie społeczne 423
4.2.3. Pochodzenie terytorialne 426
4.2.4. Wykształcenie 431
4.3. Mieszczaństwo 437
4.3.1. Liczebność i pochodzenie terytorialne (Janusz Tandecki) 437
4.3.1.1. Liczba ludności miejskiej 437
4.3.1.2. Pochodzenie terytorialne 440
4.3.2. Struktura społeczna (Roman Czaja) 444
4.3.3. Struktura etniczna 447
4.3.4. Konflikty wewnętrzne 448
4.3.5. Tożsamość społeczna mieszczaństwa pruskiego 449
4.4. Rycerstwo-szlachta (Sławomir Jóźwiak) 451
4.4.1. Rycerstwo-szlachta do wybuchu wojny trzynastoletniej 451
4.4.1.1. Kształtowanie się nowych elit rycerstwa i ich najważniejsi reprezentanci 451
4.4.1.2. Struktura własnościowa i dochodowość dóbr rycerskich 455
4.4.2. Szlachta w państwie zakonnym w Prusach (1466-1525) 457
4.4.2.1. Struktura etniczna i własność ziemska 457
4.5. Społeczeństwo wiejskie (Wiesław Długokęcki) 460
4.5.1. Wieś na prawie chełmińskim 460
4.5.1.1. Sołtysi 460
4.5.1.2. Chłopi 462
4.5.1.3. Wieś zagrodnicza 465
4.5.1.4. Gmina wiejska 465
4.5.2. Wieś na prawie polskim 466
4.5.3. Wieś pruska 468
4.5.4. Przemiany wsi w państwie krzyżackim (1411-1454) 475
4.5.5. Przemiany wsi w państwie krzyżackim (1466-1525) 478
4.5.6. Inne grupy ludności wiejskiej 481
4.5.6.1. Młynarze wiejscy 481
4.5.6.2. Karczmarze wiejscy 483
4.5.7. Region specyficzny - dolina dolnej Wisły - Żuławy 484
4.5.8. Pozarolniczą ludność wiejska (rybacy, bartnicy, myśliwi, budnicy) 486
Wykaz skrótów 495
Bibliografia 498
Indeks osób 547
Indeks geograficzny 565
Spis map 577
Spis ilustracji 578
Rozdział I Prusy w starożytności i we wczesnym średniowieczu
Wiesław Długokęcki
1.1. Środowisko geograficzne 25
1.2. Ziemie pruskie w starożytności i w okresie wędrówek ludów 27
1.3. Prusy we wczesnym średniowieczu 33
1.3.1. Granice Prus plemiennych 33
1.3.2. Struktura terytorialna Prus plemiennych 38
1.3.3. Ustrój społeczny 42
1.3.4. Organizacja polityczna i obronna 43
1.3.5. Rozwój gospodarczy Prus we wczesnym średniowieczu 45
1.3.6. Religia, obyczaj, prawo 48
Rozdział II Władztwo terytorialne (1226-1409) - czas budowy i rozwoju
Roman Czaja, Wiesław Długokęcki, Marian Dygo, Sławomir Jóźwiak, Andrzej Radzimiński, Janusz Tandecki
2.1. Początki i budowa wtadztwa zakonu krzyżackiego (1226-1309) (Marian Dygo) 53
2.1.1. Stanowisko prawne Krzyżaków w Prusach 53
2.1.2. Pierwszy okres podboju Prus (1230-1249) 64
2.1.3. Początki administracji zakonnej 72
2.1.4. Społeczne podstawy władzy zakonu niemieckiego 75
2.2. Ekspansja terytorialna i władztwo terytorialne (1249-1309) (Marian Dygo) 79
2.2.1. Rozwój terytorialny 79
2.2.2. Rozbudowa administracji 93
2.2.3. Społeczne podstawy władztwa zakonu krzyżackiego 99
2.3. Władztwo terytorialne wielkich mistrzów (1309-1409) 105
2.3.1. Rozwój terytorialny państwa zakonnego w Prusach (Janusz Tandecki) 105
2.3.2. Polityka zewnętrzna (Janusz Tandecki) 110
2.3.2.1. Stosunki Zakonu z Polską 110
2.3.2.2. Stosunki zakonu krzyżackiego z Litwą 115
2.3.2.3. Polityka hanzeatycka i bałtycka 120
2.3.3. Centralne organy władzy (Sławomir Jóźwiak) 123
2.3.3.1. Malbork stolicą państwa krzyżackiego w Prusach 123
2.3.3.2. Urząd wielkiego mistrza jako władcy terytorialnego 124
2.3.3.3. Dygnitarze 128
2.3.3.4. Kapituły 129
2.3.3.5. Finansowanie władz centralnych 131
2.3.4. Podziały administracyjne (Sławomir Jóźwiak) 132
2.3.4.1. Rozbudowa i przekształcenia jednostek administracji terytorialnej. 132
2.3.4.2. Urzędnicy i ich kompetencje 134
2.3.4.3. Finansowanie administracji terytorialnej 136
2.3.5. Władza a społeczeństwo (Sławomir Jóźwiak) 138
2.3.5.1. Udział społeczeństwa w rządach 138
2.4. Geneza oraz ukształtowanie się organizacji kościelnej (1206-1409) (Andrzej Radzimiński) 143
2.4.1. Misja cysterska i próby ustanowienia organizacji diecezjalnej 143
2.4.2. Powstanie biskupstw i kapituł katedralnych 145
2.4.3. Organizacja wewnętrzna diecezji w Prusach oraz na Pomorzu Gdańskim 150
2.4.3.1. Ukształtowanie się kościelnych władztw terytorialnych 150
2.4.3.2. Rozwój sieci archiprezbiteralnej (dekanalnej) i parafialnej 156
2.4.3.3. Oficjalaty 163
2.4.3.4. Organizacja kapituł katedralnych oraz kapituły kolegiackiej w Dobrym Mieście 164
2.4.3.5. Zakony i klasztory 174
2.5. Rozwój osadnictwa 177
2.5.1. Urbanizacja kraju (Roman Czaja) 177
2.5.1.1. Organizacja lokacji 177
2.5.1.2. Kształtowanie się sieci miejskiej 178
2.5.1.2.1. Ziemia chełmińska 178
2.5.1.2.2. Prusy właściwe 182
2.5.1.2.3. Pomorze Gdańskie 190
2.5.1.3. Przestrzeń miejska 193
2.5.1.4. Prawo, ustrój, autonomia komunalna 196
2.5.2. Kolonizacja ziemi chełmińskiej, Prus i Pomorza Gdańskiego do 1410 r. (Wiesław Długokęcki) 200
2.5.2.1. Początki i rozwój kolonizacji wiejskiej w Prusach Zachodnich i Dolnych 200
2.5.2.2. Kolonizacja Prus Dolnych i Sambii 202
2.5.2.3. Organizacja procesu osadniczego i pochodzenie kolonistów 203
2.5.2.4. Udział Prusów w kolonizacji wiejskiej Prus Zachodnich i Dolnych. 204
2.5.2.5. Początki kolonizacji Wielkiej Puszczy 205
2.5.2.6. Drugi etap kolonizacji Wielkiej Puszczy 208
2.5.2.7. Organizacja osadnictwa w Wielkiej Puszczy i pochodzenie osadników 210
2.5.2.8. Kolonizacja na prawie niemieckim na Pomorzu Gdańskim 212
2.5.3. Dobra rycerskie (Sławomir Jóźwiak) 217
2.5.3.1. Nadania na prawie rycerskim 217
2.5.3.2. Wielkość terytorialna i rozmieszczenie nadań 221
2.5.3.3. Polityka władz zakonnych wobec rycerstwa 227
Rozdział III Prusy Krzyżackie (1409-1525)
Marian Biskup, Roman Czaja, Wiesław Długokęcki, Marian Dygo, Sławomir Jóźwiak, Andrzej Radzimiński
3.1. Polityka zewnętrzna zakonu krzyżackiego (Marian Biskup) 233
3.1.1. Konflikty z Polską i Litwą (1409-1525) 233
3.1.1.1. Wielka wojna 1409-1411 233
3.1.1.2. Konflikty lat 1412-1414 237
3.1.1.3. Spór zakonu krzyżackiego z Polską i Litwą na soborze i przed sądem polubownym króla Zygmunta Luksemburskiego 238
3.1.1.4. Wojna 1422 r. i traktat mełneński 241
3.1.1.5. Wojny zakonu krzyżackiego z Polską i z wielkim księciem litewskim Zygmuntem Kiejstutowiczem (1431-1435) 244
3.1.1.6. Traktat brzeski 1435 r. i jego realizacja 250
3.1.1.7. Polska wobec konfliktu władz zakonu krzyżackiego ze Związkiem Pruskim (1450-1454) 254
3.1.1.8. Poddanie się stanów pruskich Polsce (1454) 258
3.1.1.9. Główne etapy wojny trzynastoletniej i rola Polski 262
3.1.1.10. Realizacja traktatu toruńskiego (1466-1497) 275
3.1.1.11. Stosunki zakonu krzyżackiego z Polską w okresie książęcych wielkich mistrzów (1498-1519) 280
3.1.1.12. „Wojna pruska" (1519-1521) 283
3.1.1.13. Na drodze do traktatu krakowskiego 1525 r 286
3.1.1.14. Traktat krakowski 1525 r 288
3.1.2. Zakon krzyżacki a Rzesza Niemiecka 291
3.1.3. Zakon krzyżacki a Dania i Szwecja 306
3.1.4. Zakon krzyżacki a Hanza 317
3.1.5. Zakon krzyżacki w Prusach wobec Inflant 324
3.2. Kryzys władzy terytorialnej (Sławomir Jóźwiak) 332
3.2.1. Laicyzacja zakonu krzyżackiego i kryzys życia wewnętrznego 332
3.2.2. Zmiany w funkcjonowaniu organów władzy centralnej 336
3.2.3. Przemiany w strukturze administracji terytorialnej 340
3.2.4. Walka stanów z Zakonem o współudział w rządach do 1454 r 342
3.2.4.1. Osłabienie władzy zakonnej i jej rywalizacja z rycerstwem
i mieszczaństwem na gruncie ekonomicznym 342
3.2.4.2. Rywalizacja rycerstwa i mieszczaństwa z Zakonem na gruncie politycznym 347
3.2.5. Walka szlachty o współudział w rządach po 1466 r 354
3.3. Ideologia panowania zakonu niemieckiego w Prusach (Marian Dygo) 357
3.4. Rozwój osadnictwa 370
3.4.1. Rozwój osadnictwa miejskiego (Roman Czaja) 370
3.4.1.1. Ostatnie próby lokacji miast 370
3.4.1.2. Przemiany ustrojowe 372
3.4.2. Odbudowa osadnictwa, kolonizacja i przemiany wsi w państwie krzyżackim wiatach 1411-1525 (Wiesław Długokęcki) 375
3.4.2.1. Odbudowa osadnictwa i kolonizacja (1411-1454) 375
3.4.2.2. Odbudowa osadnictwa i kolonizacja Wielkiej Puszczy (1466-1525) 377
3.4.2.3. Kolonizacja kurońska i litewska 381
3.5. Kościół w państwie krzyżackim w Prusach (1409-1525) (Andrzej Radzimiński) 384
3.5.1. Zmiany w strukturach diecezjalnych (granice, parafie, oficjalaty, klasztory) 384
3.5.2. Ustawodawstwo synodalne metropolitalne i diecezjalne 390
3.5.3. Wizytacje i sądy synodalne 397
3.5.4. Stosunek Zakonu do Kościoła i duchowieństwa 399
Rozdział IV Społeczeństwo
Roman Czaja, Wiesław Długokęcki, Sławomir Jóźwiak, Andrzej Radzimiński, Janusz Tandecki
4.1. Zakon krzyżacki (Janusz Tandecki) 405
4.1.1. Organizacja wewnętrzna zakonu krzyżackiego i jego członkowie 405
4.1.2. Reformy wewnętrzne korporacji 411
4.1.3. Świadomość grupowa 417
4.2. Duchowieństwo (Andrzej Radzimiński) 420
4.2.1. Liczebność kleru 420
4.2.2. Pochodzenie społeczne 423
4.2.3. Pochodzenie terytorialne 426
4.2.4. Wykształcenie 431
4.3. Mieszczaństwo 437
4.3.1. Liczebność i pochodzenie terytorialne (Janusz Tandecki) 437
4.3.1.1. Liczba ludności miejskiej 437
4.3.1.2. Pochodzenie terytorialne 440
4.3.2. Struktura społeczna (Roman Czaja) 444
4.3.3. Struktura etniczna 447
4.3.4. Konflikty wewnętrzne 448
4.3.5. Tożsamość społeczna mieszczaństwa pruskiego 449
4.4. Rycerstwo-szlachta (Sławomir Jóźwiak) 451
4.4.1. Rycerstwo-szlachta do wybuchu wojny trzynastoletniej 451
4.4.1.1. Kształtowanie się nowych elit rycerstwa i ich najważniejsi reprezentanci 451
4.4.1.2. Struktura własnościowa i dochodowość dóbr rycerskich 455
4.4.2. Szlachta w państwie zakonnym w Prusach (1466-1525) 457
4.4.2.1. Struktura etniczna i własność ziemska 457
4.5. Społeczeństwo wiejskie (Wiesław Długokęcki) 460
4.5.1. Wieś na prawie chełmińskim 460
4.5.1.1. Sołtysi 460
4.5.1.2. Chłopi 462
4.5.1.3. Wieś zagrodnicza 465
4.5.1.4. Gmina wiejska 465
4.5.2. Wieś na prawie polskim 466
4.5.3. Wieś pruska 468
4.5.4. Przemiany wsi w państwie krzyżackim (1411-1454) 475
4.5.5. Przemiany wsi w państwie krzyżackim (1466-1525) 478
4.5.6. Inne grupy ludności wiejskiej 481
4.5.6.1. Młynarze wiejscy 481
4.5.6.2. Karczmarze wiejscy 483
4.5.7. Region specyficzny - dolina dolnej Wisły - Żuławy 484
4.5.8. Pozarolniczą ludność wiejska (rybacy, bartnicy, myśliwi, budnicy) 486
Wykaz skrótów 495
Bibliografia 498
Indeks osób 547
Indeks geograficzny 565
Spis map 577
Spis ilustracji 578